Xana Lebyi I Vumbhoni Bya Vuyimburi Bya Leswaku Yesu U Tshame A Hanya eMisaveni?

“VUMBHONI Bya Leswaku Yesu U Tshame A Va Kona Byi Tsariwe eRibyeni.” Marito wolawo a ma tsariwe exifunengetweni xa Biblical Archaeology Review (November/December 2002). Xifunengeto lexi a xi ri ni xifaniso xa bokisi leri endliweke hi ribye ro basa, leri kumiweke le Israyele. Mabokisi lawa a ma tirhisiwa swinene hi Vayuda exikarhi ka lembe-xidzana ro sungula B.C.E. na 70 C.E. Lexi endleke leswaku bokisi leri ri va ra nkoka swinene a ku ri marito ya Xiaramu lama kovotliweke eka tlhelo lerin’wana. Swidyondzi swi vula leswaku marito ya kona a ma hlayekisa xileswi: “Yakobo, n’wana wa Yosefa, makwavo wa Yesu.”

Hi ku ya hi Bibele, Yesu wa le Nazareta a a ri ni makwavo la vuriwaka Yakobo loyi a a tekiwa a ri n’wana wa Yosefa, nuna wa Mariya. Loko Yesu Kreste a dyondzisa emutini wa ka vona, ntshungu lowu hlamaleke wu vutisile wu ku: “Xana loyi a hi n’wana wa muvatli? Xana mana wakwe a nga vuriwi Mariya, ni vamakwavo a hi Yakobo na Yosefa na Simoni na Yudasi? Naswona vamakwavo va xisati, xana hinkwavo a hi vona lava nga na hina?”—Matewu 13:54-56; Luka 4:22; Yohane 6:42.

Ina, marito lama tsariweke ebokisini rero ma fambisana kahle ni ndlela leyi Yesu wa Munazareta a hlamuseriwaka ha yona. André Lemaire, loyi a a ma tiva swinene matsalwa ya khale naswona a nga mutsari wa xihloko lexi ku vulavuriweke ha xona laha henhla, lexi kumekaka eka Biblical Archaeology Review, u vule leswaku, loko ku ri leswaku Yakobo loyi ku vulavuriweke ha yena ebokisini rero a a ri makwavo wa Yesu Kreste hi manana, byolebyo byi ta va byi ri “vumbhoni bya vuyimburi bya khale swinene lebyi vulavulaka hi Yesu, lebyi nga humiki eBibeleni.” Hershel Shanks, mutsari wa magazini wun’wana, u vula leswaku bokisi leri “i vumbhoni lebyi vonakaka bya le nkarhini wa munhu wa nkoka swinene la tshameke a hanya emisaveni.”

Hambiswiritano, mavito lamanharhu lama tsariweke ebokisini rero a ma tolovelekile eka lembe-xidzana ro sungula. Kutani swi nga ha endleka ku ve ni ndyangu wun’wana lowu a wu ri ni vanhu lava mavito ya vona ku nga Yakobo, Yosefa na Yesu, handle ka ndyangu wa ka va Yesu Kreste. Lemaire u ringanyeta leswi: “Le Yerusalema hi nkarhi wa switukulwana leswi haswimbirhi emahlweni ka 70 C.E., . . . swi nga ha endleka a ku ri ni vanhu va kwalomu ka 20 lava a va vitaniwa ‘hi vito ra Yakobo kumbe Yakobe n’wana wa Yosefa tlhelo makwavo wa Yesu.’” Nilokoswiritano, u ehleketa leswaku ku ni vumbhoni byo tala bya leswaku Yakobo loyi ku vulavuriwaka ha yena ebokisini leri a a ri makwavo wa Yesu Kreste hi manana.

Ku ni mhaka yin’wana leyi endlaka van’wana va pfumela leswaku Yakobo loyi ku vulavuriwaka ha yena ebokisini leri i makwavo wa Yesu Kreste hi manana. Hambileswi a swi tolovelekile ku boxa vito ra tata wa mufi emabokisini yo tano,  a swi nga tolovelekanga ngopfu ku boxa vito ra makwenu. Hikwalaho, swidyondzi swin’wana swi kholwa leswaku Yesu loyi a a ri munhu wa nkoka swinene, kutani swi anakanya leswaku a a ri Yesu Kreste, musunguri wa Vukreste.

Xana Bokisi Leri Ra Tshembeka?

Kahle-kahle bokisi leri i ra yini? I bokisi leri a ku hoxiwa marhambu ya mufi eka rona loko ntsumbu wa yena se wu borile esirheni. Mabokisi yo tala a ma yiviwa emasirheni ya le Yerusalema. Bokisi leri a ri vulavula hi Yakobo ri tangunuke etindhawini leti xavisaka swilo swa khale, ku nga ri endhawini leyi ku endliwaka vuyimburi eka yona. Ku vuriwa leswaku n’wini wa bokisi leri u ri xave hi madzana ma nga ri mangani ya tidolara hi va-1970. Hikwalaho, a swi tiveki leswaku bokisi leri ri huma kwihi. Profesa Bruce Chilton wa le Kholichi ya Bard, le New York, u ri: “Loko u tsandzeka ku hlamusela leswaku bokisi leri ri kumiwe kwihi ni leswaku a ri ri kwihi emalembeni ya 2 000 lama hundzeke, a wu nge vuli hi ku tiyiseka loko bokisi leri ri hlangana ni vanhu lava boxiweke eka rona.”

Leswi a ku nga ri na vumbhoni lebyi kombisaka leswaku bokisi leri ri lo yimburiwa, André Lemaire u ri rhumele eka Vukambisisi bya Swilo swa Khale le Israyele. Vakambisisi va kwalaho va tiyisekise leswaku bokisi leri a ri endliwe hi ribye ro basa hi lembe-xidzana ro sungula kumbe ra vumbirhi C.E. Va vike leswaku “a ku na nchumu lowu kombisaka leswaku ku tirhisiwe xitirho xa manguva lawa.” Nilokoswiritano, swidyondzi swa Bibele leswi ku buriweke na swona eka The New York Times swi phofule leswaku ku ni “vumbhoni lebyi ringanyetaka leswaku bokisi leri ri vulavula hi Yesu, hambiswiritano, mhaka leyi salaka hi leswaku vumbhoni bya kona byo ringanyeta ntsena.”

Magazini wa Time wu vule leswaku “kwalomu ka vanhu hinkwavo lava dyondzekeke va masiku lawa va pfumela leswaku Yesu u tshame a hanya emisaveni.” Hambiswiritano, vo tala va anakanya leswaku ku fanele ku va ni vumbhoni lebyi engetelekeke bya leswaku Yesu u tshame a hanya emisaveni, handle ka lebyi nga eBibeleni. Xana munhu u fanele ku pfumela eka Yesu Kreste hikwalaho ka leswi vuriwaka hi vuyimburi? Hi byihi vumbhoni bya matimu lebyi hi nga na byona bya “munhu wa nkoka swinene la tshameke a hanya emisaveni”?

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 3]

Left, James Ossuary: AFP PHOTO/J.P. Moczulski; right, inscription: AFP PHOTO/HO