“Tiletele”

HATLISA, tlula swinene, tiya swinene! Leti a ku ri tipakani leti vatlangi va le Grikiya ni va le Rhoma a va lava ku ti fikelela. Malembe-xidzana yo tala, eOlympia, eDelphi na le Nemea ni le Isthmus ya le Korinto, a ku va ni mimphikizano leyikulu ya vatsutsumi leyi a yi “katekisiwa” hi swikwembu naswona a yi hlaleriwa hi magidi ya vanhu. Munhu a a fanele a tirha hi matimba ku ringana malembe yo tala leswaku a ta kota ku nghenela mimphikizano leyi. Loko vanhu va hlurile a va ta bumabumeriwa ku tlhela ku bumabumeriwa ni muti wa rikwavo.

Leswi a va hanya eka ndhavuko wo tano, a swi hlamarisi leswi vatsari va Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki va faniseke mphikizano wa Vukreste wa moya ni mimphikizano ya vatsutsumi. Muapostola Petro na Pawulo va tirhise swifaniso leswi vulavulaka hi mintlango ku endlela leswaku leswi va swi dyondzisaka swi twala kahle. Ni le sikwini ra hina, mphikizano lowukulu wa Vukreste wa ha ya emahlweni. Vakreste va lembe-xidzana ro sungula a va fanele va langutana ni mafambiselo ya swilo ya Xiyuda; kasi hina namuntlha hi ‘lwisana’ ni mafambiselo ya misava lama nga ekusuhi ni ku lovisiwa. (2 Timotiya 2:5; 3:1-5) Van’wana va nga ha kuma leswaku ‘nyimpi ya vona leyinene ya ku pfumela’ a yi heli naswona ya karharisa. (1 Timotiya 6:12, Bibele ya Xitsonga) Loko ho kambisisa ku yelana loku nga kona exikarhi ka mphikizano wa vatsutsumi ni wa Vukreste hi ta dyondza swilo swa nkoka swinene.

Muleteri Lonene

Leswaku mutsutsumi a hlula swi titshege ngopfu hi muleteri wa yena. Malunghana ni mintlango ya khale, Archaeologia Graeca yi ri: “Lava phikizanaka a va boheka ku hlambanya leswaku va hete tin’hweti ta khume va ri karhi va titoloveta.” Vakreste na vona va fanele va titoloveta hi matimba. Pawulo u tsundzuxe Timotiya loyi a nga nkulu la nga Mukreste a ku: “Tiletele hi xikongomelo xa ku tinyiketela loku nga ni vukwembu.” (1 Timotiya 4:7) I mani loyi a nga muleteri wa “mutsutsumi” wa Vukreste? A ku na wun’wana handle ka Yehovha Xikwembu! Muapostola Petro u tsarile: “Xikwembu xa musa hinkwawo lowu nga faneriwiki, . . . xona hi xoxe xi ta hetisa ku leteriwa ka n’wina, xi ta mi tiyisa, xi mi nyika ntamu.”—1 Petro 5:10.

Hi ku ya hi Theological Lexicon of the New Testament xiga lexi nge “xi ta hetisa ku leteriwa ka n’wina” xi huma eka riendli ra Xigriki leri kahle-kahle ri vulaka “ku endla nchumu [kumbe munhu] wu kota ku fikelela xikongomelo xa wona.” Hilaha ku fanaka, Greek-English Lexicon ya Liddell na Scott yi vula leswaku riendli leri ri nga hlamuseriwa tanihi “ku lunghiselela ni ku letela.” Xana Yehovha u ‘hi lunghiselela, ni ku hi letela’ hi tindlela tihi leswaku hi kota ku hlula emphikizanweni wa Vukreste? Leswaku hi twisisa ku fana loku nga kona, a hi kambisiseni tindlela tin’wana leti valeteri a va ti tirhisa.

Buku leyi nge The Olympic Games in Ancient Greece yi ri: “Lava a va letela vantshwa a va tirhisa tindlela timbirhi ta nkoka, yo sungula a ku ri ku khutaza vantshwa leswaku va endla leswi va nga swi kotaka leswaku va ta hlula, kasi ya vumbirhi a ku ri ku va letela leswaku va va ni vutshila ni ku antswisa ndlela leyi va tlangaka ntlango ha yona.”

