Vawalden Va Tshika—Vugwinehi Va Va Maprotestente

A ku ri lembe ra 1545 emugangeni wo xonga wa Lubéron le Provence, edzongeni wa Furwa. Masocha a ma hlengeletanile leswaku ma endla ntirho wo chavisa hileswi a ma nga lavi ku twa nchumu hi vukhongeri. Hiloko ku sungula ntirho wo dlayetela vanhu lowu tekeke vhiki hinkwaro.

MITI yi lovisiwile, naswona vaaki va kona va yisiwe ekhotsweni kumbe va dlayiwa. Masocha lawa ya nsele ma endle swilo swa tihanyi letikulu eku dlayiweni koloko ka vanhu loku endleke leswaku tiko hinkwaro ra Yuropa ri sala ri rhurhumela. Ku dlayeteriwe vavanuna va kwalomu ka 2 700, naswona 600 wa vona va ye va ya fumbiwa eswikepeni leswaku va tirha kona, kasi vavasati ni vana va sale va vona maxangu yo chavisa. Ndhuna ya masocha lama endleke tsima ro tano ro dlayetela vanhu yi ndhundhuzeriwile hi hosi ya le Furwa kun’we ni hi mupapa.

Ndzhundzunuko ana se a wu siye tiko ra Jarimani ri hlakele, loko Hosi Francis wo Sungula wa le Furwa loyi a a ri Mukhatoliki loyi a lavisiseke hi ta vagwinehi emfun’weni wakwe, tanihi leswi a a karhateka hi ku hangalaka ka Vuprotestente. Ematshan’weni yo kuma vagwinehi va nga ri vangani, valawuri va le Provence va kume leswaku miti hinkwayo ya vukhongeri a yi avanile hi tlhelo ra vukhongeri. Ku humesiwe nawu wa ku yimbela vugwinehi lebyi naswona wu hetisisiwe endzhaku loko ku dlayeteriwa vanhu hi 1545.

Xana vagwinehi lava a va ri vamani? Naswona ha yini a va vengiwa swonghasi hikwalaho ka vukhongeri bya vona?

Vusweti eMatshan’weni Yo Hanya eMafurheni

Lava va dlayiweke hi nkarhi wolowo a va ri swirho swa ntlawa wa vukhongeri lowu sunguleke hi lembe-xidzana ra vu-12 naswona a va leme xiphemu lexikulu xa tiko ra Yuropa. Leswi ntlawa lowu wu hangalakeke ni ku va kona ku ringana malembe-xidzana yo hlaya, sweswo swi endle leswaku ku vulavuriwa ngopfu ha wona ematin’wini ya nkwetlembetano wa vukhongeri. Van’wamatimu vo tala va vula leswaku ntlawa lowu wu sungule hi lembe ra 1170. Edorobeni ra Lyons leri nga eFurwa, n’wamabindzu lonkulu la vuriwaka Vaudès u tsakele ku dyondza ndlela leyi a nga tsakisaka Xikwembu ha yona. Swi le rivaleni leswaku Vaudès u khumbiwe hi xitsundzuxo lexi Yesu Kreste a xi nyikeke wanuna un’wana la fuweke xa leswaku a xavisa swilo swa yena a nyika swisiwana, hiloko a endla malunghiselelo ya leswaku ndyangu wakwe  wu kuma mali hi ndlela yin’wana leswaku wu kota ku hanya, ivi a tshika rifuwo rakwe leswaku a ta chumayela Evhangeli. (Matewu 19:16-22) Xikan’we-kan’we u ve ni valandzeri lava endzhaku va vuriweke Vawalden. *

