Matshalatshala Lamakulu Yo Hundzuluxela Bibele Hi Xigriki Xa Manguva Lawa

Swi nga ha ku hlamarisa ku tiva leswaku le Greece, ku nga tiko leri minkarhi yin’wana ri vitaniwaka masungulo ya ku nga lawuriwi hi milawu kumbe mindhavuko, i khale ku ri karhi ku lwiwa hi matimba leswaku ku hundzuluxeriwa Bibele yi ya eka ririmi ra vanhu lava tolovelekeke. Xana i mani loyi a a ta sivela ku humesiwa ka Bibele ya Xigriki lexi twisisekaka hi ku olova? Ha yini van’wana a va lava ku wu sivela ntirho lowu?

UN’WANA a nga ha anakanya leswaku vanhu lava vulavulaka Xigriki va katekile, tanihi leswi xiyenge lexikulu xa Matsalwa yo Kwetsima eku sunguleni a xi tsariwe hi ririmi ra vona. Kambe Xigriki xa manguva lawa xi hambane swinene ni Xigriki xa vuhundzuluxeri bya Septuagint bya Matsalwa ya Xiheveru ni xa Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki. Entiyisweni, eka malembe-xidzana ya tsevu lama hundzeke, vanhu vo tala lava vulavulaka Xigriki swi va tikerile ku twisisa Xigriki xa le Bibeleni, eka vona a xi fana ni ririmi rimbe. Marito ya khale ma siviwe hi marito lamantshwa naswona swiga ni ririmi ni mavekelo ya ririmi swi cincile.

Matsalwa ya Xigriki lama sukelaka eka lembe-xidzana ra vunharhu ku ya eka lembe-xidzana ra vu-16 ma tiyisekisa matshalatshala yo hundzuluxela Septuagint yi ya eka Xigriki xa le ndzhakunyana. Hi lembe-xidzana ra vunharhu, Gregory bixopo wa le Neocaesarea (c. 213-c. 270 C.E.), u hundzuluxele buku ya Eklesiasta yi suka eka Septuagint yi ya eka Xigriki xo olova. Hi lembe-xidzana ra vu-11, Muyuda la vuriwaka Tobias ben Eliezer la tshamaka eMakedoniya u hundzuluxele swiphemu swa Tibuku ta ntlhanu to sungula ta matsalwa ya Septuagint swi ya eka Xigriki lexi tolovelekeke. U tlhele a tirhisa matsalwa ya Xiheveru leswaku Vayuda va le Makedoniya lava vulavulaka Xigriki ntsena kambe va hlayaka Xiheveru va ta vuyeriwa. Tibuku ta ntlhanu to sungula ta matsalwa leti heleleke ta muxaka lowu ti kandziyisiwe eConstantinople hi 1547.

Ku Vonakala eXikarhi Ka Munyama

Endzhaku ka loko tindhawu leti fumiwaka hi Mfumo wa Byzantine laha ku vulavuriwaka Xigriki, ti sungule ku lawuriwa hi mfumo wa Turkey hi lembe-xidzana ra vu-15, vanhu vo tala va kwalaho va sale va nga dyondzekanga. Hambileswi Kereke ya Orthodox a yi rhandziwa swinene hi Mfumo wa Turkey, yi endle leswaku ntlhambi wa yona wu va swisiwana tlhelo wu nga dyondzekanga. Thomas Spelios la nga mutsari wa Mugriki u te: “Pakani ya nkoka swinene ya Kereke ya Orthodox ni dyondzo ya yona a a ku ri ku sirhelela swirho swa yona eka vuxisi bya Mamoslem ni bya Marhoma Khatoliki. Hikwalaho, dyondzo ya Magriki a yi nga pfuni nchumu.” Hikwalaho ko pfumala ntshembo, vanhu lava rhandzaka Bibele a va titwa va lava ku chavelela vanhu hi buku ya Bibele ya Tipisalema. Ku sukela hi 1543 ku ya eka 1835, a ku ri ni vuhundzuluxeri bya 18 bya Tipisalema hi ririmi ra Xigriki lexi a xi vulavuriwa.

