Tidyondzo Leti Kanetanaka Ta Tertullian

‘KU KWIHI ku hlangana exikarhi ka Vukreste ni filosofi? exikarhi ka loyi a thyakisaka ntiyiso, ni loyi a kondletelaka ni ku dyondzisa ntiyiso? Hi kwihi ku pfumelelana loku nga kona exikarhi ka Xikolo xa Plato ni Kereke?’ Swivutiso sweswo leswi tlhontlhaka mianakanyo swi vutisiwe hi Tertullian mutsari wa lembe-xidzana ra vumbirhi ni ra vunharhu C.E. U tiviwe tanihi “xin’wana xa swihlovo swa matimu yo tala ya Kereke ni tidyondzo leti a ti dyondzisiwa enkarhini wa yena.” U kambisise tidyondzo to tala ngopfu ta vukhongeri.

Kumbexana Tertullian a a tiviwa swinene hikwalaho ka swiga swa yena leswi tikanetaka, swo tanihi leswi nge: “Xikwembu i xikulu ngopfu, kambe I xitsongo.” “[Rifu ra N’wana wa Xikwembu] ri fanele ri tshembiwa, hikuva a ri twisiseki.” “[Yesu] u lahliwile, a tlhela a pfuka; ntiyiso wa kona hileswaku sweswo a swi koteki.”

Ku ni swo tala leswi vuriweke hi Tertullian leswi a swi tikaneta. Hambileswi a a lava leswaku tibuku ta yena ti lwela ntiyiso ni ku seketela vutshembeki bya kereke ni tidyondzo ta yona, kahle-kahle u thyakise tidyondzo ta ntiyiso. Nkucetelo wa yena lowukulu eka Vujagana wu hundzuke dyondzo leyi vatsari va le ndzhakunyana va vekeke xisekelo xa dyondzo ya Vunharhu-un’we eka yona. Leswaku leswi swi endlekise ku yini, a hi rhangeni hi kambisisa vutomi bya Tertullian.

“A A Nga Phirhi”

A ku tiviwi swo tala hi vutomi bya Tertullian. Swidyondzi swo tala swi pfumela leswaku u velekiwe kwalomu ka 160 C.E. le Carthage, eN’walungwini wa Afrika. Swi le rivaleni leswaku a a dyondzekile naswona a a tolovelane ni vanhu vo karhi lava nga eswikolweni swa filosofi va le nkarhini wa yena. Handle ko kanakana, lexi n’wi kokeke leswaku a va Mukreste a ku ri hi mhaka ya leswi lava tivulaka Vakreste a va tiyimiserile ku fela ripfumelo ra vona. U vutisile malunghana ni ku fela ripfumelo ra Vukreste: “I mani la anakanyaka ku dlawela ripfumelo, kambe a nga susumetelekiki ku lavisisa xivangelo xa kona? loyi endzhaku ka sweswo a nga ta ka a nga susumeteleki ku amukela tidyondzo ta hina?”

Endzhaku ka loko Tertullian a hundzuke Mukreste wa nomu, u ve mutsari la nga ni vutshila naswona a a ri ni nyiko yo tsala swiga swo koma swa misavu. Buku leyi nge The Fathers of the Church yi ri: “[A a] ri ni vuswikoti lebyi vafundhisi vo tala a va nga ri na byona. A a nga phirhi.” Xidyondzi xin’wana xi te: “Tertullian [a a] ri ni nyiko ya marito ku nga ri ya swivulwa naswona swi olova swinene ku twisisa misavu ya yena ku ri na ku twisisa dyondzo ya yena. Kumbexana hi yona mhaka hakanyingi ku tshahiwaka marito yakwe yo koma kasi swiga swa yena swo leha a swi tali ku tshahiwa.”

A A Lwela Vukreste

Buku ya Tertullian leyi dumeke ngopfu hi leyi nge Apology, leyi a yi tekiwa yi ri yin’wana ya tibuku leti pfunaka eku lweleni ka Vukreste bya nomu. Yi tsariwe hi nkarhi lowu Vakreste a va tala ku hlaseriwa hi mintshungu leyi tshembaka swiyilayila. Tertullian u sungule ku lwela Vakreste lava a va xanisiwa hikwalaho ka swivangelo leswi nga twaliki. U te: “[Vakaneti] a va ehleketa leswaku Vakreste hi vona va vangaka khombo rin’wana ni rin’wana leri welaka vanhu. . . . Loko  nambu wa Nayili wu nga khapa-khapi leswaku wu cheleta masimu ya vona, loko maxelo ma nga cinci, loko misava yi tsekatseka, loko ku va ni ndlala ni mhangu—xikan’we-kan’we a va huwelela va ku: ‘Lahlelani Vakreste etinghaleni!’”