Vusweti, ku chumayela ni Bibele hi swona a swi ri swa nkoka evuton’wini bya Vaudès. Ku lwisana ni ku fuwa ka vafundhisi a ku nga ri nchumu lowuntshwa. Se a swi hlaya nkarhi vakaneti vo tala va vafundhisi va ri karhi va sola mikhuva yo biha ya kereke ni ku tirhisa ka yona matimba hi ndlela yo biha. Kambe Vaudès a a ri munhu ntsena, kun’we ni vunyingi bya valandzeri vakwe. Handle ko kanakana leswi hi swona leswi n’wi susumeteleke leswaku a vona xilaveko xa ku va ni Bibele hi ririmi ra rikwavo. Tanihi leswi Bibele ya kereke leyi a yi kumeka hi Xilatini a yi tirhisiwa hi vafundhisi ntsena, Vaudès u lerise leswaku ku hundzuluxeriwa Tievhangeli ni tibuku tin’wana ta Bibele hi Xifranco-Provençal, ku nga ririmi leri a ri twisisiwa hi vanhu ntsena eFurwa vuxa-xikarhi. * Hi ku yingisa xileriso xa Yesu xa ku chumayela, Swisiwana swa le Lyons swi chumayele rungula ra swona erivaleni. (Matewu 28:19, 20) N’wamatimu Gabriel Audisio u hlamusela leswaku ku chumayela ka Vawalden erivaleni hi ku phikelela hi swona swi endleke leswaku kereke yi sungula ku va tshwukisela mahlo.

Ku Gwineha eVukhatolikini

Eminkarhini yoleyo, vafundhisi hi vona ntsena lava a va ri ni mfanelo ya ku chumayela, naswona kereke yi vule leswaku hi yona ntsena yi nga ni mfanelo ya ku pfumelela vanhu ku chumayela. Vafundhisi a va teka Vawalden va ri vanhu lava nga tiviki nchumu ni lava nga dyondzangiki, kambe hi 1179, Vaudès u kombele mpfumelelo wo chumayela, eka Mupapa Alexander wa Vunharhu. U pfumeleriwile—kambe a swi ta titshega hi loko vafundhisi va kereke ya ka vona va swi amukela. N’wamatimu Malcolm Lambert u vula leswaku sweswo “a yi ri ndlela yin’wana ya ku n’wi alela.” Kunene, Bixopo-nkulu Jean Bellesmains wa le Lyons u swi yirise hi ku kongoma ku chumayela ka vanhu ntsena. Vaudès u angule hi ku tshaha marito ya Mintirho 5:29 leyi nge: “Hi fanele ku yingisa Xikwembu tanihi mufumi ku tlula vanhu.” Leswi a lwisaneke ni ku yirisiwa kakwe leswaku a chumayela, Vaudès u hlongoriwile ekerekeni hi 1184.

Hambileswi Vawalden va hlongoriweke edorobeni ra Lyons, swi tikomba onge eku sunguleni a va hlongoleriwa ku hetisisa nawu ntsena. Vanhu vo tala lava tolovelekeke a va tsakela Vawalden hikwalaho ka ku tshembeka ka vona ni ndlela leyi va hanyaka ha yona, naswona hambi ku ri vabixopo a va hambeta va vulavula na vona.

Hi ku ya hi n’wamatimu Euan Cameron, swi tikomba onge vachumayeri va Vawalden a va nga “lwisani ni Kereke ya Rhoma.” Vona a va “navela ku chumayela ni ku dyondzisa” ntsena. Van’wamatimu va vula leswaku ntlawa lowu wu kale wu gwineha hikwalaho ka milawu yo tala leyi a yi wu sivela ku endla swilo swo tala. Rivengo ra kereke ri chapute hi ku yirisiwa kun’wana ka Vawalden hi Huvo ya Vumune ya Lateran hi 1215. Xana leswi swi ku khumbe njhani ku chumayela ka vona?

Va Chumayela Hi Ku Tumbela

Vaudès u file hi lembe ra 1217, naswona ku xanisiwa ka valandzeri vakwe ku endle leswaku va  balekela eminkoveni ya tintshava ta Alps, eJarimani, en’walungwini wa Italiya, eYuropa Xikarhi ni le Vuxeni bya kona. Ku xanisiwa ku tlhele ku vangela Vawalden ku ya tshama etindhawini ta le makaya, kutani sweswo swi endle leswaku va nga koti ku chumayela etindhawini tin’wana.