Vuhundzuluxeri byo sungula bya Xigriki bya Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki byi endliwe hi 1630 hi Maximus Callipolites, nghwendza ya Mugriki ya le Callipolis. Leswi swi endleke ehansi ka nkongomiso ni nseketelo wa Cyril Lucaris, mupatriyarka wa le Constantinople loyi a a ta hundzula Kereke ya Orthodox. Hambiswiritano,  ekerekeni a ku ri ni lava va kanetaka Lucaris lava a va nga ta amukela ku cinca kwihi na kwihi kumbe ku amukela vuhundzuluxeri byihi na byihi bya Bibele hi Xigriki lexi vulavuriwaka. * Va n’wi teke a ri mugwinehi kutani va n’wi dlaya. Nilokoswiritano, ku kandziyisiwe tikopi ta kwalomu ka 1 500 ta vuhundzuluxeri bya Maximus hi 1638. Endzhakunyana ka malembe ya 34 huvo ya Orthodox ya le Yerusalema loko yi vulavula hi vuhundzuluxeri lebyi, yi vule leswaku Matsalwa “a ma fanelanga ma hlayiwa hi mani na mani kambe ma fanele ma hlayiwa hi lava va kambisisaka timhaka ta moya leti enteke endzhaku ka loko va endle vulavisisi lebyi faneleke.” Leswi a swi vula leswaku Matsalwa ma fanele ma hlayiwa ntsena hi vafundhisi lava dyondzekeke.

Hi 1703, Seraphim, nghwendza ya Mugriki ya le xihlaleni xa Lesbos, u ringete ku kandziyisa vuhundzuluxeri lebyi pfuxetiweke bya Maximus eLondon. Loko huvo ya Manghezi yi tsandzekile ku n’wi nyika mali leyi a yi n’wi tshembise yona, u kandziyise vuhundzuluxeri byebyo lebyi pfuxetiweke hi mali ya yena. Exinghenisweni xakwe lexi hanyaka, Seraphim u kandziyise xilaveko xa leswaku “Mukreste un’wana ni un’wana loyi a tinyiketeleke” u fanele a hlaya Bibele naswona u sole leswi vafundhisi lavakulu va kereke va “lavaka ku banga manyala ya vona hi ku pfumata vanhu vutivi.” Sweswo swi endle leswaku vakaneti va yena va Maorthodox va endla leswaku a khomiwa eRussia a tlhela a hlongoleriwa eSiberia, laha a nga fela kona hi 1735.

Loko a vulavula hi ndlala leyikulu ya moya ya vanhu lava vulavulaka Xigriki va nkarhi wolowo, mufundhisi wa Mugriki u vule mhaka leyi landzelaka malunghana ni rito ro rhanga ra vuhundzuluxeri lebyi pfuxetiweke bya Maximus: “Magriki swin’we ni vanhu van’wana va amukele Bibele leyi yo Kwetsima hi mandla mambirhi na hi rirhandzu. Va yi hlayile. Va twe xitlhavi lexi a va ri na xona xi hela naswona ripfumelo ra vona eka Xikwembu . . . ri engetelekile.” Hambiswiritano, vafundhisi va vona a va chava leswaku loko vanhu vo twisisa Bibele, ku ta paluxeka tidyondzo ni swiendlo swa vafundhisi leswi nga pfumelelaniki ni Matsalwa. Hikwalaho, hi 1823 na hi 1836 mupatriyarka wa le Constantinople u humese nawu wa leswaku ku fanele ku hisiwa tikopi hinkwato ta vuhundzuluxeri bya Bibele yoleyo.