Hambileswi hakanyingi Vakreste a va hehliwa hileswaku a va tshembekanga eka Mfumo, Tertullian u endle matshalatshala yo kombisa leswaku kahle-kahle a va ri vaaki lava tshembekaka ngopfu. Endzhaku ka loko ku endliwe matshalatshala yo tala leswaku ku wisiwa hulumendhe, u tsundzuxe vakaneti va yena leswaku vaxengi volavo kahle-kahle a va ri vahedeni, ku nga ri Vakreste. Tertullian u kombise leswaku loko ku dlayiwa Vakreste, Mfumo hi wona a wu lahlekeriwa swinene.

Tibuku tin’wana ta Tertullian a ti vulavula hi mahanyelo ya Vakreste. Hi xikombiso, ebukwini yakwe leyi nge On the Shows, Tertullian u tsundzuxe hi ku ya etindhawini to karhi ta vuhungasi, emintlangwini ni le tindlwini ta mintlango ya vuhedeni. Handle ko kanakana, a ku ri ni lava a va ha ku hundzuka, lava a va nga voni ku hambana loko va landzela nkongomiso wa Bibele va tlhela va ya emintlangweni ya vuhedeni. Loko a ringeta ku va pfula tinhloko leti, Tertullian u tsale leswi: “Wa nga vona ndlela leyi swi biheke ha yona ku suka ekerekeni ya Xikwembu kutani u ya eka ya diyavulosi—u suka eka swa moya u ya eka swa vuharhi.” U tlhele a ku: “Leswi mi alaka ku swi endla mi nga swi vuli no swi vula.”

U Thyakise Ntiyiso Loko A Ri Karhi A Wu Lwela

Tertullian u sungule xitsalwana xa yena lexi nga ni nhloko-mhaka leyi nge Against Praxeas, a ku: “Diyavulosi u kanetana ni ntiyiso naswona a nga wu lavi. Nkarhi wun’wana xikongomelo xa yena a ku ri ku herisa ntiyiso kambe a endla onge wa wu lwela.” Wanuna la vuriwaka Praxeas loyi a boxiweke eka xitsalwana xakwe a nga tiviwi, kambe Tertullian u kanete tidyondzo ta yena ta mayelana ni Xikwembu na Kreste. A a teka Praxeas a ri loyi a tirhisiwaka hi Sathana leswaku a ringeta ku thyakisa Vukreste hi ndlela leyi tumbeleke.

Mphikamakaneta leyikulu exikarhi ka Vakreste va nomu enkarhini wolowo a ku ri ya vuxaka exikarhi ka Xikwembu na Kreste. Van’wana va vona, ngopfu-ngopfu lava a va ri Magriki, a swi va tikela ku pfumela eka Xikwembu xin’we na Yesu loyi a nga Muponisi ni Mukutsuri. Praxeas u ringete ku tlhantlha xiphiqo xa vona hi ku va dyondzisa leswaku Yesu a a ri xivumbeko xin’wana xa Tatana naswona a ku nga ri na ku hambana exikarhi ka Tatana ni N’wana. Dyondzo leyi tiviwaka tanihi ku cinca swivumbeko, yi vula leswaku Xikwembu xi tikombise “tanihi Tatana eka Ntumbuluko naswona loko xi nyika Nawu xi va tanihi N’wana loyi a nga Yesu Kreste, kutani xi ve Moya lowo Kwetsima endzhaku ka loko Kreste a tlhandlukele etilweni.”

Tertullian u kombise leswaku Matsalwa ma ku veka erivaleni ku hambana exikarhi ka Tatana ni N’wana. Endzhaku ko tshaha 1 Vakorinto 15:27, 28, u te: “Loyi a vekeke (swilo hinkwaswo) ehansi ka yena, ni Loyi swi vekiweke ehansi ka yena—va fanele va ri Vanhu vambirhi vo hambana.” Tertullian u tshahe marito ya Yesu  lama nge: “Tatana u nkulu eka mina.” (Yohane 14:28) Loko a tshaha Matsalwa ya Xiheveru yo tanihi Pisalema 8:5, u kombise ndlela leyi Bibele yi hlamuselaka “vutsongo” bya N’wana ha yona. Tertullian u gimete hi ku: “Xisweswo Tatana u hambanile ni N’wana, u nkulu eka N’wana. Tanihi leswi Loyi a nga ni n’wana ku nga un’wana, ni Loyi a nga n’wana hi un’wana; Loyi a rhumaka i un’wana, ni Loyi a rhumiwaka hi un’wana; ni Loyi a endlaka i un’wana, ni Loyi swi endliwaka ha yena i un’wana.”