Hilaha ku fanaka, Yehovha wa hi khutaza ni ku hi tiyisa leswaku hi va ni vuswikoti byonghasi ni leswaku hi va ni vutshila entirhweni wa yena. Xikwembu xerhu xi hi khutaza hi ku tirhisa Bibele, nhlengeletano ya xona ya laha misaveni, ni hi ku tirhisa Vakreste-kulorhi lava wupfeke. Minkarhi yin’wana xi hi letela hi ku hi tshinya. (Vaheveru 12:6) Minkarhi yin’wana, xi nga ha hi tshika hi weriwa hi miringo ni maxangu leswaku hi ta kombisa ku tiyisela ka hina. (Yakobo 1:2-4) Kutani xi hi nyika matimba lama lavekaka. Muprofeta Esaya u ri: “Lava tshembaka Yehovha va ta tlhela va kuma matimba. Va ta tlakuka hi timpapa ku  fana ni magama. Va ta tsutsuma va nga heli matimba; va ta famba va nga karhali.”—Esaya 40:31.

Ku tlula kwalaho, Xikwembu xi hi nyika moya wa xona lowo kwetsima hi xitalo, lowu hi tiyisaka leswaku hi kota ku hambeta hi xi endlela ntirho lowu amukelekaka. (Luka 11:13) Hakanyingi malandza ya Xikwembu ma tiyisele miringo yo tika ya ripfumelo leyi hetaka nkarhi wo leha. Lava va tiyiseleke miringo leyi i vavanuna ni vavasati lava fanaka na hina. Kambe leswi va tshembelaka eka Xikwembu hi ku helela swi va endle leswaku va kota ku tiyisela. Kunene, ‘matimba lama tlulaka lama tolovelekeke i ya Xikwembu, a hi ya vona.’—2 Vakorinto 4:7.

Muleteri La Nga Ni Ntwela-vusiwana

Xidyondzi xin’wana xi vule leswaku wun’wana wa mintirho ya muleteri wa khale a ku ri “ku hlawula mixaka ya vutiolori lebyi mutlangi ha un’we a nga ta byi endla ni ntlango lowu a nga ta wu tlanga.” Loko Xikwembu xi ri karhi xi hi letela, xa khathala hi swiyimo swa hina, vuswikoti, ndlela leyi hi nga vumbiwa ha yona ni leswi hi tsandzekaka ku swi endla ha un’we-un’we. Hakanyingi loko hi ri karhi hi leteriwa hi Yehovha hi n’wi kombela hilaha Yobo a n’wi kombeleke hakona a ku: “Ndzi kombela u tsundzuka leswaku u ndzi vumbe hi misava.” (Yobo 10:9) Xana muleteri wa hina la nga ni ntwela-vusiwana u hlamula njhani? Davhida u tsale leswi ha Yehovha: “Yena u ku tiva kahle ku vumbeka ka hina, wa tsundzuka leswaku hi ntshuri.”—Pisalema 103:14.

U nga ha va u ri ni xiphiqo lexikulu xa rihanyo lexi ku endlaka u nga koti ku tirha swinene evutirhelini, kumbe u tivona u nga ri nchumu. Kumbexana u lwisana ni ku tshika mukhuva wo biha, kumbe u vona onge a wu swi koti ku langutana ni ntshikilelo wa tintangha endhawini ya ka n’wina, entirhweni, kumbe exikolweni. Ku nga khathariseki leswaku swiyimo swa wena swi njhani, u nga rivali leswaku Yehovha u swi twisisa ku antswa swiphiqo swa wena ku tlula munhu wihi na wihi—ku katsa na wena hi wexe! Leswi a nga muleteri la khathalaka, minkarhi hinkwayo u tshama a lunghekele ku ku pfuna loko u tshinela eka yena.—Yakobo 4:8.

Valeteri va khale “a va swi kota ku hambanisa ku karhala kumbe ku tsana loku nga vangiwiki  hi vutiolori kambe ku ri loku vangiwaka hi swilo swin’wana swo tanihi swiphiqo leswi nga emianakanyweni, hi ximbilwambilwana, hi ntshikilelo wa mianakanyo ni swin’wana. . . . [Valeteri] a va lawula ngopfu vutomi bya vatsutsumi.”

Xana minkarhi yin’wana u titwa u karhele kumbe u tsanile hikwalaho ka mintshikilelo leyi nga heriki ni miringo ya misava leyi? Leswi Yehovha a nga muleteri wa wena, wa khathala swinene hi wena. (1 Petro 5:7) U hatla a swi vona swikombiso swihi ni swihi swa ku tsana ka moya. Hambileswi Yehovha a anakanyaka hi ku tihlawulela ka hina, u hi nyika mpfuno lowukulu ni ku hi lulamisa loko swi laveka, hileswi a khathalaka hi vuhlayiseki bya hina lebyi nga heriki. (Esaya 30:21) Njhani? U tirhisa Bibele ni tibuku leti sekeriweke eBibeleni, vakulu va le vandlheni lava wupfeke hi tlhelo ra moya ni vamakwerhu lava nga ni rirhandzu.

