Sathana—Xana I Munhu Wa Ntsheketo Kumbe I Munhu Wo Biha La Nga Kona?

VANHU i khale va ri karhi va navela ku tiva xihlovo xa vubihi. Buku ya James Hastings leyi nge A Dictionary of the Bible, yi ri: “Ku sukela vanhu va tumbuluka, va tikume va langutane ni mimoya ya matimba leyi va nga swi kotiki ku yi lawula, leyi yi nga ni nkucetelo wo biha eka vona.” Buku leyi yi tlhela yi ku: “Vanhu va le minkarhini ya khale va susumeteleke ku endla ndzavisiso kutani va kume leswaku mimoya leyi ya matimba ni swiendlakalo swin’wana swa ntumbuluko, swi vangiwa hi munhu wo karhi.”

Van’wamatimu va vula leswaku dyondzo ya leswaku ku ni swikwembu leswi nga madimona ni mimoya yo biha, yi nga landzelerisiwa ku ya fikela ematin’wini ya khale swinene ya le Mesopotamiya. Vanhu va le Babilona wa khale a va pfumela leswaku xivandla xa vafi, kumbe “laha ku nga ha vuyiwiki,” a a xi lawuriwa hi Nergal, xikwembu xa madzolonga lexi tiviwaka hi ra “loyi a vavulaka.” Nakambe a va chava madimona naswona a va ringeta ku ma tsakisa hi ku phahla. Eka ntsheketo wa Vaegipta, Set a a ri xikwembu xa vubihi, “u fanisiwa ni xivandzana lexi chavisaka lexi nga ni nhompfu yo lala, yo gombonyoka, tindleve to ololoka ti tlhela ti va ni tinhla ta mune ni ncila wo tsindziyela wo yima ku fana ni foroko.”—Larousse Encyclopedia of Mythology.

Hambileswi Magriki ni Marhoma ma nga ni swikwembu leswi vuriwaka leswinene ni leswo biha, dyondzo ya vona a yi na xona xikwembu lexi ku nga xona xihlovo xa vubihi. Vativi va vona va filosofi a va dyondzisa leswaku ku ni misinya ya milawu yimbirhi leyi kanetanaka. Hi ku ya hi Empedocles, ku ni Rirhandzu ni Timholovo. Hi ku ya hi Plato, laha misaveni ku ni “Mimoya-xiviri” yimbirhi, lowun’wana wu endla leswinene kasi lowun’wana wu endla swo biha. Hi laha Georges Minois a vulaka hakona eka buku ya yena leyi nge Le Diable (Diyavulosi), “vukhongeri bya mavunwa bya [Magriki ni Marhoma] ya khale a byi nga swi tivi naswona a byi nga pfumeli leswaku Diyavulosi u kona.”

Le Iran, Vuzoroaster a a byi dyondzisa leswaku xikwembu lexikulu lexi vuriwaka Ahura Mazda kumbe Ormazd, xi vumbe Angra Mainyu kumbe Ahriman, loyi a hlawuleke ku endla vubihi kutani a hundzuka Moya lowu Onhetelaka kumbe Mulovisi.

Eka vukhongeri bya Xiyuda, a ku ri ni dyondzo yo olova ya leswaku Sathana i Nala wa Xikwembu la tiseke xidyoho. Kambe endzhaku ka malembe xidzana yo tala, dyondzo yoleyo yi sungule ku soholotiwa ku nghenisiwa tidyondzo ta vuhedeni eka yona. Encyclopaedia Judaica yi ri: “Ku ve ni ku cinca lokukulu . . . eka malembe xidzana yo hetelela ya B.C.E. Enkarhini wolowo, vukhongeri bya [Xiyuda] . . . byi tekelele mikhuva yo tala leyi sekeriweke eka misinya ya milawu yimbirhi ya leswaku etilweni, Xikwembu swin’we ni mimoya leyi khutazaka ku endla leswinene ni leswi nga ntiyiso, va lwisana ni mimoya yo biha leyi nga ni matimba ni leyi nga ni vuxisi leyi nga laha misaveni. Dyondzo leyi yi vonaka yi huma eka vukhongeri bya le Peresiya.” The Concise Jewish Encyclopedia yi ri: “Munhu a a sirheleleka  eka [madimona] hi ku yingisa milawu ni ku boha switshungulo.”

Dyondzo Ya Vukreste Lebyi Gwineheke

Ku fana ni vukhongeri bya Xiyuda lebyi tekeleleke tidyondzo leti nga riki ta Bibele malunghana na Sathana swin’we ni madimona, Vakreste lava gwineheke na vona va tisungulele tidyondzo leti nga riki ta matsalwa. The Anchor Bible Dictionary yi ri: “Yin’wana ya tidyondzo ta ntivo-vukwembu ta khale, leyi humeke swinene endleleni, hi leyi yi nge Xikwembu xi ponise vanhu va xona hi ku hakela Sathana leswaku va ntshunxiwa.” Dyondzo leyi yi hangalasiwe hi Irenaeus (wa lembe-xidzana ra vumbirhi C.E.). Yi tlhele yi ndlandlamuxiwa hi Origen (wa lembe-xidzana ra vunharhu C.E.) loyi a vuleke leswaku “hi ku ya hi nawu, vanhu i va diyavulosi” naswona a a teka “rifu ra Kreste . . . ri ri nkutsulo lowu hakeriwaka Diyavulosi.”—History of Dogma, leyi tsariweke hi Adolf Harnack.

Hi ku ya hi The Catholic Encyclopedia, “ku ringana malembe ya kwalomu ka gidi, [dyondzo ya leswaku nkutsulo wu hakeriwe eka Diyavulosi] a yi tiveka ngopfu ematin’wini ya dyondzo ya ntivo-vukwembu” naswona a a yi dyondzisiwa ekerekeni. Vatatana van’wana va Kereke, ku katsa na Augustine (wa lembe-xidzana ra vumune ku ya eka lembe-xidzana ra vuntlhanu C.E.), va amukele dyondzo ya leswaku nkutsulo wu hakeriwe eka Sathana. Eku heteleleni, hi lembe-xidzana ra vu-12 C.E., vafundhisi va kereke ya Khatoliki ku nga Anselm na Abelard va gimete hi ku vula leswaku gandzelo ra Kreste a ri nyikeriwanga eka Sathana kambe eka Xikwembu.

Vukholwa-hava Bya Le Malembeni Ya Le Xikarhi

Hambileswi tihuvo to tala ta Kereke ya Khatoliki ti tshameke nkarhi wo leha ti nga vuli nchumu hi mhaka ya vukona bya Sathana, kambe hi 1215 C.E., Huvo ya Vumune ya Lateran yi vule leswi New Catholic Encyclopedia yi swi vitanaka “ku twarisiwa ka ripfumelo hi xivindzi.” Canon 1 yi ri: “Diyavulosi ni madimona man’wana, va tumbuluxiwe hi Xikwembu va ri lavanene, kambe hikwalaho ka swiendlo swa vona va hundzuke vanhu vo biha.” Yi tlhela yi vula leswaku ntirho wa vona i ku kanganyisa vanhu. Mhaka ya leswaku hi vona va kanganyisaka vanhu, a yi dume ngopfu hi nkarhi wa Malembe ya le Xikarhi. Eka vanhu va nkarhi wolowo, Sathana a tekiwa a ri yena la vangaka nchumu wun’wana ni wun’wana lowu vonakaka wu nga tolovelekanga, ku fana ni mavabyi lama nga twisisekiki, mafu ya xitshuketa kumbe dyandza. Hi 1233 C.E., Pope Gregory IX u humese nawu wo lwisana ni vahedeni, ni lowu lwisana ni valandzeri va Lucifer, ku nga vanhu lava tekiwaka va ri vagandzeri va Diyavulosi.

Dyondzo ya leswaku Diyavulosi ni madimona yakwe va nga swi kota ku lawula vanhu, yi sungule ku chavisa vanhu—va chava vuloyi. Hi lembe-xidzana ra vu-13 ku ya eka lembe-xidzana ra vu-17, mhaka ya ku chava valoyi yi hangalakele eYuropa hinkwaro, yi fike ni le Amerika N’walungu, yi ta ni vanhu va le Yuropa lava rhurheleke kwalaho. Hambi ku ri vatisi va ndzhundzhunuko va Maprotestente, ku nga Martin Luther na John Calvin, va ri pfumelerile tsima ro hlota valoyi. Le Yuropa milandzu ya vuloyi leyi vanhu a va pumbiwa yona endzhaku ko twa mavarivari kumbe hikwalaho ka leswi va vengiwaka, a yi tengiwa hi Huvo ya Rhoma Khatoliki ni tihuvo tin’wana ta mfumo. Hakanyingi vanhu lava nga riki na nandzu a va xanisiwa leswaku va “pfumela nandzu.”

Lava kumiwaka va ri ni nandzu a va gweviwa rifu, va hisiwa hi ndzilo, kasi eNghilandhi ni le Scotland, a va hayekiwa kunene. Loko ku ri nhlayo ya lava va dlayiweke, The World Book Encyclopedia yi ri: “Ku sukela hi 1484 ku ya eka 1782, vativi van’wana va matimu va vula leswaku kereke ya Vukreste yi dlaye vavasati va kwalomu ka 300 000 hikwalaho ko pumbiwa vuloyi.” Loko ku ri leswaku  makhombo lama humeleleke emalembeni ya le xikarhi a ma kuceteriwa hi Sathana, xana a a tirhisa vamani—xana a a tirhisa lava hlaseriweke kumbe a a tirhisa vaxanisi va ta vukhongeri lava hisekelaka etlhelo?

Ndlela Leyi Vanhu Va Titwaka Ha Yona Namuntlha

Hi lembe-xidzana ra vu-18 ku tumbuluke mianakanyo yin’wana leyi tiviwaka tanihi Ku Voningeriwa. Encyclopædia Britannica yi ri: “Xikongomelo xa filosofi ni dyondzo ya vukhongeri ya Ku Voningeriwa, a ku ri ku susa diyavulosi emianakanyweni ya Vakreste, ku vuriwa leswaku i munhu wa ntsheketo wa le Malembeni ya le Xikarhi.” Kereke ya Rhoma Khatoliki yi tiphofurile malunghana ni mhaka leyi, yi vula leswaku ya ha yima ni dyondzo ya leswaku Sathana Diyavulosi u kona, leyi vuriweke hi Huvo yo Sungula ya Vatican (hi 1869-70), leyi tlheleke yi kandziyisiwanyana eka Huvo ya Vumbirhi ya Vatican (hi 1962-65).

Kahle-kahle, hi ku ya hi New Catholic Encyclopedia, “Kereke yi pfumela hilaha ku heleleke leswaku tintsumi ni madimona swi kona.” Kambe, xihlamusela marito xa Xifurwa, xa Khatoliki, lexi nge Théo, xa pfumela leswaku “Vakreste vo tala namuntlha va ala leswaku vubihi lebyi nga kona emisaveni byi vangiwa hi diyavulosi.” Emalembeni ya sweswi, vafundhisi va Khatoliki va karhi va ringeta ku kuma ndlela yo twananisa tidyondzo ta ximfumo ta Khatoliki ni tidyondzo ta manguva lawa. Encyclopædia Britannica yi ri: “Vukreste lebyi ntshunxekeke byi vula leswaku leswi Bibele yi swi vulaka hi Sathana i ‘nchumu wo fanekisela’ a swi fanelanga swi tekiwa swi ri ntiyiso—i ntsheketo lowu eka wona ku ringetiwaka ku hlamusela leswaku vubihi byi kona evuakweni ni mpimo wa byona.” Malunghana ni Maprotestente, buku leyi yi ri: “Vuprotestente lebyi ntshunxekeke bya manguva lawa byi vona swi nga fanelanga leswaku diyavulosi a tekiwa a ri munhu wa xiviri.” Kambe xana swi fanerile leswaku Vakreste va ntiyiso va teka leswi Bibele yi swi vulaka malunghana na Sathana swi ri “nchumu wo fanekisela”?

Leswi Matsalwa Ma Swi Dyondzisaka

Tifilosofi ni tidyondzo ta vukhongeri ta vanhu, a ti na yona nhlamuselo leyi enerisaka ya leswaku vubihi byi huma kwihi, ku tlula leyi yi kumekaka eBibeleni. Leswi Matsalwa ma swi vulaka malunghana na Sathana hi swona swi hi nyikaka vuthala bya laha vubihi ni maxangu ya vanhu swi humaka kona, swin’we ni leswaku ha yini madzolonga ma ya ma engetelekaka lembe ni lembe.

Van’wana va nga ha vutisa: ‘Loko Xikwembu xi ri Mutumbuluxi lonene ni la nga ni rirhandzu, ha yini xi endle munhu wa moya wo biha ku fana na Sathana?’ Bibele yi vula leswaku mintirho hinkwayo ya Yehovha Xikwembu yi hetisekile naswona vanhu hinkwavo va moya ni va nyama va nyikiwe mfanelo ya ku tihlawulela. (Deteronoma 30:19; 32:4; Yoxuwa 24:15; 1 Tihosi 18:21) Xisweswo, munhu  wa moya loyi a hundzukeke Sathana, a a hetisekile loko a vumbiwa kambe u fanele a lo hambuka endleleni ya ntiyiso ni yo lulama hi ku tirhandzela.—Yohane 8:44; Yakobo 1:14, 15.

Ku xandzuka ka Sathana, ku fana swinene ni ndlela leyi tekiweke hi “hosi ya Tiri,” leyi exiphatweni yi hlamuseriwaka tanihi leyi “sasekeke hilaha ku hetisekeke,” leyi ‘a yi pfumala xihoxo etindleleni ta yona, ku sukela esikwini leri yi tumbuluxiweke ha rona ku fika loko ku kumiwa ku pfumala ku lulama eka yona.’ (Ezekiyele 28:11-19) Sathana a nga byi kanetanga vukulu bya Yehovha kumbe mfanelo yakwe ya ku va Muvumbi. A a ta kaneta a ku yini hikuva yena hi yexe u tumbuluxiwe hi Xikwembu? Kambe, Sathana u tlhontlhe ndlela leyi Yehovha a a byi tirhisa ha yona vuhosi byakwe. Le ntangeni wa le Edeni, Sathana u vule leswaku Xikwembu xi tsona mpatswa wo sungula nchumu lowu wu wu faneleke ni lowu wu nga ta endla leswaku wu hanya wu tsakile. (Genesa 3:1-5) U endle leswaku Adamu na Evha va xandzukela vuhosi bya Yehovha byo lulama kutani a endla leswaku vona ni vana va vona va va ni xidyoho va tlhela va fa. (Genesa 3:6-19; Varhoma 5:12) Xisweswo Bibele yi kombisa leswaku Sathana hi yena muvangi wa maxangu lawa vanhu va langutaneke na wona.

Loko Ndhambhi yi nga si va kona, tintsumi tin’wana ti xandzukile na tona, ti landzela Sathana. Ti tiambexe mimiri ya nyama leswaku ti ta enerisa ku navela ka tona ka rimbewu ni vana va vanhu. (Genesa 6:1-4) Loko Ndhambi yi fika, tintsumi leti xandzukeke ti tlhelele exivandleni xa moya kambe a ti tlhelelanga eka “xiyimo xa tona xo sungula” xa ku va ni Xikwembu etilweni. (Yudha 6) Ti nghenisiwe exiyin’weni xa munyama hi tlhelo ra moya. (1 Petro 3:19, 20; 2 Petro 2:4) Ti hundzuke madimona naswona a ti nga ha ri kona ehansi ka vuhosi bya Yehovha kambe a ti ri ehansi ka vulawuri bya Sathana. Hambileswi ma nga ha swi kotiki ku tiendla vanhu, madimona ma swi kota ku lawula mianakanyo ni vutomi bya vanhu, naswona handle ko kanakana hi wona ma vangaka madzolonga yo tala lawa hi ma vonaka namuntlha.—Matewu 12:43-45; Luka 8:27-33.

Vulawuri Bya Sathana Byi Ta Hela Ku Nga ri Khale

Swi le rivaleni leswaku mimoya yo biha yi tinyike matimba emisaveni namuntlha. Muapostola Yohane u tsarile: “Misava hinkwayo yi le hansi ka matimba ya lowo homboloka.”—1 Yohane 5:19.

Kambe, vuprofeta bya Bibele lebyi hetiseke byi kombisa leswaku Diyavulosi u engetela maxangu emisaveni hikuva wa swi tiva leswaku u saleriwe hi “nkarhi wo koma” wa leswaku a onhetela a nga si pfaleriwa. (Nhlavutelo 12:7-12; 20:1-3) Ku hela ka vulawuri bya Sathana ku ta tisa misava leyintshwa yo lulama, leyi eka yona mihloti, rifu ni switlhavi swi ‘nga ta va swi nga ha ri kona.’ Kutani, ku rhandza ka Xikwembu ku ‘ta endliwa emisaveni, hilaha ku endlekaka hakona etilweni.’—Nhlavutelo 21:1-4; Matewu 6:10.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 4]

Vababilona a va pfumela eka Nergal (xo sungula eximatsini), ku nga xikwembu xa madzolonga; Plato (xa vumbirhi eximatsini) a a pfumela leswaku ku ni “Mimoya-xiviri” mimbirhi leyi lwisanaka

[Swihlovo Swa Kona]

Cylinder: Musée du Louvre, Paris; Plato: National Archaeological Museum, Athens, Greece

[Swifaniso leswi nga eka tluka 5]

Irenaeus, Origen, na Augustine a a va dyondzisa leswaku nkutsulo wu hakeriwe eka Diyavulosi

[Swihlovo Swa Kona]

Origen: Culver Pictures; Augustine: From the book Great Men and Famous Women

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Ku chava valoyi ku endle leswaku ku dlayiwa vanhu va magidi-gidi

[Xihlovo Xa Kona]

From the book Bildersaal deutscher Geschichte