Alitari Xana I Ndhawu Yo Gandzela Eka Yona?

XANA alitari u yi teka yi ri nchumu wa nkoka evugandzerini bya wena? Eka vo tala lava yaka etikerekeni ta Vujagana, alitari yi nga ha va yi ri nchumu wa nkoka eka vona. Xana u tshame u swi kambisisa leswi Bibele yi swi vulaka malunghana ni ku tirhisiwa ka tialitari evugandzerini?

Alitari yo sungula leyi boxiweke eBibeleni hi leyi akiweke hi Nowa leswaku a ta nyikela magandzelo ya swiharhi eka yona loko a huma engalaveni endzhaku ka Ndhambi. *—Genesa 8:20.

Endzhaku ka ku pfilunganyiwa ka tindzimi eBabele, vanhu va hangalake emisaveni hinkwayo. (Genesa 11:1-9) Leswi vanhu a va ri ni ku navela ka ntumbuluko ko gandzela, a va lava ku tshinela eka Xikwembu, lexi a va nga xi tivi swinene, lexi a ‘vo xi ambamba’ onge hiloko va nga voni. (Mintirho 17:27; Varhoma 2:14, 15) Ku sukela esikwini ra Nowa, vanhu va tinxaka hinkwato va akele swikwembu swa vona tialitari. Vanhu va vukhongeri ni va mindhavuko yo hambana va tirhisa tialitari eka vukhongeri bya mavunwa. Hikwalaho ka leswi va hambanisiweke ni Xikwembu xa ntiyiso, van’wana va tirhisa tialitari eka mihivahivana leyi chavisaka leyi katsaka ku endla magandzelo hi vanhu, hambi ku ri hi vana. Loko tin’wana ta tihosi ta Israyele ti fularhele Yehovha, ti akele swikwembu swa vahedeni tialitari, swo fana na Bali. (1 Tihosi 16:29-32) Kambe xana ku vuriwa yini hi ku tirhisiwa ka tialitari evugandzerini bya ntiyiso?

Tialitari Ni Vugandzeri Bya Ntiyiso eIsrayele

Endzhaku ka Nowa, vavanuna van’wana vo tshembeka va ake tialitari leswaku va ta gandzela Xikwembu xa ntiyiso, ku nga Yehovha eka tona. Abrahama u ake tialitari eXikeme, ekusuhi ni le Bethele, eHebroni ni le Ntshaveni ya Moriya, laha a endleke gandzelo hi khuna leri a nyikiweke rona hi Xikwembu ematshan’weni ya Isaka. Endzhakunyana, Isaka, Yakobe na Muxe va ake tialitari swi suka embilwini leswaku va ta ti tirhisela ku gandzela Xikwembu.—Genesa 12:6-8; 13:3, 18; 22:9-13; 26:23-25; 33:18-20; 35:1, 3, 7; Eksoda 17:15, 16; 24:4-8.

Loko Xikwembu xi nyika vanhu va Israyele Nawu wa xona, xi va lerise leswaku va aka tabernakela, ku nga ntsonga lowu rhwalekaka, lowu nakambe a wu vitaniwa “ntsonga wa nhlangano,” leswaku wu va xivindzi xa lunghiselelo ro tshinela eka xona. (Eksoda 39:32, 40) Tabernakela kumbe ntsonga a yi ri ni tialitari timbirhi. Leyi a ku endleriwa magandzelo yo hisiwa eka yona, leyi a yi endliwe hi mhandzi ya munga yi tlhela yi funengetiwa hi koporo, a yi vekiwe emahlweni ka nyangwa naswona a yi tirhiseriwa ku nyikela magandzelo  ya swiharhi. (Eksoda 27:1-8; 39:39; 40:6, 29) Alitari leyi a ku hiseriwa murhi wa risuna eka yona leyi na yona a yi endliwe hi mhandzi ya munga kambe yi funengetiwe hi nsuku, a yi vekiwe endzeni ka tabernakele, emahlweni ka nguvu leyi sirhelelaka Ndhawu yo Kwetsima Ngopfu. (Eksoda 30:1-6; 39:38; 40:5, 26, 27) Murhi wa risuna lowo hlawuleka a wu hiseriwa eka yona kambirhi hi siku, ni mixo ni nimadyambu. (Eksoda 30:7-9) Tempele leyi akiweke hi Hosi Solomoni a yi akiwe ku fana ni tabernakele, a yi ri ni tialitari timbirhi.

“Ntsonga Wa Ntiyiso” Ni Alitari Yo Fanekisela

Loko Yehovha a nyika Vaisrayele Nawu, handle ka swileriso leswin’wana u va nyike nchumu wun’wana wa nkoka lowu nga ta kongomisa vanhu va yena ni ndlela leyi va faneleke va tshinela eka yena ha yona hi ku tirhisa gandzelo ni xikhongelo. Yo tala ya malunghiselelo ya wona a ma katsa leswi muapostola Pawulo a swi vuleke “xifanekiselo,” “xifaniso,” kumbe “ndzhuti wa swilo swa le tilweni.” (Vaheveru 8:3-5; 9:9; 10:1; Vakolosa 2:17) Hi marito man’wana, swileriso swo tala swa Nawu a swi kongomisa Vaisrayele kukondza ku ta Kreste, swi tlhela swi fanekisela swikongomelo swa Xikwembu leswi a swi ta hetisisiwa ha Yesu Kreste. (Vagalatiya 3:24) Ina, swileriso swa Nawu a swi ri vuprofeta bya nkoka. Hi xikombiso, ngati ya xinyimpfana lexi a xi tlhaviwa hi Paseka, leyi a yi ri xikombiso xa ku ponisiwa ka Vaisrayele, a yi fanekisela Yesu Kreste. Hi yena “Xinyimpfana xa Xikwembu lexi susaka xidyoho xa misava,” lexi ngati ya xona yi halatiweke leswaku hi ntshunxiwa exidyohweni.—Yohane 1:29; Vaefesa 1:7.

Swilo swo tala leswi fambisanaka ni tabernakele ni mintirho ya le tempeleni a swi fanekisela swilo swa xiviri swa moya. (Vaheveru 8:5; 9:23) Entiyisweni, Pawulo u tsale hi ta “ntsonga wa ntiyiso, lowu yimisiweke hi Yehovha, ku nga ri hi munhu.” U ye emahlweni a ku: “Kreste a ta a ri muprista lonkulu wa swilo leswinene leswi endlekeke, hi ntsonga lowukulu ni lowu hetisekeke ngopfu lowu nga endliwangiki hi mavoko, hileswaku, lowu nga riki wa ntumbuluko lowu.” (Vaheveru 8:2; 9:11) “Ntsonga lowukulu ni lowu hetisekeke ngopfu” a ku ri lunghiselelo ra tempele ya moya leyikulu ya Yehovha. Matsalwa ma kombisa leswaku tempele leyikulu ya moya i lunghiselelo ra leswaku vanhu va kota ku tshinela eka Yehovha hi xisekelo xa gandzelo ro vuyelelana ra Yesu Kreste.—Vaheveru 9:2-10, 23-28.

Hakunene ripfumelo ra hina ra leswaku Bibele yi lo huhuteriwa ra tiya loko hi dyondza eRitweni ra Xikwembu leswaku malunghiselelo man’wana ya Nawu a ma fanekisela swilo leswikulu swa xiviri swa moya. Ku dyondza loku ku hi endla hi ya hi tlangela vutlharhi bya Xikwembu lebyi hlamuseriwaka eMatsalweni ntsena.—Varhoma 11:33; 2 Timotiya 3:16.

Alitari ya magandzelo yo hisiwa na yona a yi hlamusela vuprofeta bya nkoka. Swi vonaka onge a yi yimela “ku rhandza” ka Xikwembu kumbe ku rhandza ka xona ku amukela gandzelo ra Yesu leri hetisekeke.—Vaheveru 10:1-10.

Endzhakunyana, Pawulo u vule mhaka leyi tsakisaka ebukwini ya Vaheveru: “Hi ni alitari leyi lava endlaka ntirho wo kwetsima entsongeni va nga riki na mfanelo yo dyela eka yona.” (Vaheveru 13:10) Xana a a vulavula hi alitari yihi?

Makhatoliki yo tala ma vula leswaku alitari leyi boxiweke eka Vaheveru 13:10 hi leyi tirhiseriweke “xilalelo” lexi eka xona ku vuriwaka leswaku ku endliwa gandzelo ra Kreste hi vuntshwa hi nkarhi wa nkhuvo wa Masa. Kambe hi ku ya hi mongo u nga swi vona leswaku alitari leyi Pawulo a vulavuleke ha yona a yi ri yo fanekisela. Swidyondzi swo tala swi vula  leswaku “alitari” leyi ku vulavuriwaka ha yona endzimaneni leyi i yo fanekisela. Giuseppe Bonsirven, la nga Mujesuit u ri, “leswi swi fambisana kahle ni swifaniso leswi tirhisiweke epapileni [leri yaka eka Vaheveru].” U ri: “Eka Vakreste, rito leri nge ‘alitari’ ri rhange ri tirhisiwa eka swilo swa moya, naswona hi le ndzhaku ka Irenaeus, naswona ngopfu-ngopfu endzhaku ka Tertullian na St. Cyprian laha ri tirhiseriweke ku vula xilalelo ngopfu-ngopfu eka swilo swa xilalelo leswi vekiweke ehenhla ka tafula.”