Muhundzuluxeri La Nga Nhenha

Hambileswi vanhu a va kanetiwa hi tihanyi naswona va hisekela ku va ni vutivi bya Bibele, ku humelele munhu la nga ni ndhuma loyi a a ta hetisisa xiphemu xa nkoka eku hundzuluxeriweni ka Bibele hi Xigriki xa manguva lawa. Nhenha leyi a ku ri Neofitos Vamvas, loyi a a dume hi ku tiva tindzimi to tala tlhelo a ri xidyondzi xa Bibele, lexi hakanyingi a xi tiviwa tanihi un’wana wa “Vadyondzisi va Tiko.”

Vamvas a a pfumela leswaku Kereke ya Orthodox a yi ri ni nandzu wa ku va vanhu va nga ti tivi timhaka ta moya. A tshemba leswaku loko a ta pfuxa vanhu evurhongweni bya moya, Bibele a yi fanele yi hundzuluxeriwa hi Xigriki lexi vulavuriwaka enkarhini wolowo. Hi 1831, u sungule ku hundzuluxela Bibele hi Xigriki lexi kongomeke a ri karhi a pfuniwa hi swidyondzi swin’wana. Vuhundzuluxeri byakwe lebyi heleleke byi kandziyisiwe hi 1850. Leswi Kereke ya Magriki ya Orthodox a yi nga ta n’wi seketela, u tirhisane ni British and Foreign Bible Society (BFBS) eku kandziyiseni ni le ku hangalaseni ka vuhundzuluxeri bya yena. Kereke yi n’wi vitane “Muprotestente” naswona ku nga ri khale a va nga ha lavi ku vona ni lomu a kandziyeke kona.

Vuhundzuluxeri bya Vamvas a byi namarhele swinene King James Version naswona a byi ri ni swihoxo swa vuhundzuluxeri byebyo hikwalaho ka vutivi byakwe bya Bibele lebyi nga nyawuriki ni ku tiva tindzimi ta nkarhi wolowo. Kambe, hi malembe yo tala lebyi a ku ri vuhundzuluxeri bya  Bibele bya Xigriki xa manguva lawa lebyi vanhu a va ri na byona. Lexi tsakisaka, Bibele leyi a yi ri ni vito ra Xikwembu etindhawini ta mune, ri tsariwe ri ku “Ieová.”—Genesa 22:14; Eksoda 6:3; 17:15; Vaavanyisi 6:24.

Xana vanhu va titwe njhani hi mhaka leyi ni hi vuhundzuluxeri byin’wana bya Bibele leyi twisisekaka hi ku olova? A va tsakile hakunene! Exikepeni lexi humaka eka xin’wana xa swihlala swa Magriki, muxavisi wa Tibibele wa vandla ra BFBS u “hlanganisiwe hi swikepe leswi a swi lo mphaa, hi vana lava a va lava [Tibibele], lerova a boheka . . . ku byela mufambisi wa xikepe leswaku a xi fambisa” hikuva handle ka swona Tibibele ta yena a ti ta helela endhawini yin’we! Kambe vakaneti a va ha yimayimanga.

Vaprista va Orthodox va byele vanhu leswaku va nga byi xavi vuhundzuluxeri byolebyo. Hi xikombiso, emutini wa Atena, vanhu a va tekeriwa Tibibele ta vona. Hi 1833, bixopo wa Orthodox wa le Kreta u hise “Titestamente Letintshwa” leti a ti kumeke endlwini ya tinghwendza. Muprista un’wana u tumbete Bibele, ni vanhu va le kusuhi ni ximutana xexo na vona va tumbete Tibibele ta vona kukondza bixopo a suka exihlaleni xexo.