Ku “Tikhoma Eka Swilo Hinkwaswo”

Ina, a ku laveka swo tala leswaku u humelela ku nga ri ku va muleteri lonene ntsena. Swo tala a swi titshege hi mutsutsumi swin’we ni ku tinyiketela ka yena ku endla vutiolori hi matimba. Milawu ya kona a yi tika swinene, hikuva a ku laveka leswaku va nga hlanganyeli eka vuxaka bya rimbewu va tlhela va nga nwi xihoko naswona a va fanele va dya swakudya swo hlawuleka. Horace, mutlhokovetseri wa lembe-xidzana ro sungula B.C.E., u vule leswaku vaphikizani “a va nga yi eka vavasati naswona a va nga nwi vhinyo” leswaku va “fikelela pakani leyi ku nga khale va yi lava.” Lava va hlanganyelaka emintlangweni a va fanele va “tikhoma [naswona] va dya swakudya swo hlawuleka . . . ku ringana tin’hweti ta khume,” hi ku vula ka xidyondzi xa Bibele F. C. Cook.

Pawulo u tirhise ku yelana loku loko a tsalela Vakreste va le Korinto, ku nga muti lowu a wu yi tolovele swinene Mintlango ya muti wa le Isthmus lowu a wu ri kusuhi: “Mani na mani loyi a hlanganyelaka emphikizanweni wa tikhoma eka swilo hinkwaswo.” (1 Vakorinto 9:25) Vakreste va ntiyiso va papalata ku rhandza swilo leswi vonakaka, ku tikhoma loko biha ni mahanyelo yo biha ya misava leyi. (Vaefesa 5:3-5; 1 Yohane 2:15-17) Mikhuva yo biha ni leyi nga fambisaniki na Matsalwa na yona yi fanele yi lahliwa kutani yi siviwa hi timfanelo leti fanaka ni ta Kreste.—Vakolosa 3:9, 10, 12.

Leswi swi nga endlisiwa ku yini? Hi xikombiso, xiya nhlamulo ya Pawulo laha a tirhiseke xifaniso xa matimba: “Ndzi ba miri wa mina, ndzi wu kongomisa tanihi hlonga, leswaku loko ndzi chumayele eka van’wana, mina ndzi nga vi loyi a nga amukelekiki hi ndlela yo karhi.”—1 Vakorinto 9:27.

Laha Pawulo u tirhise xifaniso lexi tirhaka hakunene! A a nga khutazi leswaku munhu a tixanisa. Ku ri na sweswo, u pfumerile leswaku a a lwa ni timbilu. Minkarhi yin’wana a a endla swilo leswi a a nga lavi ku swi endla kasi leswi a a lava ku swi endla a a nga swi endli. Kambe u lwile leswaku a nga pfumeleli ku tsana ka yena ku n’wi lawula. U ‘be miri wa yena,’ a ku hlula swinene ku navela ka nyama ni mikhuva ya kona.—Varhoma 7:21-25.

Vakreste hinkwavo va fanele va endla leswi fanaka. Pawulo u vulavule hi ku hundzuka loku endliweke hi van’wana va le Korinto lava tshameke va va timbhisa, vagandzeri va swikwembu swa hava, vasodoma, makhamba ni swin’wana. I yini lexi endleke leswaku va kota ku hundzuka? I matimba ya Rito ra Xikwembu ni moya lowo kwetsima swin’we ni ku tiyimisela ka vona ku pfumelelana na wona. Pawulo u te: “Kambe mi hlantswiwile mi basa, mi kwetsimisiwile, mi vuriwe lava lulameke hi vito ra Hosi ya hina Yesu Kreste ni hi moya wa Xikwembu xa hina.” (1 Vakorinto 6:9-11) Petro na yena u tsale hi lava va yi tshikeke mikhuva yo tano yo biha. Leswi se a va ri Vakreste, hinkwavo se a va hundzukile hakunene.—1 Petro 4:3, 4.

 Matshalatshala Lamanene

Pawulo u kombise ku kongomisa mianakanyo ya yena eka tipakani ta moya, a ku: “Swibakela swa mina ndzi swi kongomisa hi ndlela leyi nga ta endla leswaku ndzi nga bi moya.” (1 Vakorinto 9:26) Xana mubi wa xibakela a nga swi koka njhani swibakela swa yena? Buku leyi nge The Life of the Greeks and Romans ya hlamula: “A ku nga laveki tihanyi ntsena, kambe a wu fanele u vona lexi u nga n’wi hlulaka ha xona loyi u lwaka na yena. Swin’wana leswi a swi pfuna a ku ri ndlela yo hoxa xibakele leyi a yi dyondziwa eswikolweni swa ku fumbutelana, ni ku hatlisela ku kanganyisa loyi ku lwiwaka na yena.”

Nyama ya hina leyi nga hetisekangiki na yona i nala wa hina. Xana ha ku tiva “ku tsana” ka hina? Xana ha swi tsakela ku tivona hi ndlela leyi van’wana va hi vonaka ha yona—ngopfu-ngopfu ndlela leyi Sathana a nga hi vonaka ha yona? Sweswo swi lava ku tikambisisa hi ku tshembeka kutani hi tiyimisela ku endla mindzulamiso. Hi nga ha tikanganyisa hi ku olova. (Yakobo 1:22) Swi olova swinene ku yimelela xiendlo lexi nga riki xa vutlhari! (1 Samuwele 15:13-15, 20, 21) Sweswo swi fana ni ‘ku ba moya.’

Emasikwini lawa ya makumu, lava va lavaka ku tsakisa Yehovha kutani va kuma vutomi a va fanelanga va kanakana ku hlawula leswinene eka leswo biha, exikarhi ka vandlha ra Xikwembu ni misava leyo homboloka. Va fanele va papalata ku kanakana, ku nga ‘tiyiseki, ku nga yimi va tiya etindleleni ta vona hinkwato.’ (Yakobo 1:8) A va fanelanga va endla matshalatshala eka swilo leswi nga pfuniki nchumu. Loko munhu a landzela ndlela leyi yi kongomeke, ya ku languta nchumu wun’we, u ta tsaka naswona ‘ku ya emahlweni ka yena ku ta vonaka eka vanhu hinkwavo.’—1 Timotiya 4:15.

Ina, mphikizano wa Vukreste wa ha ya emahlweni. Yehovha—Muleteri wa hina Lonkulu—hi rirhandzu u hi nyika ndzetelo ni mpfuno lowu hi wu lavaka leswaku hi tiyisela naswona eku heteleleni hi hlula. (Esaya 48:17) Ku fana ni vatsutsumi va khale, hi fanele hi hlakulela ku tikhoma naswona hi tinyiketela hi mbilu hinkwayo eku lweleni ka hina ripfumelo. Matshalatshala ya hina lamanene ma ta katekisiwa swinene.—Vaheveru 11:6.

[Bokisi leri nga eka tluka 31]

“Va N’wi Tota Mafurha”

Ku leteriwa kun’wana ka vatlangi va le Grikiya wa khale a ku endliwa hi mutoti. Ntirho wakwe a ku ri ku tota mafurha emirini wa vavanuna lava nga ta sungula ku endla vutiolori. Lava letelaka “va xiye leswaku loko munhu a kandziwa tinyama hi vutshila a nga si sungula ku endla vutiolori a swi pfuna swinene, naswona va xiye leswaku loko munhu a kandziwa tinyama hi vukheta a swi pfuna mutlangi loyi a nga heta nkarhi wo leha a ri eku tileteleni leswaku a hlakarhela,” hi ku vula ka buku leyi nge The Olympic Games in Ancient Greece.

Hilaha ku fanaka, leswi loko miri wu totiwa mafurha swi wu phyuphyisaka, swi wu tshungula ni ku wu hanyisa, swi tano loko “mutsutsumi” la nga Mukreste la karhaleke, a tirhisa Rito ra Xikwembu, ri nga n’wi lulamisa, ri n’wi chavelela ni ku n’wi hanyisa. Hikwalaho, vakulukumba va vandlha lava kongomisiwaka hi Yehovha va tsundzuxiwa ku khongelela munhu wo tano, “va n’wi tota mafurha hi vito ra Yehovha,” hi ndlela yo fanekisela, ku nga nchumu wa nkoka lowu pfunaka munhu a hlakarhela emoyeni.—Yakobo 5:13-15; Pisalema 141:5.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 31]

Endzhaku ka ku titsona swilo swo karhi, vatsutsumi a va hlambanya leswaku va tiletele ku ringana tin’hweti ta khume

[Xihlovo Xa Kona]

Musée du Louvre, Paris

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 29]

Copyright British Museum