Hilaha swi hlamuseriweke hakona eka magazini wa Khatoliki, alitari yi sungule ku tirhisiwa swinene eka “nguva ya Constantine” loko “ku akiwa tikereke ta Rhoma.” Magazini lowu nge Rivista di Archeologia Cristiana (Mpfuxeto wa Vuyimburi bya Vukreste) wu te: “I ntiyiso leswaku eka malembe-xidzana mambirhi yo sungula, a ku na vumbhoni bya leswaku a ku ri ni ndhawu leyi akiweke yo gandzela eka yona kambe a ku hlanganiwa emakaya ya vanhu . . . , emakamareni lawa loko ku hela vugandzeri a ku vuyiseriwa nhundzu ya kona.”

Ku Tirhisiwa Ka Alitari eVujaganini

Magazini wa Khatoliki lowu nge La Civiltà Cattolica wu ri: “Alitari i xivindzi xa muako wa kereke naswona i ya Kereke leyi hanyaka.” Kambe, Yesu Kreste a nga simekanga nkhuvo na wun’we wa vukhongeri lowu a wu ta endleriwa ealitarini; naswona a nga lerisanga vadyondzisiwa va yena leswaku va endla minkhuvo ealitarini. Loko Yesu a boxe alitari eka Matewu 5:23, 24 ni le ka tindzimana tin’wana a a vulavula hi swiendlo swa vukhongeri leswi a swi endliwa hi Vayuda, kambe a nga kombisanga leswaku valandzeri va yena a va fanele va gandzela Xikwembu ealitarini.

George Foot Moore (1851-1931), n’wamatimu wa le Amerika u tsarile: “Ndlela leyikulu leyi Vakreste a va gandzela ha yona a yi fana minkarhi hinkwayo, kambe hi ku famba ka nkarhi minkhuvo leyo olova leyi hlamuseriweke hi Justin exikarhi ka lembe-xidzana ra vumbirhi yi ndlandlamuxiwile swinene.” Mihivahivana ya Khatoliki ni minkhuvo leyi tolovelekeke ya vukhongeri yi tele swinene naswona yi rharhanganile lerova yi fanele yi tlhela yi pfuxetiwa swikolweni swo dyondzela vufundhisi swa Khatoliki. Moore u ye emahlweni: “Mboyamelo lowu, lowu nga kona eka mihivahivana hinkwayo wu nyanyisiwe hi nkucetelo wa Testamente ya Khale loko vafundhisi va Vukreste va tekiwa va ri vatlhandlami va vaprista va fambiselo ra khale ra vukhongeri. Swiambalo swo saseka swa vaprista lavakulu, swiambalo swa minkhuvo swa vaprista van’wana, ku macha ko kwetsima, tikhwayere ta Valevhi lava a va yimbelela tipisalema, musi lowu tuvikaka lowu humaka eka swibye leswi ndziwitiwaka swa murhi wa risuna—hinkwaswo a swi vonaka swi ri xikombiso xa ku gandzela ka vukhongeri lebyi humaka eka Xikwembu, leswi endleke leswaku kereke yi ringeta ku tifanisa ni mimpambukwa ya khale.”

Swi nga ha ku hlamarisa ku tiva leswaku mihivahivana yo tala, minkhuvo, swiambalo ni swilo swin’wana leswi tirhisiwaka evugandzerini hi tikereke to hambana-hambana, i mikhuva ni mihivahivana ya Vayuda ni vahedeni, a hi tidyondzo ta Tievhangeli ta Vukreste. The Enciclopedia Cattolica yi vula leswaku Makhatoliki “ma tekelele ku tirhisiwa ka alitari eka Xiyuda ni le ka mikhuva yin’wana ya vuhedeni.” Minucius Felix, loyi a ri mulweri wa ripfumelo hi lembe-xidzana ra vunharhu C.E., u tsale leswaku Vakreste a va nga ri ‘na titempele kumbe tialitari.’ Xihlamusela-marito xa Religioni e Miti (Vukhongeri Ni Mintsheketo) xi hlamusela leswi fanaka: “Vakreste vo sungula va ale ku tirhisa alitari leswaku va tihambanisa ni vugandzeri bya Vayuda ni bya vahedeni.”

Hikwalaho ka leswi Vukreste a byi sekeriwe eka misinya ya milawu leyi a yi amukeriwa naswona yi tirhisiwa masiku hinkwawo etikweni hinkwaro, a ku nga ha ri na xilaveko xa muti wo kwetsima emisaveni kumbe tempele leyi akiweke leyi nga ni tialitari, hambi ku ri vaprista lava nga ni swikhundla swo hlawuleka lava ambalaka swiambalo swo hlawuleka. Yesu u te: ‘Nkarhi wa ta lowu n’wina mi nga ta ka mi nga gandzeli Tatana entshaveni leyi kumbe eYerusalema. Vagandzeri va ntiyiso va ta gandzela Tatana hi moya ni ntiyiso.’ (Yohane 4:21, 23) Mpfilungano wa mihivahivana ni ku tirhisiwa ka tialitari etikerekeni to tala swi kombisa leswaku ku honisiwa leswi Yesu a swi vuleke malunghana ni ndlela yo gandzela Xikwembu xa ntiyiso.

[Nhlamuselo ya le hansi]