Hi 1229 Kereke ya Khatoliki yi hete tsima ra yona ro Lwa ni Macathar kumbe Vaalbigen, edzongeni wa Furwa. * Sweswi a ku ta landziwa Vawalden. Nxaniso se a wu ta kongomana ni valala hinkwavo va kereke, naswona a va nga ta tsetseleriwa. Sweswo swi chavise Vawalden ivi va sungula ku tirha hi ku tumbela. Hi 1230 se a va nga ha chumayeli erivaleni. Audisio u ri: “Ematshan’weni yo ya lava tinyimpfu letintshwa . . . , va fambe va lava vanhu lava ana se va hundzukeke, va namarhelana na vona eka vupfumeri bya vona, hambiloko va tshamiwa enhan’wini ni ku xanisiwa hi valala va vona.” U ye emahlweni a vula leswaku “ku chumayela a ya ha ri mhaka ya nkoka eka vona, kambe a va chumayela hi ndlela leyi hambaneke hi ku helela ni yo sungula.”

Tidyondzo Ni Mikhuva Ya Vona

Ematshan’weni yo pfumela leswaku ntirho wo chumayela wu endliwa hi vavanuna ni vavasati, hi lembe-xidzana ra vu-14 Vawalden va kombise ku hambana exikarhi ka vachumayeri ni vapfumeri. Ntirho wa vufundhisi a wu endliwa ntsena hi vavanuna lava leteriweke va vupfa. Vafundhisi lava a va endzela tikereke va vuriwe va-barbe (vaneri).

Va-barbe, lava a va endzela mindyangu ya Vawalden emakaya a va ringeta ku hlayisa ntlawa wa vona ematshan’weni yo wu hangalasa. Va-barbe hinkwavo a va kota ku hlaya ni ku tsala, naswona a va leteriwa ku fikela eka malembe ya tsevu hi ku tirhisa Bibele. Ku tirhisa Bibele hi ririmi ra vona swi va pfunile leswaku va kota ku yi hlamusela mintlhambi ya vona. Hambi va ri valala va pfumerile leswaku Vawalden, ku katsa ni vana va vona, a va namarhela Bibele swinene, naswona a va kota ku tshaha Matsalwa yo tala.

Swin’wana swa leswi Vawalden vo sungula a va lwisana na swona a ku ri ku hemba, pagatori, ku endlela vafi Xilalelo, ku kombela ku rivaleriwa swidyoho hi mupapa ni ku hakerisiwa mali eka xiendlo xo tano kun’we ni ku gandzela Mariya ni “vakwetsimi.” Nakambe lembe na lembe a va endla Xilalelo xa Hosi kumbe Xilalelo xo Hetelela. Hi ku ya hi Lambert, vugandzeri bya vona “kahle-kahle a ku ri vukhongeri bya vanhu ntsena.”

“Vutomi Bya Vukanganyisi”

Vawalden a va ri vanhu vo okelana ndzilo. A va tekana hi xivona, kutani hi malembe-xidzana yo tala sweswo swi endle leswaku ku va ni swivongo swa Xiwalden. Kambe hi ku chava ku peta vutomi bya vona ekhombyeni, Vawalden va ringete ku tumbeta mavonelo ya vona. Ku tumbeta tidyondzo ta vona ta vukhongeri ni mikhuva ya vona swi nyike valala va vona ntiya-nhlana wo va mbyindla swihehlo swo chavisa, swo tanihi leswaku va endla mihivahivana ya vugandzeri bya Diyavulosi. *

Ndlela yin’wana leyi Vawalden va anguleke ha yona eka swihehlo swo tano i ku debyisa voko kutani va endla leswi n’wamatimu Cameron a swi vulaka “ku fambisana hi ndlela yo karhi” ni vugandzeri bya Khatoliki. Vawalden vo tala a va phofula swidyoho swo vona eka vafundhisi va Khatoliki, a va ya eka Masa ya kona, a va tirhisa mati yo kwetsima naswona a va ya riendzweni ra swa vukhongeri bya kereke leyi. Lambert u ri: “Hakanyingi a va endla leswi a swi endliwa hi vaakelani va vona va Makhatoliki.” Audisio u vula a nga jikajiki leswaku hi ku famba ka nkarhi, Vawalden “a va hanya vutomi bya vukanganyisi.” U ya emahlweni a ku: “Hi tlhelo rin’wana, a va vonaka va mame mikhuva hinkwayo ya Makhatoliki leswaku va kondletela ku rhula; hi tlhelo lerin’wana, a va hlayisa mihivahivana ni mikhuva yo karhi leswaku ntlawa wa vona wu nga nyamalali.”

Va Tshika Vugwinehi Va Tihlanganisa Ni Vuprotestente

Hi lembe-xidzana ra vu-16, Ndzhundzunuko wu xi hundzule swinene xiyimo xa vukhongeri le Yuropa. Vanhu lava xaniseriwaka vukhongeri a va  swi kota ku ya mangala etihubyeni ta matiko ya vona kumbe va rhurhela kun’wana laha va nga ta ka va nga karhatiwi hi munhu. Nakambe mhaka ya vugwinehi a yi nga ha tekeriwi enhlokweni ngopfu, tanihi leswi vanhu vo tala a va sungula ku tivutisa swo tala hi ndhavuko wa vukhongeri.

Le ndzhaku hi 1523, Mutisi wa Ndzhundzunuko la dumeke, Martin Luther, u vulavule hi Vawalden. Hi 1526, un’wana wa va-barbe loyi a nga Muwalden u te etintshaveni ta Alps ni mahungu ya ku cinca ka timhaka ta vukhongeri eYuropa. Endzhaku ka sweswo Maprotestente ma sungule ku burisana ni Vawalden. Maprotestente ma khutaze Vawalden leswaku va seketela ntirho wa vuhundzuluxeri byo sungula bya Bibele hi Xifurwa, ku suka etindzimini ta khale. Yi kandziyisiwe hi 1535, naswona endzhaku yi vuriwe Bibele ya Olivétan. Kambe khombo ra kona, Vawalden vo tala a va nga xi twisisi Xifurwa.

Loko Kereke ya Khatoliki yi ya emahlweni ni nxaniso wa yona, Vawalden vo tala va ye va ya tshama exivandleni lexi hlayisekeke xa le Provence, edzongeni wa Furwa, naswona swi ve tano hi Maprotestente. Valawuri va hatle va lumiwa ndleve hi ku rhurha ka vona. Hambileswi a ku ri ni swiviko leswinene malunghana ni mahanyelo ya Vawalden, vanhu van’wana a va tivutisa swo tala hi vutshembeki bya vona, kutani va va hehla hileswaku va tele ku ta pfuxa hasahasa etikweni. Ku humesiwe xileriso xa le Mérindol, lexi endleke leswaku ku va ni ku halatiwa lokukulu ka ngati, hilaha swi boxiweke hakona eku sunguleni ka xihloko lexi.

Vuxaka bya Makhatoliki ni Vawalden byi ye byi hohloka swinene. Leswi a va hlaseriwa, Vawalden va sungule ku hloma leswaku va tisirhelela. Nkwetlembetano lowu wu endle leswaku va sungula ku va ni xinghana ni Maprotestente. Xisweswo Vawalden va tihlanganise ni Vuprotestente lebyi nga ni nhlohlotelo lowukulu.

Hi malembe-xidzana yo tala, ku akiwe tikereke ta Vawalden ematikweni ya le kule ni le Furwa, yo tanihi Uruguay na United States. Hambiswiritano, van’wamatimu vo tala va pfumelelana na Audisio, loyi a vulaka leswaku “Vuwalden byi nyamalarile hi nkarhi wa Ndzhundzunuko,” loko byi “tihlanganisa” ni Vuprotestente. Kahle-kahle, ntlawa wa Vawalden se a wu ri ni malembe-xidzana wu heleriwe hi matimba. Sweswo swi endleke loko swirho swa wona swi tshika ntirho lowu lerisiweke eBibeleni wo chumayela ni ku dyondzisa, hikwalaho ko chava vanhu.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Mepe/Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Tindhawu Leti Hlohloteriweke Hi Vawalden

FRANCE

Lyons

PROVENCE

Lubéron

Strasbourg

Milan

Rome

Berlin

Prague

Vienna

[Xifaniso]

Vawalden va hoxe xandla eku hundzuluxeriweni ka Bibele ya Olivétan ya 1535

[Xihlovo Xa Kona]

Bible: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Swifaniso leswi nga eka tluka 20, 21]

VAUDÈS

Ku hisiwa ka vakhegula vambirhi va Vawalden

[Xihlovo Xa Kona]

Matluka 20 and 21: © Landesbildstelle Baden, Karlsruhe