Leswi Nga Dyondziwaka Eka Matimu Ya Le Rhoma

“LOKO, ku fana ni vanhu, ndzi lwe ni swivandzana le Efesa.” Van’wana va ehleketa leswaku marito wolawo lama tsariweke eka 1 Vakorinto 15:32, ma vula leswaku muapostola Pawulo a a gweveriwe ku lwa erivaleni ra mintlango ra le Rhoma. Swi nga khathariseki leswaku u lwile kumbe a nga lwanga, hi nkarhi wolowo a swi tolovelekile leswaku munhu a lwa kukondza a fela etimbaleni ta mintlangu. Xana matimu ma hi byela yini malunghana ni timbala ta mintlango ni leswi a swi endliwa kona?

Tanihi Vakreste, hi rhandza ku kongomisa mapfalo ya hina leswaku ma pfumelelana ni ndlela leyi Yehovha a anakanyaka ha yona, kutani sweswo swi ta hi pfuna ku endla swiboho malunghana ni timhaka leti khumbaka vuhungasi bya manguva lawa. Hi xikombiso, anakanya ndlela leyi Xikwembu xi langutaka madzolonga ha yona, leyi kombisiweke hi marito lama nge: “U nga n’wi naveli munhu wa madzolonga, hambi ku ri ku hlawula yin’wana ya tindlela takwe.” (Swivuriso 3:31) Vakreste vo sungula a va kongomisiwa hi xitsundzuxo xexo loko vanhu vo tala va ri karhi va tsakisiwa hi mimphikizano yo lwa ya le Rhoma. Loko hi ri karhi hi kambisisa leswi a swi endleka emimphikizanweni yo  tano, xiya ndzayo leyi nga lo dlaa, erivaleni, leyi kongomisiweke eka Vakreste namuntlha.

Valwi vambirhi lava hlomeke va jamelane bya minkuku erivaleni ra mintlangu ra le Rhoma. Loko matlhari ma sungula ku hima switlhangu, ntshungu lowu nyanyukeke wu sungula ku huwelela, wu tiyisa nhlana wa loyi wu n’wi tsakelaka. A hi nyimpi ya matlangwana. Ku nga ri khale, la nga ni timbanga naswona a nga ha swi kotiki ku lwa, u lahla matlhari ehansi kutani a nkhinsama, xisweswo u kombisa leswaku u hluriwile naswona u kombela ku kombiwa tintswalo. Huwa yi tlakuka yi dliva ni lwangu. Exikarhi ka ntshungu lowu, van’wana va lava leswaku a tweriwa vusiwana kasi van’wana va lava a fa. Un’wana ni un’wana u lava ku twa leswi nga ta vuriwa hi mufumi. Hi ku pfumelelana ni ntshungu, a nga ntshunxa mulwi la nga ekhombyeni kumbe a komba rintiho ehansi, ku ri ku lerisa leswaku a dlayiwa.

Varhoma a va yi rhandza mintlango yo dodombisana. U ta hlamala ku twa leswaku eku sunguleni, ku lwa ko tano a ku endliwa loko ku lahliwa vanhu lava xiximekaka. Ku vuriwa leswaku mintlango leyi yi sunguriwe loko vanhu lava vuriwaka Maoscan kumbe Masamnite, va laha namuntlha ku nga ntsindza wa Italiya, va endla switlhavelo hi vanhu. Switlhavelo sweswo a swi endleriwa ku tsakisa mimoya ya vafi. Ku dodombisana koloko a ku vuriwa munus kumbe “nyiko” (evunyingini, munera). Mintlango yo sungula eRhoma leyi tsariweke ehansi yi tlangiwe hi 264 B.C.E., loko swipano swinharhu swa vanhu lava lwaka swi lwe laha ku xavisiwaka kona tinkunzi. Swipano swa 22 swi dodombisanile loko ku lahliwa Marcus Aemilius Lepidus. Swipano swa 60 swi dodombisanile loko ku lahliwa Publius Licinius. Hi 65 B.C.E., Julius Caesar u rhumele swipano swa 320 leswaku swi ya khomana erivaleni ra mintlango.

N’wamatimu Keith Hopkins u ri: “Ku lahliwa ka vanhu lava dumeke a ku tirhiseriwa ku yisa timhaka ta tipolitiki emahlweni naswona mintlango ya le swilahlweni a yi fambisana ni swa tipolitiki . . . hi leswi vanhu lava nga ni mfanelo ya ku vhota a va ta hi vunyingi eka yona. Entiyisweni ku phikizana ka vanhu lava dumeke hi kona ku endleke leswaku mintlango yo dodombisana yi ya yi andza.” Hi nkarhi wa ku fuma ka Awugusto (27 B.C.E. ku ya eka 14 C.E.), ntlango lowu vuriwaka munera wu hundzuke tinyiko leti a to kafutiwa kunene leswaku ku hungasiwa mintshungu—vatirhela-mfumo lava fumeke va wu tirhisele ku yisa emahlweni mintirho ya vona ya swa tipolitiki.

Lava A Va Hlanganyela Ni Ndlela Leyi A Va Leteriwa Ha Yona

U nga ha vutisa, ‘I vamani lava a va dodombisana?’ Swi nga ha endleka leswaku a ku ri mahlonga, swigevenga leswi gweveriweke rifu, vabohiwa lava kumiweke enyimpini kumbe vavanuna va tiko lava a va rhandza ntsako kumbe va ri ni ntshembo wa leswaku va ta kuma ndhuma ni rifuwo. Hinkwavo a va leteriwa eswikolweni leswi fanaka ni khotso. Buku leyi nge Giochi e spettacoli (Mintlango Ni Swiendlakalo) yi vika leswaku lava nga eku leteriweni ko dodombisana “a va tshama va vekiwe tihlo hi varindzi naswona a va hanya ehansi ka milawu yo tika ni ku xupuriwa hi ndlela yo vava swinene . . . Hakanyingi ndlela leyi a va khomiwa ha yona a yi va vangela leswaku va tidlaya ni ku xandzuka.” Xikolo lexikulu xo dyondzisa ku dodombisana xa le Rhoma a xi ri ni switokisi leswi a swi rhurhela kwalomu ka gidi ra vabohiwa. Mubohiwa ha un’we a a ri ni vuswikoti byo karhi. Van’wana a va lwa va tisirhelerile, va tamele switlhangu ni savula, van’wana a va lwa va tamele rikoka ni tlhari ra meno manharhu. Kasi muxaka wun’wana lowu dumeke wa ntlango wolowo a wu koxa leswaku van’wana va leteriwa ku langutana ni swiharhi, leswi vulaka leswaku a va fanele va swi hlota. Xana swi nga endleka leswaku Pawulo a a vulavula hi xiendlakalo xexo?

Lava hlelaka mintlango leyi a va pfa va kombela mpfuno eka vafambisi, lava a va tsarisa majaha lama nga ni malembe ya kwalomu ka 17 kumbe 18 hi vukhale leswaku ma leteriwa ntlango wo dodombisana. Bindzu ra ku xavisa vanhu a ri ri rikulu. Ntlango  wun’wana lowu nga rivalekiki, lowu Trajan a nga tshama a endla leswaku a tlangela ku hlula ka masocha, a wu ri ni vanhu lava dodombisanaka va 10 000 ni swiharhi swa 11 000.

Leswi A Swi Endliwa eRivaleni Ra Mintlango

Mixo wun’wana ni wun’wana hi siku ra ntlango a ku hlotiwa. Swiharhi swa tinxaka-nxaka a swi sindzisiwa ku nghena erivaleni ra mintlango. Nchumu lowu vahlaleri a va wu rhandza swinene a ku ri ku lwa ka nkunzi ni bere. Hakanyingi a swi boheleriwa swin’we leswaku swi lwa kukondza xin’we xi fa, kutani lexi nga ta hlula a xi hetisiwa hi muhloti. Mphikizano wun’wana lowu a wu tolovelekile a ku ri ku qega tinghala ni tiyingwe, kumbe tindlopfu ni tibere. Vahloti a va kombisa vuswikoti bya vona hi ku dlaya swiharhi swa matimba leswi humaka ematikweni hinkwawo ya mfumo wolowo, ku nga khathariseki leswaku swi koxa mali muni ku swi tisa—ku nga tiyingwe, timhelembe, timpfuvu, tinhutlwa, timhisi, tikamela, mahlolwa, tinguluve ta nhova ni tinhongo.

Leswi endliwaka erivaleni ra mintlango a swi endla leswaku ku hlota ku nga rivaleki. A ku tirhisiwa maribye, swidziva leswitsongo ni mirhi leswaku ku languteka onge hi le khwatini. Etimbaleni tin’wana ta mintlango, swiharhi a swi humelela onge ko va salamusi, swi tisiwa hi switlakusi leswi humaka ehansi ka misava kasi swin’wana a swi gogeriwe etihokweni. Xin’wana lexi a xi tsakisa hiloko swiharhi swi cinca hi xitshuketa, kambe lexi a xi endla leswaku ku hlota ku nyanyula ngopfu i ku khomiwa ka swona hi tihanyi.

Nchumu lowu a wu landzela i ku dlayiwa ka swona. A ku endliwa matshalatshala leswaku leswi swi endliwa hi ndlela ya xiviri. A ku tlangiwa mintlango leyi vatlangi va yona a va fa hakunene.

Nindzhenga a ku lwa mintlawa yo hambana-hambana ya vanhu, lava hlomeke hi tindlela to hambana-hambana ni lava leteriweke hi tindlela to hambana. Van’wana va lava a va kokela mintsumbu ehandle ka rivala a va ambale ku fana ni xikwembu xa le hansi ka misava.

Vuyelo Eka Vahlaleri

Vahlaleri a va ri ni torha ro vona ku dodombisana ka vatlangi, hikwalaho loko vatlangi van’wana va nga lavi ku lwa, a va biwa hi swimoko ni ku himiwa hi tinsimbi leti hisaka. Ntshungu a wu huwelela wu ku: “Ha yini a tisirhelela eka savula ku fana ni toya? Ha yini a lwa onge u lamarile? Ha yini a nga fi [hi ku tirhandzela]? A a namuriwe leswaku a ta lwa! Va tshike va himana swifuva swi pfulekile leswaku va ta yi twa kahle savula loko yi nghena!” Seneca, murhangeri wa le Rhoma u tsale leswaku hi nkarhi wo wisa a ku endliwa xitiviso lexi nge: “Ku ta pfa ku hlaleriwa lava dlayiwaka leswaku ku nga nambi ku ku whii!”

A swi hlamarisi leswi Seneca a vuleke leswaku u tlhelele ekaya “a ri ni tihanyi leti chavisaka.” Marito lama vuriweke hi muhlaleri loyi ma lava leswaku hi anakanyisisa ha wona. Xana swi nga endleka leswaku vahlaleri va mintlango ya namuntlha va khumbeka hi ndlela leyi fanaka, na vona va va ni “tihanyi leti chavisaka”?

Van’wana va nga ha vona ku ri nkateko ku va va vuye va ha hanya. Endzhaku ka loko muhlaleri un’wana a vule marito lama hlekisaka hi Domitian, mulawuri yoloye u lerise leswaku a tekiwa exitulwini xa yena kutani a lahleriwa entlhambini wa timbyana. Ku pfumaleka ka swigevenga leswi nga ta  dlayiwa ku endle leswaku Caligula a lerisa leswaku ku tekiwa xiyenge xo karhi xa vahlaleri va hoxiwa eswiharhini. Loko swilo swi nga fambi kahle erivaleni ra mintlango, Klawudiyo u lerise leswaku lava a va endla ntirho wolowo ku va vona va dodombisanaka.

Ku hisekela etlhelo ka vahlaleri na kona ku vange makhombo ni hasahasa. Yindlu ya mintlango ya le n’walungwini wa Rhoma yi wile kutani ku fa magidi ya vanhu. Eka xiendlakalo xin’wana le Pompeii hi 59 C.E. ku pfuke hasahasa. Tacitus u vike leswaku ntshungu wa vanhu va ndhawu yoleyo wu tlulane milenge ni wa vanhu va doroba ra le kusuhi hiloko va sungula ku hoxana hi maribye kutani va hetelela hi ku tlhavana hi tisavula. Vo tala va tsemiwe swirho kumbe ku vavisiwa naswona vo tala va dlayiwile.

Dyondzo Leyi Nga Lo Dlaa, Erivaleni

Nkombiso lowu wa ha ku kombisiwaka (lowu vuriwaka Sangue e arena, “Ngati ni Sava”) eRivaleni ra Mintlango ra le Rhoma wu hi tsundzuxa ndlela leyi ntlango lowu vuriwaka munera wu fanaka ha yona ni swiendlakalo swa manguva lawa. Kahle-kahle, wu kombisa swiyenge swa vhidiyo swa ku lwa ka vanhu ni tinkunzi, vabi va xibakele, timhangu leti tsemaka nhlana emimphikizanweni ya mimovha ni swithuthuthu, ku dodombisana ka vatlangi hi tihanyi etimbaleni ta mintlango ni hasahasa leyi pfukaka exikarhi ka vahlaleri. Nkombiso lowu wu gimete hi ku kombisa ndhawu hinkwayo ya Rivala leri ra Mintlango. Xana u ehleketa leswaku vaendzi a va ta fikelela makumu wahi? Xana i vangani lava a va ta va va dyondze swo karhi?

Ku lwa ka timbyana, minkuku, tinkunzi ni mintlango leyi nga ni khombo i nchumu lowu tolovelekeke ematikweni man’wana namuntlha. Vutomi byi vekiwa ekhombyeni leswaku ku ta nyanyuriwa mintshungu leyikulu emimphikizanweni ya mimovha. Ehleketa hi mintlango leyi kombisiwaka siku ni siku eka thelevhixini. Nkambisiso lowu endliweke etikweni rin’wana ra le vupela-dyambu wu kombise leswaku loko n’wana la tolovelekeke, a hlalela TV, loko a va ni malembe ya khume hi vukhale, u ta va a vone ku dlayiwa ka vanhu va 10 000 ni swiendlo swa tihanyi swa 100 000.

Tertullian, mutsari wa lembe-xidzana ra vunharhu u vule leswaku ntsako lowu tisiwaka hi swiendlakalo sweswo a wu nga “fambisani ni vukhongeri bya ntiyiso ni ku yingisa Xikwembu xa ntiyiso.” U teke lava yaka emintlangweni yo tano va ri vaseketeri va lava va dlayaka. Ku vuriwa yini namuntlha? Munhu a nga ha vutisa, ‘Xana ndzi tsakisiwa hi ku vona ku halatiwa ka ngati, ku fa kumbe madzolonga eka thelevhixini kumbe eka Internet?’ Swi ta va swinene ku tsundzuka leswaku Pisalema 11:5 yi ri: “Yehovha u kambela wo lulama ni wo homboloka, kunene moya-xiviri Wakwe wa n’wi venga un’wana ni un’wana la rhandzaka madzolonga.”

[Bokisi leri nga eka tluka 28]

Tinyimpi To “Miyeta Vafi”

Tertullian, mutsari wa lembe-xidzana ra vunharhu u tsarile malunghana ni masungulo ya nyimpi ya vanhu lava dodombisanaka a ku: “Vanhu va khale va ehlekete leswaku va endlela vafi swo karhi hi ku hundzula mintlango yo tano leswaku tihanyi ta yona ti fana ni ta ya manguva lawa ya vanhu lava dyondzekeke. Eminkarhini ya khale, loko ku lahliwa munhu, a va tolovele ku endla switlhavelo hi vabohiwa kumbe mahlonga lama tsaneke, lawa a va ma xava, va ri ni ntshembo wa leswaku mimoya-xiviri ya vafi yi ta kuma ku rhula hi ngati ya vanhu volavo. Hi ku famba ka nkarhi swi vonake swi fanerile ku endla leswaku switlhavelo swa vona swi pfumelelana ni swiendlakalo swa vona swo titsakisa. Kutani endzhaku ka loko vanhu lava lavekaka va kumekile a va leteriwa ku tirhisa matlhari lawa a ma ri kona hi nkarhi wolowo, hi xikongomelo xa leswaku va ta dlayiwa!—kutani a va dlayiwa hi siku ra xilahlo lexi va hlawuleriweke ku dlayiwa eka xona emasirheni. Hikwalaho a va chaveleriwa hi ku dlayiwa ka munhu un’wana. Lawa hi wona masungulo ya ntlango lowu vuriwaka munus. Kambe hi ku famba ka nkarhi, wu ve ni tihanyi letikulu; phela ntlango a wu kayivela swo karhi loko wu nga ri na swiharhi leswi levaka leswi nga ta handzulela vanhu. Xitlhavelo lexi a xi endleriwa ku rhurisa mufi a xi tekiwa tanihi muhivahivana wa ku lahla mufi.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Xihuku xa vanhu va khale lava dodombisanaka ni xo sirhelela nenge

[Swifaniso leswi nga eka tluka 29]

Vakreste va khale a va nga byi amukeli vuhungasi lebyi nga ni madzolonga. Xana swi tano ha wena?

[Swihlovo Swa Kona]

Boxing: Dave Kingdon/Index Stock Photography; car crash: AP Photo/Martin Seppala

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 26]

Phoenix Art Museum, Arizona/Bridgeman Art Library