“Septuagint” A A Yi Pfuna Khale Naswona Ya Ha Pfuna Ni Namuntlha

MUNHU wa xiyimo xa le henhla wa le Etiyopiya a a khome ndlela a kongoma ekaya a huma eYerusalema. Loko a ri karhi a famba hi golonyi yakwe egondzweni leri nga ekwandzasini, a a ri karhi a hlaya buku-songwa ya vukhongeri hi rito leri twalaka. Nhlamuselo ya marito lawa a ma hlayeke yi n’wi khumbe swinene lerova a hundzuka ku sukela hi nkarhi wolowo. (Mintirho 8:26-38) Wanuna loyi a a ri karhi a hlaya Esaya 53:7, 8 eka vuhundzuluxeri bya Bibele byo sungula —ku nga Septuagint ya Xigriki. Vuhundzuluxeri lebyi byi hoxe xandla swinene eku hangalasiweni ka rungula ra Bibele eka malembe-xidzana lama hundzeke lerova yi kala yi vitaniwa vuhundzuluxeri bya Bibele lebyi hundzuleke misava.

Xana Septuagint yi hundzuluxeriwe rini naswona ehansi ka swiyimo swihi? Hikwalaho ka yini a ku ri ni xilaveko xa vuhundzuluxeri byo fana na yona? Xana yi ve mpfuno hi ndlela yihi ku sukela yi ri kona? Xana Septuagint yi nga hi dyondzisa yini namuntlha?

A A Yi Endleriwe Vayuda Lava Vulavulaka Xigriki

Hi 332 B.C.E., loko Alexander Lonkulu a nghene aEgipta endzhaku ka loko a hlasele muti wa Fenikiya le Tiri, a a langutiwa tanihi mukutsuri. Loko a fika kwalaho u ake muti wa Aleksandriya, ku nga ntsindza wa dyondzo wa le minkarhini ya khale. Leswi a a lava ku hangalasa ndhavuko wa Xigriki eka vanhu lava tshamaka ematikweni lawa a ma hluleke, Alexander u dyondzise vanhu Xigriki xo olova (Xikoine) ematikweni lawa hinkwawo.

Hi lembe-xidzana ra vunharhu B.C.E., muti wa Aleksandriya a a wu ri ni vaaki vo tala va Vayuda. Vayuda vo tala lava ntshunxiweke evuhlongeni le Babilona lava a va tshama ekusuhi na Palestina, va ye va ya tshama eAleksandriya. Xana Vayuda lava a va xi tiva hi mpimo wo tanihi kwihi Xiheveru? Cyclopedia ya McClintock na Strong yi ri: “I mhaka leyi tivekaka leswaku loko Vayuda va vuya hi le vuhlongeni le Babilona, a va nga ha xi tivi kahle Xiheveru xa khale, naswona loko ku hlayiwa tibuku ta Muxe emasinagogeni le Palestina, a va hlamuseriwa tona hi ririmi ra Vakalidiya . . . Swi nga ha endleka leswaku Vayuda va le Aleksandriya na vona a va nga xi tivi kahle Xiheveru; ririmi leri a va ri toloverile a ku ri Xigriki xa le Aleksandriya.” Xisweswo, a swi ta olova leswaku Matsalwa ya Xiheveru ma hundzuluxeriwa eAleksandriya ma ya eka Xigriki.

Aristobulus, Muyuda la hanyeke hi lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E., u tsale a vula leswaku nawu wa Xiheveru wu hundzuluxeriwile wu ya eka Xigriki naswona wu hetiwe hi nkarhi wa ku fuma ka Ptolemy Philadelphus (285-246 B.C.E.). Ku ni mavonelo yo hambana-hambana malunghana ni leswaku Aristobulus a a vula yini loko a ku “nawu.” Van’wana va anakanya leswaku a a vulavula hi Tibuku ta ntlhanu to sungula ta Matsalwa ntsena, kasi van’wana va ri kumbexana a a vulavula hi Matsalwa hinkwawo ya Xiheveru.

Ku nga khathariseki leswaku swona hi swihi, ku vuriwa leswaku i swidyondzi swa Vayuda swa kwalomu ka 72 leswi swi hoxeke xandla eka vuhundzuluxeri byebyo byo sungula bya Matsalwa, ku suka eka Xiheveru ma ya eka Xigriki. Hi ku famba ka nkarhi ku vuriwe leswaku a swi ri 70. Hi yona mhaka leyi byi vitaniweke Septuagint, leswi vulaka “70,” naswona yi tiviwa tanihi LXX, ku nga matsalelo ya Xirhoma lama yimelaka 70. Loko lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E. ri ya eku heleni, a swi koteka ku hlaya tibuku hinkwato ta Matsalwa ya Xiheveru, hi Xigriki. Xisweswo, vito leri nge Septuagint a a ri yimela Matsalwa hinkwawo ya Xiheveru lama hundzuluxeriweke ma ya eka Xigriki.