Endzhaku ka malembe yo hlayanyana le xihlaleni xa Corfu, Huvo yo Kwetsima ya Kereke ya Orthodox ya Magriki yi sivele ku tirhisiwa ka vuhundzuluxeri lebyi bya Bibele bya Vamvas. A yi nga fanelanga yi xavisiwa, naswona tikopi leti a ti ri kona ti hisiwile. Exihlaleni xa Chios, Síros, ni xa Mykonos rivengo ra vafundhisi va kwalaho ri endle leswaku ku hisiwa Tibibele. Kambe ku siveriwa kun’wana ka ku hundzuluxeriwa ka Bibele a ka ha ri endleleni.

Hosi Ya Xisati Yi Tsakela Bibele

Hi va-1870 Olga la nga Hosi ya xisati ya le Greece u xiye leswaku Magriki hi ntolovelo a ma yi tivi Bibele. Hi ku tshemba leswaku loko tiko ro tiva Matsalwa ma ta ri chavelela naswona ma ta ri phyuphyisa, u tiyimisele ku kuma Bibele leyi hundzuluxeriweke hi ririmi ro olova ku tlula ra vuhundzuluxeri bya Vamvas.

Bixopo-nkulu wa le Atena na Prokopios murhangeri wa Huvo yo Kwetsima, va khutaze hosi ya xisati emhakeni leyi ku nga ri hi ndlela ya ximfumo. Hambiswiritano, loko yi kombele Huvo yo Kwetsima leswaku yi yi nyika papila ra ximfumo, huvo yi xi bakanyile xikombelo xa yona. Nilokoswiritano, a yi helanga mbilu, yi tlhele yi yisa xikombelo xin’wana lexintshwa hi 1899, kambe huvo yi tlhela yi ala. Yi honise ku sihalala ka vona, kutani yi kunguhata ku kandziyisa tikopi ti nga ri tingani hi mali ya yona n’wini. Sweswo swi humelele hi 1900.

Vakaneti Lava Nga Hundzukiki

Hi 1901, The Acropolis, ku nga phepha-hungu leri dumeke ra le Atena, ri kandziyise Evhangheli ya Matewu leyi hundzuluxeriweke hi Xigriki xa Manguva lawa hi Alexander Pallis ku nga muhundzuluxeri  loyi a a tirha eLiverpool, le Nghilandhi. Lexi susumeteleke Pallis ni vatirhi-kulobye a a ku ri ‘ku dyondzisa Magriki’ ni ku “pfuna tiko leswaku ri vuya endleleni” leswi a ri hambukisiwile.

Swichudeni swa ntivo-vukwembu swa Orthodox ni vaprofesa va swona va vitane vuhundzuluxeri lebyi leswaku i “ku sandziwa ka nchumu wo kwetsima etikweni,” ku thyakisiwa ka Matsalwa yo Kwetsima. Mupatriyaka Joakim wa Vunharhu wa le Constantinople u tsale papila leri arisaka ku hundzuluxeriwa koloko. Nkaneto wolowo wu katse politiki, naswona masocha ma yi tirhise hi ndlela ya xitumbelelana.

Phepha-hungu ra le Atena ri kucetele vanhu loko ri sungule ku hlasela vuhundzuluxeri bya Pallis, ri vula vaseketeri va byona leswaku “hi lava nge Xikwembu a xi kona,” “i vaxengi,” ni leswaku i “vatirheli va mimfumo ya matiko mambe” lava a va rhumiwe ku ta heta Magriki matimba. Ku sukela hi November 5 ku ya ka 8, 1901, swichudeni swi kombise ku vilela eAtena swi hlohloteriwa hi vandla ra politiki leri hundzeletaka ra swirho swa Kereke ya Magriki ya Orthodox. Swi hlasele tihofisi ta phepha-hungu ra The Acropolis, swi macha exigodlhweni, swi hlasela Yunivhesiti ya le Atena swi tlhela swi sindzisa mfumo leswaku wu tshika ku fuma. Eku chaputeni ka hasahasa yoleyo, a ku dlayiwe vanhu va nhungu loko va ri karhi va susumetana ni vuthu. Siku leri landzelaka, hosi yi sindzise leswaku Prokopios Bixopo-nkulu a tshika xikhundlha, kutani masiku mambirhi lama landzeleke Khabinete hinkwayo yi tshike xikhundlha xa yona.