Tertullian a a teka N’wana a ri ntsongo eka Tatana. Hambiswiritano, eka matshalatshala yakwe yo kanetana ni ku cinca swivumbeko, u ‘hundzele halahaya ka swilo leswi tsariweke.’ (1 Vakorinto 4:6) Loko Tertullian a ri karhi a lava ku kombisa vukwembu bya Yesu hi ndlela leyi hoxeke hi ku tirhisa dyondzo yin’wana, u sungule mhaka ya leswaku “ku ni vanhu vanharhu eka un’we.” Hi ku tirhisa dyondzo leyi, u ringete ku kombisa leswaku Xikwembu, N’wana wa xona, ni moya lowo kwetsima a va ri vanhu lava hambaneke kambe va hanyaka eka xikwembu xin’we. Xisweswo, Tertullian hi yena wo sungula ku tirhisa rito leri nga ni xivumbeko xa Xilatini ra “vunharhu-un’we,” ku nga Tatana, N’wana ni moya lowo kwetsima.

Tivoneleni Eka Filosofi

Tertullian u swi kotise ku yini ku sungula dyondzo ya leswaku “ku ni vanhu vanharhu eka un’we”? Nhlamulo ya kona yi kumeka eka dyondzo yin’wana leyi tikanetaka malunghana ni munhu—ku nga langutelo ra yena hi filosofi. Tertullian u vule leswaku filosofi i “‘tidyondzo’ ta vanhu ni ‘ta madimona.’” U sole ku tirhisiwa ka filosofi leswaku ku seketeriwa mintiyiso ya Vukreste. U te: “A ku tshikiwe matshalatshala hinkwawo yo sungula Vukreste lebyi thyakisiweke bya Stoyika, bya Plato ni mavulavulelo lama kanetaka.” Kambe Tertullian hi byakwe u yi tirhise swinene filosofi loko yi pfumelelana ni tidyondzo ta yena n’wini.—Vakolosa 2:8.

Buku yin’wana yi ri: “Dyondzo ya Vunharhu-un’we a yi lava ku seketeriwa hi tidyondzo ta Vuheleni ni ku va ni swiyenge leswaku yi ta ya emahlweni naswona yi hlamuseleka.” Naswona buku leyi nge The Theology of Tertullian yi ri: “Ku hlanganisiwa ka tidyondzo leti nga le nawini ni filosofi [hi swona] swi endleke Tertullian a sungula dyondzo ya vunharhu-un’we hambileswi a yi nga hetisekanga, kutani a veka xisekelo xa dyondzo leyi Huvo ya Nicaea yi vulavuleke ha yona endzhakunyana.” Hikwalaho, mhaka ya Tertullian ya leswaku ku ni vanhu vanharhu eka xikwembu xin’we—yi hoxe xandla swinene eku hangalaseni ka vunwa bya vukhongeri eka Vujagana hinkwabyo.

Tertullian u sole van’wana leswaku va onha ntiyiso loko va ri karhi va ringeta ku wu lwela. Hambiswiritano, hi ku pfanganisa ntiyiso wa Bibele lowu huhuteriweke hi Xikwembu ni tifilosofi ta vanhu, u wele entlhan’wini lowu fanaka. Hikwalaho a hi yingiseni xitsundzuxo xa le Matsalweni xa leswaku hi nga “[nyikeli] nyingiso eka marito yo hambukisa lama huhuteriweke ni le tidyondzweni ta madimona.”—1 Timotiya 4:1.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 29, 30]

Tertullian u sole filosofi kambe u tlhele a yi tirhisa leswaku a yisa tidyondzo ta yena emahlweni

[Xihlovo Xa Kona]

Pages 29 and 30: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Xifaniso lexi nga eka tluka 31]

Vakreste va ntiyiso va papalata ku hlanganisa ntiyiso wa Bibele ni tifilosofi ta vanhu