A A Yi Pfuna Eka Lembe-xidzana Ro Sungula

Septuagint a a yi tirhisiwa ngopfu hi Vayuda lava vulavulaka Xigriki emahlweni ka nkarhi wa Yesu Kreste ni wa vaapostola va yena swin’we ni le nkarhini wa vona. Vayuda vo tala ni vaproselita lava hlengeletaneke eYerusalema hi siku ra Pentekosta ya 33 C.E. a va huma exifundzheni xa Asiya, xa Egipta, xa Libiya, xa Rhoma ni xa Kreta—ku nga tindhawu leti vanhu va kona a a va vulavula Xigriki. A swi kanakanisi leswaku a va hamba va hlaya Septuagint. (Mintirho 2:9-11) Xisweswo, buku leyi yi hoxe xandla swinene eku hangalasiweni ka mahungu lamanene eka lembe-xidzana ro sungula.

Hi xikombiso, loko a ri karhi a vulavula ni vanhu va le Kirena, va le Aleksandriya, va le Kilikiya ni va le Asiya, mudyondzisiwa Stefano u te: “Yosefa [u] rhumel[e] rito leswaku ku ya vitaniwa Yakobe tata wakwe ni maxaka yakwe hinkwawo endhawini yoleyo [eKanana], nhlayo ya kona yi ri mimoya-xiviri ya 75.” (Mintirho 6:8-10; 7:12-14) Tsalwa ra Xiheveru eka Genesa 46 ri vula leswaku nhlayo ya maxaka ya Yosefa a yi ri 70. Kambe Septuagint yi tirhisa nhlayo ya 75. Handle ko kanakana, Stefano u tshahe eka Septuagint.—Genesa 46:20, 26, 27.

Loko muapostola Pawulo a ri karhi a famba-famba eAsia Minor hinkwaro ni le Grikiya hi nkarhi wa riendzo ra vumbirhi ni ra vunharhu eka vurhumiwa bya yena, u chumayele vanhu vo  tala Vamatiko lava a va chava Xikwembu ni “Magriki lawa a ma gandzela Xikwembu.” (Mintirho 13:16, 26; 17:4) Vanhu lava va sungule ku chava Xikwembu kumbe va sungule ku xi gandzela hi leswi va hlayeke ha xona eka Septuagint. Loko a ri karhi a chumayela vanhu lava lava vulavulaka Xigriki, minkarhi yo tala Pawulo a a tshaha kumbe a tirhisa matsalwa yo karhi ya vuhundzuluxeri byebyo.—Genesa 22:18; Vagalatiya 3:8.

Eka Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki ku tshahiwe Matsalwa ya Xiheveru minkarhi yo ringana 320 naswona ku ni mintshaho ni swikombo swin’wana loko swi hlanganile swi endla 890 eka wona. Swo tala swa swona swi tshahiwe eka Septuagint. Hikwalaho, mintshaho leyi veke xiphemu xa Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki lama huhuteriweke a yi tekiwe eka vuhundzuluxeri lebyi kambe a yi nga tekiwanga kona eka matsalwa ya ririmi ra Xiheveru. Leri a ku ri goza leri xiyekaka swinene! Yesu u vule ka ha ri emahlweni leswaku mahungu lawa lamanene ya Mfumo ma ta chumayeriwa emisaveni hinkwayo leyi akiweke. (Matewu 24:14) Leswaku leswi swi hetiseka, Yehovha a a ta endla leswaku Rito leri huhuteriweke ri hundzuluxeriwa hi tindzimi to hambana-hambana leti hlayiwaka hi vanhu emisaveni hinkwayo.

Ya Pfuna Ni Namuntlha

Septuagint ya ha pfuna ni namuntlha naswona yi tirhiseriwa ku paluxa swihoxo leswi nga ha vaka swi ri kona eka matsalwa ya ririmi ra Xiheveru lawa ma kopiweke endzhaku. Hi xikombiso, rungula leri nga eka Genesa 4:8 ri ri: “Endzhaku ka sweswo Kayini a ku eka Avele makwavo: [‘A hi ye enhoveni.’] Kutani loko va ri enhoveni Kayini a hlasela Avele makwavo a n’wi dlaya.”

Marito lama nga endzeni ka swiangi lama nge “a hi ye enhoveni” a ma kumeki eka matsalwa ya ririmi ra Xiheveru lama tsariweke ku sukela hi lembe-xidzana ra vukhume C.E. Kambe, ma kona eka matsalwa ya khale ya Septuagint ni le ka matsalwa man’wana ya khale. Eka matsalwa lawa ya Xiheveru ku ni rito leri hi ntolovelo ri tirhiseriwaka ku kombisa leswaku ku ni marito lama landzelaka kambe marito ya kona ma nga ri kona. Xana ku nga va ku humelele yini? Genesa 4:8 yi ni rito “(e)nhoveni” leri hetaka swivulwa-hosi swimbirhi leswi landzelelanaka. Cyclopedia ya McClintock na Strong yi ri: “Mukopi wa ririmi ra Xiheveru a nga ha va a kavanyetiwe hi ku vona rito [leri fanaka] . . . ri heta swivulwa-hosi haswimbirhi.” Xisweswo, mukopi a nga ha va a xi honisile xiga lexi hetelelaka hi rito leri nge “enhoveni,” laha xi humelelaka kona ro sungula. Kahle-kahle, Septuagint ni matsalwa man’wana ya khale lama nga kona, ma nga pfuna ku paluxa swihoxo leswi nga kona eka matsalwa ya ririmi ra Xiheveru lama kopiweke endzhaku.

Hi hala tlhelo, tikopi ta Septuagint na tona ti na swona swihoxo, naswona minkarhi yin’wana ku tirhisiwa matsalwa ya ririmi ra Xiheveru leswaku ku lulamisiwa ririmi ra Xigriki. Xisweswo, ku fananisa matsalwa ya ririmi ra Xiheveru ni ya ririmi ra Xigriki ni vuhundzuluxeri bya tindzimi tin’wana, swi endla leswaku munhu a hetelela a kume swihoxo ku katsa ni swihoxo swa mukopi naswona leswi swi endla leswaku hi va ni Rito ra Xikwembu leri hundzuluxeriweke hi ku pakanisa.

Tikopi ta Septuagint leti heleleke leti nga kona namuntlha ti sukela eka lembe-xidzana ra vumune C.E. Matsalwa wolawo ni tikopi leti endliweke endzhaku a ti na rona vito ra Xikwembu, leri nge Yehovha, leri yimeriwaka hi tinhlanga ta mune (YHWH) hi Xiheveru. Tikopi leti ti sive vito rero hi rito ra Xigriki leri nge “Xikwembu” ni leri nge “Hosi” kun’wana ni kun’wana laha ku humelelaka tinhlanga leti ta mune eka matsalwa ya ririmi ra Xiheveru. Kambe, tsalwa leri kumiweke le Palestina kwalomu ka malembe ya 50 lama hundzeke ri endla mhaka leyi yi twisiseka ku antswa. Ntlawa lowu a wu valanga mabakwa ya le kusuhi ni ribuwu ra le vupela-dyambu bya Lwandle leri Feke ma tshubule masalela ya buku-songwa ya khale leyi endliweke hi dzovo ya vaprofeta va 12 (ku sukela eka Hosiya ku ya fika eka Malakiya) leyi tsariweke hi Xigriki. Matsalwa lawa ma tsariwe exikarhi ka lembe ra 50 B.C.E. na 50 C.E. Eka masalela lawa ya khale, tinhlanga ta mune a ti nga siviwanga hi rito ra Xigriki leri nge “Xikwembu” ni leri nge “Hosi.” Leswi swi hi endla hi vona leswaku hikwalaho ka yini Matsalwa ya khale ya vuhundzuluxeri bya Septuagint ma ri ni vito ra Xikwembu.

Hi 1971 ku kandziyisiwe masalela ya buku-songwa ya khale leyi tsariweke eka papirasi (Fouad 266 papyri). Xana swiyenge leswi swa Septuagint, leswi tsariweke eka lembe-xidzana ra vumbirhi kumbe ro sungula B.C.E., swi paluxa yini? Vito ra Xikwembu a ri ri kona eka swona. Masalela lawa ya  khale ya Septuagint ma nyikela vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku Yesu ni vadyondzisiwa va yena va lembe-xidzana ro sungula a va ri tiva vito ra Xikwembu naswona a va ri tirhisa.

Namuntlha, Bibele hi yona buku leyi hundzuluxeriweke swinene ematin’wini. Vaaki va misava vo tlula tiphesente ta 90 va na xona xiyenge xo karhi xa yona hi ririmi ra vona. Ha tsaka swinene leswi ku nga ni vuhundzuluxeri lebyi tsariweke hi ririmi ra manguva lawa, ku nga Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Yo Kwetsima, lebyi sweswi byi kumekaka hi tindzimi to tlula 40, byi helerile kumbe xiphemu xa byona. New World Translation of the Holy Scriptures—With References yi ni madzana-dzana ya tinhlamuselo ta le hansi leti kombetelaka eka Septuagint ni le ka matsalwa man’wana ya khale. Ina, Septuagint ya ha tirhisiwa swinene hi swichudeni swa Bibele ni namuntlha.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Mudyondzisiwa Filipi u hlamusele ndzimana leyi hlayiweke eka “Septuagint”

[Swifaniso leswi nga eka tluka 29]

Hakanyingi muapostola Pawulo a a tshaha eka “Septuagint”