Endzhaku ka n’hweti swichudeni swi tlhele swi macha swi hisa kopi ya vuhundzuluxeri bya Pallis erivaleni. Swi endle xiboho xa leswaku ku siveriwa ku hangalasiwa ka vuhundzuluxeri lebyi, swi tlhela swi vula leswaku mani na mani la nga ta ringeta ku byi hangalasa u ta xupuriwa hi ndlela yo vava. Leswi swi endle leswaku ku siveriwa ku tirhisiwa ka vuhundzuluxeri byihi na byihi bya Bibele ya Xigriki xa manguva lawa. Hakunene wolowo a ku ri nkarhi wa mangava!

“Rito Ra Yehovha Ri Tshama Hi Masiku”

Ku siveriwa ka ku tirhisiwa ka Bibele ya Xigriki xa manguva lawa ku herisiwe hi 1924. Ku sukela kwalaho, Kereke ya Magriki ya Orthodox yi tsandzekile ku sivela vanhu ku va ni Bibele. Hi nkarhi wolowo, Timbhoni ta Yehovha ti sungule ku dyondzisa Bibele eGreece ni le matikweni man’wana yo tala. Ku sukela hi 1905, a ti tirhisa vuhundzuluxeri bya Vamvas ku pfuna vanhu va magidi lava vulavulaka Xigriki leswaku va kuma vutivi bya ntiyiso wa Bibele.

Emalembeni lama hundzeke, swidyondzi ni tiprofesa to tala va endle matshalatshala lamakulu yo humesa Bibele hi Xigriki xa manguva lawa. Namuntlha, ku ni vuhundzuluxeri bya 30 bya Bibele leyi heleleke kumbe xiphemu xa yona leyi Mugriki loyi a tolovelekeke a xi twisisaka hi ku olova. Ndzalama ya ntiyiso exikarhi ka vona i vuhundzuluxeri bya Xigriki bya Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa bya Matsalwa yo Kwetsima, lebyi humesiweke hi 1997 leswaku vanhu va 16 wa timiliyoni emisaveni hinkwayo lava vulavulaka Xigriki va ta vuyeriwa. Vuhundzuluxeri lebyi, lebyi humesiweke hi Timbhoni ta Yehovha byi hundzuluxela Rito ra Xikwembu hi ndlela leyi hlayekaka hi ku olova, leyi twisisekaka naswona byi ri namarhela hi ku tshembeka tsalwa ro sungula.

Matshalatshala yo endla Bibele ya Xigriki xa manguva lawa ma kombisa ntiyiso wa nkoka. Ma swi kombisa kahle leswaku ku nga khathariseki matshalatshala ya vanhu ya tihanyi, “rito ra Yehovha ri tshama hi masiku.”—1 Petro 1:25.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Cyril Lucaris hi yena a kongomiseke vuhundzuluxeri byo sungula bya Xigriki bya Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki lama heleleke hi 1630

[Xihlovo Xa Kona]

Bib. Publ. Univ. de Genève

[Swifaniso leswi nga eka tluka 28]

Vuhundzuluxeri byin’wana lebyi hundzuluxeriweke hi Xigriki lexi vulavuriwaka: Tipisalema ti kandziyisiwe hi: (1) 1828 hi Ilarion, (2) 1832 hi Vamvas, (3) 1643 hi Julianus. “Testamente ya Khale” yi kandziyisiwe hi: (4) 1840 hi Vamvas

Hosi ya xisati Olga

[Swihlovo Swa Kona]

Bibles: National Library of Greece; Queen Olga: Culver Pictures

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 26]

Papyrus: Reproduced by kind permission of The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 29]

Papyrus: Reproduced by kind permission of The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin