Xana Ku Fanele Ku Soriwa Wena Kumbe Switekela Swa wena?

VATIVI va sayense va tirha hi matimba va ringeta ku kuma swivangelo swa xitekela xa vundzendzele, vusodoma, vunghwavava, madzolonga ni mahanyelo man’wana lama nga tolovelekangiki hambi ku ri rifu hi roxe. Xana a swi nge hi ntshunxi ku kuma leswaku a hi na vutihlamuleri hikwalaho ka swiendlo swa hina kambe hi hlaseriwa hi xitekela xa hina? Swi tolovelekile ku sola munhu un’wana kumbe nchumu wun’wana loko hi endle swihoxo.

Loko ku ri switekela leswi voniwaka nandzu, vativi va sayense va vula leswaku va nga swi kota ku swi cinca, va susa mikhuva leyi nga tsakisiki hi ku lunghisa ndlela leyi xitekela xi tirhaka ha yona. Ku hlela xitekela hinkwaxo xa munhu loku ka ha ku endliwaka hi ndlela leyi humelelaka ku tiyisekise ntshembo wa leswaku sweswo swa tirha.

Hambiswiritano, leswi swi sekeriwe emhakeni ya leswaku nyiko ya hina ya xitekela hi yona yi soriwaka hikwalaho ka swidyoho swa hina ni swihoxo swa hina hinkwaswo. Xana valavisisi lava tivaka sayense va kume vumbhoni lebyi eneleke lerova va swi vona nandzu switekela swa hina? Handle ko kanakana, nhlamulo ya kona yi ta yi khumba swinene ndlela leyi hina hi tivonaka ha yona swi tlhela swi khumba ni vumundzuku bya hina. Kambe hi nga si kambisisa vumbhoni byebyo, a hi rhangeni hi kambisisa masungulo ya munhu leswaku hi ta yi twisisa kahle mhaka leyi.

Ndlela Leyi Xidyoho Xi Sunguleke Ha Yona

Vanhu vo tala va yi tiva kumbe va tshame va yi twa mhaka ya ku dyoha ka mpatswa wo sungula, ku nga Adamu na Evha le ntangeni wa Edeni. Xana va vumbiwe va ri ni vulema byo karhi eka switekela swa vona ku sukela eku sunguleni, xihoxo xa muxaka wo karhi lexi va endleke va wela exidyohweni naswona va nga yingisi?

Yehovha Xikwembu Muvumbi wa vona, loyi mintirho ya yena hinkwayo yi hetisekeke, u vule leswaku ntumbuluko wa yena hinkwawo lowu nga emisaveni a wu ri ‘wunene ngopfu.’ (Genesa 1:31; Deteronoma 32:4) Ku komba leswaku u enerisekile hi ntirho wa yena, u katekise mpatswa wo sungula a wu lerisa leswaku wu tswalana, wu tata misava ni ku fuma swivumbiwa leswin’wana laha misaveni—sweswo a hi swiendlo swa munhu loyi a nga tiyisekiki hi ntirho wa mavoko ya yena.—Genesa 1:28.

Bibele yi hi byela leswi landzelaka malunghana ni ku vumbiwa ka mpatswa wo sungula: “Xikwembu xi ya emahlweni xi tumbuluxa munhu hi xifaniso xa xona, xi n’wi tumbuluxe hi xifaniso xa Xikwembu; xi va tumbuluxe va ri waxinuna ni waxisati.” (Genesa 1:27) Leswi a swi vuli swona leswaku vanhu a va endleriwe ku fanekisela Xikwembu hi xivumbeko xa xona, hikuva “Xikwembu i Moya.” (Yohane 4:24) Ematshan’weni ya sweswo, swi vula leswaku vanhu va endliwe va ri  ni timfanelo ta Xikwembu, swin’we ni mahanyelo lamanene ni ripfalo. (Varhoma 2:14, 15) Nakambe a va ri ni lunghelo ro tihlawulela, a va swi kota ku vona leswaku va nga hlawula yini kutani va endla swona.

Hambiswiritano, vatswari va hina vo sungula a va tshikiwanga va nga ri na nkongomiso. Ku hambana ni sweswo, va byeriwile hi vuyelo bya ku dyoha. (Genesa 2:17) Kutani ke, vumbhoni byi komba leswaku loko Adamu a fanele a kunguhata, u hlawule ku endla leswi swi vonakaka swi ri swinene eka yena enkarhini wolowo. U landzele nsati wakwe exidyohweni ematshan’weni yo anakanya hi vuxaka bya yena ni Muvumbi wakwe kumbe hi vuyelo bya xiendlo xa yena. Endzhaku ka sweswo u ringete ku tirhula nandzu a wu tlhandleka eka Yehovha, hi ku vula leswaku nsati loyi A n’wi nyikeke yena hi yena a nga n’wi dyohisa.—Genesa 3:6, 12; 1 Timotiya 2:14.

Ndlela leyi Xikwembu xi endleke ha yona endzhaku ka ku dyoha ka Adamu na Evha yi hi komba swo karhi. A xi ringetanga ku lulamisa ‘xihoxo’ xo karhi eka switekela swa vona. Ematshan’weni ya sweswo, xi tshike leswi xi va byeleke swona leswaku swi hetiseka hikwalaho ka xidyoho xa vona, leswi swi heteleleke hi rifu. (Genesa 3:17-19) Mhaka leyi ya khale yi hi pfuna leswaku hi twisisa mahanyelo ya vanhu. *

Vumbhoni Lebyi Solaka Xitekela

I khale vativi va sayense va ri karhi va endla ntirho lowukulu wo lavisisa xitekela ni leswi nga tshungulaka mavabyi ni ku cinca mikhuva ya vanhu. Endzhaku ka malembe ya khume ya ntirho wa vulavisisi lowu endliweke hi mintlawa ya tsevu ya valavisisi, ku kumiwe xitekela lexi vangaka vuvabyi bya Huntington, hambileswi valavisisi va nga swi tiviki leswaku xitekela lexi xi byi vanga njhani vuvabyi lebyi. Hambiswiritano, buku leyi nge Scientific American loko yi vulavula hi vulavisisi lebyi yi tshahe Evan Balaban mutivi wa vutomi wa le Harvard, loyi a vuleke leswaku “swi ta tika ngopfu ku tshubula switekela leswi vangaka mavabyi yo karhi.”

Entiyisweni, vulavisisi byo ringeta ku hlanganisa switekela swo karhi ni mahanyelo ya vanhu byi be ehansi. Hi xikombiso, eka Psychology Today, xiviko lexi vulavulaka hi matshalatshala yo kuma switekela leswi vangaka ntshikilelo wa mianakanyo xi ri: “Valavisisi va leswi vangaka mavabyi lamakulu ya mianakanyo va swi veka erivaleni leswaku a ma vangiwi hi switekela ntsena.” Xiviko lexi xi nyika xikombiso: “Vanhu va le Amerika lava velekiweke emahlweni ka 1905 lava endlaka phesente yin’we a va ta khomiwa hi ntshikilelo wa mianakanyo loko va ri ni malembe ya 75. Vanhu van’wana va le Amerika va tiphesente ta tsevu lava velekiweke endzhaku ka hafu ya lembe-xidzana, va tshikilelekile emianakanyweni loko va ri ni malembe ya 24!” Xisweswo xi gimeta hi ku vula leswaku ku nga ha va ku ri ni swivangelo swin’wana leswi vangeke ku cinca lokukulu swonghasi hi xinkarhana.

Xana vulavisisi lebyi ni byin’wana byo tala byi hi byela yini? Hambileswi switekela swi nga ha vangaka  leswaku hi va ni mahanyelo yo karhi, swi le rivaleni leswaku ku ni minkucetelo yin’wana. Xivangelo-nkulu i mbangu lowu hi tshamaka eka wona, lowu cinceke swinene eminkarhini ya manguva lawa. Malunghana ni leswi vantshwa va namuntlha va swi vonaka eka vuhungasi lebyi tolovelekeke, buku leyi nge Boys Will Be Boys yi vula leswaku a swi nge endleki leswaku vana va va ni misinya ya milawu ya mahanyelo lamanene loko va “kule va ri karhi va hlalela minongonoko yo tala swinene ya TV, laha vanhu va hlaseriwaka, va baleseriwaka, va tlhaviwaka hi mukwana, va humesiwaka swirho swo karhi, va tsemeleriwaka swirho, va kwamuleriwa nyama kumbe va tshoveleriwa swirho, kutani loko va ri karhi va kula va tlhela va yingisela vuyimbeleri lebyi ndhundhuzelaka ku pfinya, ku tisunga, swidzidzirisi, byalwa ni mianakanyo yo huma endleleni.”

Swi le rivaleni leswaku Sathana, “mufumi wa misava leyi” u endla swilo leswaku swi enerisa ku navela ka munhu loku thyakeke. A nga kona la nga alaka leswaku swilo swo tano swi ni nkucetelo wa matimba eka hina hinkwerhu.—Yohane 12:31; Vaefesa 6:12; Nhlavutelo 12:9, 12.

Xivangelo Xa Swiphiqo Swa Vanhu

Hilaha se hi swi voneke hakona, swiphiqo swa vanhu swi sungule loko mpatswa wo sungula wa vanhu wu dyoha. Vuyelo byi ve byihi? Hambileswi vatukulu va Adamu va nga fanelangiki va byarhisiwa nandzu wa xidyoho xa Adamu, hinkwavo ka vona va velekiwa va ri ni ndzhaka ya xidyoho, ku nga hetiseki ni ku fa. Bibele ya hlamusela: “Hi yona mhaka leyi, tanihi leswi xidyoho xi ngheneke emisaveni hi munhu un’we, ni rifu hikwalaho ka xidyoho, xisweswo rifu ri tlulele vanhu hinkwavo hikuva hinkwavo va dyohile.”—Varhoma 5:12.

Ku nga hetiseki ka munhu ku n’wi endla leswaku a tsandzeka ku endla swin’wana. Kambe sweswo a swi n’wi ntshunxi leswaku a nga vi ni vutihlamuleri hikwalaho ka swidyoho swa yena hinkwaswo. Bibele yi komba leswaku lava va vekaka ripfumelo eka lunghiselelo ra Yehovha ro kuma vutomi ni ku titsongahatela milawu ya Xikwembu, wa va amukela. Hikwalaho ka tintswalo ta yena ta rirhandzu, Yehovha u endle lunghiselelo ra musa leswaku a kutsula vanhu, a va xava hi ndlela yo fanekisela, leswaku va kuma leswi Adamu a nga ha swi kumangiki. Lunghiselelo rero i gandzelo ra nkutsulo ra N’wana wa yena Yesu Kreste la hetisekeke, loyi a nga te: “Xikwembu xi rhandze misava swinene xi kala xi nyikela hi N’wana wa xona la tswariweke a ri swakwe, leswaku un’wana ni un’wana loyi a kombisaka ripfumelo eka yena a nga lovisiwi kambe a va ni vutomi lebyi nga heriki.”—Yohane 3:16; 1 Vakorinto 15:21, 22.

Muapostola Pawulo u phofule ndlela leyi a ri tlangelaka swinene ha yona lunghiselelo leri. U te: “Mina munhu wa maxangu! I mani loyi a nga ta ndzi ponisa eka miri lowu weriwaka hi rifu leri? Ndzi nkhensa Xikwembu ha Yesu Kreste Hosi ya hina!” (Varhoma 7:24, 25) Pawulo a a swi tiva leswaku loko o tshuka a endle xidyoho hikwalaho ka ku tsana, a nga ha kombela ndzivalelo eka Xikwembu exisekelweni xa gandzelo ra nkutsulo ra Yesu Kreste. *

Ku fana ni le ka lembe-xidzana ro sungula, namuntlha vo tala lava khale a va tikhome ku biha kumbe lava a swi nga tshembisi leswaku va ta cinca, va kume vutivi lebyi kongomeke hi ku dyondza ntiyiso wa Bibele, va endla mindzulamiso leyi faneleke kutani va faneriwa hi ku kuma mikateko ya Xikwembu. A swi nga olovi ku tshika mikhuva ya vona, naswona vo tala va ha lwisana ni mikhuva ya vona yo biha. Kambe, hi mpfuno wa Xikwembu, va swi kota ku tshama va tshembekile naswona va tiphina hi ku xi tirhela. (Vafilipiya 4:13) Vona xikombiso xa un’wana loyi a endleke mindzulamiso leyikulu leswaku a ta tsakisa Xikwembu.

Ntokoto Lowu Khutazaka

“Loko ndza ha ri mufana, ndza ha tshama ehositele ya xikolo, ndzi endle vusodoma, hambi leswi a ndzi nga titeki ndzi ri musodoma. Vatswari va mina a va thalanile, naswona a ndzi navela rirhandzu ra vatswari leri ndzi nga ri kumangiki. Loko  ndzi hetile xikolo, ndzi ye entirhweni wa vusocha lowu a wu boha etikweni. A ku ri ni ntlawa wa vasodoma ekusuhi ni laha a ndzi tshama kona, kwale ku tshamaka masocha. Ndzi navele ndlela leyi a va hanya ha yona, kutani ndzi sungula ku tihlanganisa na vona. Loko ndzi ri na lembe ndzi ri karhi ndzi fambisana na vona, ndzi sungule ku tianakanya ndzi ri musodoma. Ndzi tibyele leswaku, ‘Hi leswi ndzi nga xiswona naswona a ku na lexi ndzi nga xi endlaka.’

“Ndzi sungule ku dyondza ni ririmi ra vona ndzi tlhela ndzi ya etigigini ta vasodoma, laha swidzidzirisi ni byalwa a swi kumeka mahala. Hambileswi loko ndzi swi langutile a swi vonaka swi nyanyula swinene, kambe entiyisweni a a ku ri thyaka. Le ndzeni-ndzeni ka mina a ndzi swi twa leswaku ku gangisana ni vavanuna-kulorhi a swi nga ri swa ntumbuluko naswona a swi nga ta ndzi yisa helo.

“Loko ndzi ri exidorobanini xin’wana ndzi vone Holo ya Mfumo ya Timbhoni ta Yehovha, laha a ku ri ni nhlangano hi nkarhi wolowo. Ndzi nghenile ndzi yingisela nkulumo ya kona, leyi a yi vulavula hi swiyimo swa le Paradeyisini leyi taka. Endzhaku ka wona ndzi vulavurisane ni Timbhoni tin’wana kutani ti ndzi rhamba enhlengeletanweni. Ndzi yile, kutani ndzi fike ndzi hlamala—ku vona mindyangu leyi tsakeke leyi gandzelaka swin’we. Ndzi sungule ku dyondza Bibele ni Timbhoni.

“Ndzi sungule ku tirhisa leswi a ndzi swi dyondza eBibeleni, hambileswi a swi tika swinene. Ndzi swi kotile ku tshika mikhuva ya mina hinkwayo leyi thyakeke. Endzhaku ko heta tin’hweti ta 14 ndzi ri karhi ndzi dyondza, ndzi nyiketele vutomi bya mina eka Yehovha kutani ndzi khuvuriwa. A ndzo sungula evuton’wini bya mina ku va ni vanghana va xiviri. Ndzi swi kotile ku pfuna van’wana leswaku va dyondza ntiyiso wa le Bibeleni, naswona sweswi ndzi nandza wa vutirheli evandlheni ra Vukreste. Yehovha u ndzi katekisile hakunene.”

Hi Ni Vutihlamuleri

Ku sola switekela hikwalaho ka mahanyelo ya hina yo biha a swi tirhi. Psychology Today yi vula leswaku ematshan’weni yo hi pfuna leswaku hi tlhantlha kumbe hi hlula swiphiqo swa hina, ku endla tano “swi nga hi endla leswaku hi phutsa mavoko hi tibyela leswaku switekela hi swona swi nga ni nandzu wa swiphiqo swa hina swo tala. Ematshan’weni yo hunguta swiphiqo leswi, mukhuva lowu wu vonaka wu nyanyise ku andza ka xiphiqo lexi.”

I ntiyiso leswaku hi fanele hi lwisana ni matimba lamakulu yo biha, ku katsa ni mimboyamelo ya vudyoho ni matshalatshala ya Sathana yo hi hambukisa leswaku hi nga yingisi Xikwembu. (1 Petro 5:8) Nakambe i ntiyiso leswaku switekela swa hina swi nga hi kucetela hi tindlela to hambana-hambana. Kambe entiyisweni sweswo a swi vuli leswaku hi lo sala ntsena. Vakreste va ntiyiso va kuma nseketelo wa matimba—wo huma eka Yehovha, Yesu Kreste, moya lowo kwetsima wa Xikwembu, Rito ra xona ku nga Bibele ni vandlha ra Vukreste.—1 Timotiya 6:11, 12; 1 Yohane 2:1.

Loko tiko ra Israyele ri nga si nghena eTikweni leri Tshembisiweke, Muxe u tsundzuxe vanhu volavo hi vutihlamuleri bya vona eka Xikwembu, a ku: “Ndzi veke vutomi ni rifu, nkateko ni ndzhukano emahlweni ka n’wina; mi fanele mi hlawula vutomi leswaku mi ta ya emahlweni mi hanya, n’wina ni vana va n’wina, hi ku rhandza Yehovha Xikwembu xa n’wina, hi ku yingisa rito rakwe ni ku n’wi namarhela.” (Deteronoma 30:19, 20) Hilaha ku fanaka namuntlha, munhu un’wana ni un’wana la nga ni vutihlamuleri u boheka ku tiendlela xiboho xo tirhela Xikwembu ni ku fikelela swilaveko swa xona. Swi le ka wena ku tihlawulela.—Vagalatiya 6:7, 8.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 9]

Xana Adamu na Evha va dyohisiwe hi swin’wana leswi a swi onhakile eka switekela swa vona?

[Swifaniso leswi nga eka tluka 10]

Xana munhu un’wana ni un’wana u fanele a va ni vutihlamuleri hikwalaho ka leswi a swi hlawulaka?

[Xihlovo Xa Kona]

Drug user: Godo-Foto

[Xifaniso lexi nga eka tluka 11]

Matshalatshala yo kuma swivangelo swa mahanyelo ya vanhu ma be hansi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Ku tirhisa leswi Bibele yi swi vulaka swi nga pfuna vanhu va timbilu letinene leswaku va hundzuka