Vavanuna Va Xiyimo Xa Le Hansi Va Hundzuluxela Bibele

HI 1835, Henry Nott, Munghezi la tivaka ku aka, na John Davies, wanuna wa le Wales loyi a a dyondzela ku xavisa swakudya, va boxe ndzima ya tsima ra vona lerikulu. Endzhaku ko tirha hi matimba malembe yo tlula 30, va hete ntirho wo hundzuluxela Bibele hinkwayo hi Xitahiti. Xana vavanuna lava vambirhi va xiyimo xa le hansi va langutane ni mintlhontlho yihi, naswona byi ve byihi vuyelo bya ntirho wa vona wo tirhandzela?

Nhlangano Lowu Vitaniwaka “Great Awakening”

Eka xiyenge xa vumbirhi xa lembe-xidzana ra vu-18, swirho swa nhlangano wa Maprotestente lowu vitaniwaka Great Awakening, kumbe Awakening hi ku komisa, a swi chumayela emintsendzeleni ya swimitana ni le kusuhi ni timayini ni tifektri le Britain. Xikongomelo xa vona a ku ri ku fikelela vatirhi. Vachumayeri lava va nhlangano wa Awakening, a va hisekela ku khutaza vanhu leswaku va fambisa Bibele.

Musunguri wa nhlangano lowu, ku nga wanuna wa Mubaptist la vuriwaka William Carey, u hoxe xandla eku sunguriweni ka Vandla ra le London ra Varhumiwa (London Missionary Society [LMS]), leri simekiweke hi 1795. Vandla ra LMS ri letele vanhu lava a va swi rhandza ku dyondza tindzimi ta le Dzongeni wa Pacific leswaku va ya va varhumiwa kona. Xikongomelo xa varhumiwa volavo a ku ri ku chumayela Evhangeli hi ririmi ra vanhu va kwalaho.

Xihlala xa Tahiti, lexi a xa ha ku tshuburiwa, xi ve nsimu yo sungula ya varhumiwa va vandla ra LMS. Eka swirho swa nhlangano wa Awakening, swihlala leswi a swi ri ‘tindhawu leta ha riki munyameni’ ta vuhedeni, masimu lama lunghekeleke ku tshoveriwa.

Vanhu Va Xiyimo Xa Le Hansi Va Endla Ntirho Wo Tika

Leswaku va ya hlengeleta ntshovelo, varhumiwa va kwalomu ka 30 lava a va hlawuriwe hi xihatla va nga swi langutelanga va khandziye xikepe lexi vuriwaka Duff, ku nga xikepe lexi xaviweke hi vandla ra LMS. Xiviko xi vula leswaku a ku ri ni “mune wa vafundhisi lava hlawuriweke [lava a va nga leteriwanga], tsevu wa vavatli, vanhu vambirhi lava rhungaka tintangu, vanhu vambirhi lava akaka, vanhu vambirhi lava lukaka, vanhu vambirhi lava rhungaka swiambalo, muxavisi, munhu la endlaka switulu leswi vanhu va tshamaka ehenhla ka swona loko va khandziye tihanci, mutirhi wa le ndlwini, mulanguteri wa ntanga, dokodela, mufuri  wa nsimbi, mulunghisi wa swingolongondzwana, munhu la tirhaka hi vutiyi, muendli wa swihuku, muendli wa tinguvu, muendli wa fanichara, vavasati va ntlhanu lava tekiweke ni vana vanharhu.”

Varhumiwa lava a va ri na xihlamusela-marito xa Xigriki ni Xinghezi ni Bibele leyi nga ni xihlamusela-marito xa Xiheveru ntsena, leswi a swi ta va pfuna ku dyondza tindzimi to sungula ta Bibele. Eka tin’hweti ta nkombo leti va ti heteke va ri elwandle, varhumiwa lava va nhlokohate marito man’wana ya Xitahiti lama xaxametiweke hi vanhu lava tshameke va endzela kwalaho, lava vo tala va vona ku nga vanhu lava xandzukeke exikepeni lexi vuriwaka Bounty. Varhumiwa va fike eTahiti hi xikepe lexi vuriwaka Duff hi March 7, 1797. Hambiswiritano, endzhaku ka lembe vo tala a va hele matimba kutani va famba. Ku lo sala varhumiwa va nkombo ntsena.

Henry Nott, khale ka muaki a a ri un’wana wa varhumiwa lava nkombo, naswona a a ri ni malembe ya 23 ntsena. Loko u hlaya mapapila ya yena yo sungula wa swi xiya leswaku a a nga dyondzanga ku ya kwihi. Nilokoswiritano, ku sukela eku sunguleni u tikombe a ri munhu la nyikiweke eku dyondzeni ka Xitahiti. Ku vuriwa leswaku a a tshembeka, a ri ni moya wo rhula naswona a a rhandzeka.

Hi 1801, Nott u hlawuriwile leswaku a dyondzisa varhumiwa lavantshwa va kaye Xitahiti. Un’wana wa vona a ku ri wanuna wa le Wales wa malembe ya 28 hi vukhale la vuriwaka John Davies, loyi a a ri xichudeni lexi nga ni vuswikoti ni mutirhi la gingiritekaka la nga ni vumunhu a tlhela a hanana. Swi nga si ya kwihi, vavanuna lava vambirhi va anakanye ku hundzuluxela Bibele hi Xitahiti.

Ntirho Wo Nonon’hwa

Kambe, ku hundzuluxela Xitahiti a ku ri ntirho wo nonon’hwa hikuva Xitahiti a xi nga si va ririmi leri tsariwaka. Varhumiwa a va fanele va xi dyondza hi ku yingisela kunene loko ku vulavuriwa. A va nga ri na xihlamusela-marito kumbe buku ya ririmi. Varhumiwa va hele matimba swinene hileswi ririmi leri ri vulavuriwaka hi ku hefemulela ehandle ri tlhela ri va ni mpfumawulo lowu pfaka wu kavanyetiwa hi ku pfariwa ka xindzin’wana, ri tlhela ri va ni switwari swa ntsandza-vahlayi leswi tlhandlamanaka (leswi nga vaka ntlhanu eka rito rin’we ntsena), swin’we ni switatisi leswi nga nyawuriki. Va te: “Marito yo tala ma ni switwari ntsena, naswona xitwari xin’wana ni xin’wana xi ni mpfumawulo wa xona.” Va vule leswaku a va nga swi koti ku “wu twa kahle mpfumawulo wa marito ya kona.” Va kale va ehleketa leswaku va twa mimpfumawulo leyi a yi nga ri kona!

Lexi nyanyiseke swilo hileswaku nkarhi na nkarhi marito man’wana a ma yirisiwa hi Xitahiti, hikwalaho a ma fanele ma siviwa. Marito lama nga ni vamavizweni na wona a ma vanga swiphiqo. A ku ri ni marito yo tlula 70 lawa a ma vula “xikhongelo” hi Xitahiti. Ntlhontlho wun’wana a ku ri mavekelo ya swivulwa ya Xitahiti, lama hambaneke swinene ni ya Xinghezi. Ku nga khathariseki swiphiqo leswi, varhumiwa hakatsongo-tsongo va tsale nxaxamelo wa marito lawa endzhaku ka malembe ya 50 ma vumbeke xihlamusela-marito xa Davies xa marito ya 10 000.

Ntlhontlho wun’wana a ku ri ku tsala Xitahiti. Varhumiwa va ringete ku xi tsala va tirhisa matsalelo ya Xinghezi. Kambe mpfumawulo wa marito ya Xitahiti a wu nga fambisani ni wa Xinghezi hikuva xona xi tirhisa maletere ya Xilatini. Xisweswo, ku kaneriwe swinene hi xifonetiki ni mapeletelo. Hakanyingi varhumiwa lava a va tivumbela mapeletelo lamantshwa, tanihi leswi a ku ri vona vo sungula ku tsala ririmi leri eMalwandle ya le Dzongeni. A va nga swi tivi leswaku tindzimi to tala ta le Dzongeni wa Pacific a ti ta landzela matsalelo ya vona.

A Va Ri Ni Vuswikoti Lebyikulu Hambiloko Va Ri Ni Switirho Switsongo

Vahundzuluxeri lava a va ri ni tibuku ti nga ri tingani to va pfuna. Vandla ra LMS ri va lerise leswaku va tirhisa Textus Receptus na King James Version tanihi tibuku-mpfuno ta vona. Nott u kombele vandla ra LMS leswaku ri n’wi rhumelela swihlamusela-marito leswi engetelekeke hi Xiheveru ni Xigriki swin’we ni Tibibele ta tindzimi teto. A swi tiviwi loko a kale a ti kuma tibuku ta kona. Davies yena u rhumeriwe tibuku ta vakambisisi va matsalwa hi vanghana va yena va le Wales. Tirhekhodo ti kombisa leswaku a a ri ni xihlamusela-marito xa Xigriki, Bibele ya Xiheveru, Testamente Leyintshwa ya Xigriki na Septuagint.

 Hi nkarhi lowu fanaka, ntirho wo chumayela wa varhumiwa a wu nga si tswala mihandzu. Hambileswi varhumiwa lava a va ri ni malembe ya 12 va ri eTahiti, a ku nga si khuvuriwa ni muaki ni un’we. Eku heteleleni, tinyimpi leti a ti tshama ti ri kona ta xin’wana-manana ti vangele varhumiwa hinkwavo leswaku va balekela eAustralia, ku sala Nott ntsena loyi a a tiyimiserile. U hete nkarhinyana a sele a ri yexe eSwihlaleni swa Windward leswi nga xiphemu xa Swihlala swa Society, kambe u boheke ku landzela Hosi Pomare wa Vumbirhi loko a balekela exihlaleni xa le kusuhi xa Moorea.

Hambileswi Nott a a rhurhile a nga tshikanga ku hundzuluxela, naswona endzhaku ka loko Davies a hete malembe mambirhi a ri eAustralia u tlhele a ya tirhisana na Nott. Hi nkarhi lowu fanaka, Nott a a dyondze Xigriki ni Xiheveru naswona se a a ti tiva kahle tindzimi leti. Hikwalaho, u sungule ku hundzuluxela swiyenge swin’wana swa Matsalwa ya Xiheveru a swi yisa eka Xitahiti. U hlawule tindzimana ta le Bibeleni leti a ti ri ni marungula lawa vanhu va kwalaho a va ta hatla va ma twisisa.

Hi ku tirhisana swinene na Davies, Nott u sungule ku hundzuluxela Evhangeli ya Luka, leyi a yi heteke hi September 1814. U hundzuluxele mhaka leyi a yi twala kahle hi Xitahiti, kasi Davies yena a a ri karhi a kambisisa loko vuhundzuluxeri lebyi byi hundzuluxeriwe kahle hi ku landza matsalwa yo sungula. Hi 1817, Hosi Pomare wa Vumbirhi u kombele ku kandziyisa tluka ro sungula ra Evhangeli ya Luka. U ri kandziyise eka muchini lowutsongo lowu tisiweke hi varhumiwa van’wana eMoorea. Mhaka ya ku hundzuluxeriwa ka Bibele hi Xitahiti yi ta va yi nga hetisekanga loko hi nga n’wi boxanga wanuna wo tshembeka wa le Tahiti la vuriwaka Tuahine, loyi a heteke malembe a ri ni varhumiwa, a va pfuna ku twisisa vuxokoxoko bya ririmi.

Ku Hetiwa Ka Vuhundzuluxeri

Hi 1819, endzhaku ka malembe ya tsevu, ku hetiwe ntirho lowukulu wa ku hundzuluxela Tievhangeli, Mintirho ya Vaapostola ni buku ya Tipisalema. Muchini wa ku kandziyisa lowu teke ni varhumiwa lavantshwa wu endle leswaku swi olova ku kandziyisa ni ku fambisa tibuku leti ta Bibele.

Ku landzele ntirho lowukulu wa ku hundzuluxela, ku hlaya ni ku endla mindzulamiso. Endzhaku ko heta malembe ya 28 a ri eTahiti, Nott u sungule ku vabya hi 1825, naswona vandla ra LMS ri n’wi pfumelele leswaku a khandziya xikepe a tlhelela eNghilandhi. Lexi tsakisaka, hi nkarhi wolowo vuhundzuluxeri bya Matsalwa ya Xigriki a byi ri kusuhi ni ku hela. U hambete a hundzuluxela Bibele hinkwayo loko a ri karhi a tlhelela eNghilandhi ni loko a ri kwale. Nott u tlhelele eTahiti hi 1827. Endzhaku ka malembe ya nhungu, hi December 1835, u hete ntirho wo hundzuluxela. Endzhaku ko tirha hi matimba malembe yo tlula 30, Bibele hinkwayo se a yi hundzuluxeriwile.

Hi 1836 Nott u tlhelele eNghilandhi leswaku a ya kandziyisa Bibele hinkwayo ya Xitahiti le London. Hi June 8, 1838, Nott loyi a a nga khomeki hi ku tsaka u nyike Hosi ya Xisati Victoria Bibele yo  sungula ku kandziyisiwa hi Xitahiti. Handle ko kanakana, lowu a wu ri nkarhi wo tsakisa swinene eka munhu loyi a a ri muaki, loyi eka malembe ya 40 lama hundzeke, a khandziyeke xikepe lexi vuriwaka Duff a ya tshama ni vanhu va le Tahiti leswaku a sungula ntirho lowukulu lowu a wu endleke vutomi hinkwabyo ku kondza wu hela.

Endzhaku ka tin’hweti timbirhi, Nott u tlhelele eDzongeni wa Pacific ni mabokisi ya 27 lawa a ma ri ni tikopi to sungula ta 3 000 ta Bibele leyi heleleke ya Xitahiti. Loko a ta va a yimilenyana le Sydney, u tlhele a sungula ku vabya kambe a a nga swi lavi ku hambanisiwa ni mabokisi ya yena ya risima. U fike le Tahiti hi 1840 endzhaku ko va a hlakarherile, laha vanhu va kwalaho va pomeleke xikepe xakwe, va lava ku tikumela tikopi ta Bibele ya Xitahiti. Nott u fele le Tahiti hi May 1844 a ri ni malembe ya 70.

Vuyelo Lebyikulu

Hambiswiritano, ntirho wa Nott a wu vanga nyuku wa mbyana lowu helelaka evoyeni. Vuhundzuluxeri bya yena byi tise vuyelo lebyikulu eka tindzimi ta le Polynesia. Varhumiwa va hlayise Xitahiti hi ku xi tsala kunene. Mutsari un’wana u te: “Nott u hlayise Xitahiti. Minkarhi hinkwayo u ta boheka ku tirhisa Bibele leyi loko u lava ku dyondza Xitahiti lexi tengeke.” Ku phikelela ka vahundzuluxeri lava ku hlayise magidi ya marito leswaku ma nga rivariwi. Endzhaku ka lembe-xidzana, mutsari un’wana u te: “Bibele leyi ya Xitahiti ya Nott i ndzalama ya Xitahiti—vanhu hinkwavo va pfumelelana ni marito wolawo.”

Bibele leyi a yi pfunanga vanhu va le Tahiti ntsena kambe yi tlhele yi veka xisekelo xa vuhundzuluxeri byin’wana bya tindzimi ta le Dzongeni wa Pacific. Hi xikombiso, vahundzuluxeri va le Swihlaleni swa Cook ni swa le Samoa va landzela yona. Muhundzuluxeri un’wana u ri: “Ndzi landzele vuhundzuluxeri bya Nkul. Nott lebyi ndzi byi kambisiseke hi vukheta.” Ku vikiwa leswaku muhundzuluxeri un’wana ‘u tirhise buku ya Tipisalema ya Xiheveru ni vuhundzuluxeri bya Xinghezi ni bya Xitahiti’ loko a ri karhi a ‘hundzuluxela yin’wana ya tipisalema ta Davhida hi Xisamoa.’

Hi ku landzela xikombiso xa swirho swa nhlangano wa Awakening wa le Nghilandhi, varhumiwa va le Tahiti va ringete hi matimba ku khutaza vanhu leswaku va dyondza ku hlaya ni ku tsala. Entiyisweni, ku hele malembe yo tlula dzana ku nga ri na buku yin’wana hi Xitahiti handle ka Bibele. Hikwalaho yi ve nchumu wa nkoka eka vanhu va le Tahiti.

Nchumu wun’wana wa nkoka malunghana na Nott Version hileswi vito ra Xikwembu ri humelelaka ko tala eMatsalweni ya Xiheveru ni ya Xigriki. Hikwalaho, namuntlha vito ra Yehovha ri tiviwa swinene le Tahiti ni le swihlaleni swa rona. Ri kumeka ni le tikerekeni tin’wana ta Maprotestente. Hambiswiritano, vito ra Xikwembu sweswi ri hlanganisiwa swinene ni Timbhoni ta Yehovha ni ntirho wa tona wo chumayela hi ku hiseka, laha ti yi tirhisaka swinene Bibele ya Xitahiti leyi hundzuluxeriweke hi Nott ni vatirhi-kulobye. Naswona matshalatshala lamakulu lama endliweke hi vahundzuluxeri vo tanihi Henry Nott ma hi tsundzuxa ndlela leyi hi faneleke hi tlangela ha yona leswi vanhu vo tala va nga ni Rito ra Xikwembu namuntlha.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 26]

Vuhundzuluxeri byo sungula bya Bibele hi Xitahiti, 1815. Byi ni vito ra Yehovha

Henry Nott (1774-1844), muhundzuluxeri lonkulu wa Bibele ya Xitahiti

[Swihlovo Swa Kona]

Tahitian Bible: Copyright the British Library (3070.a.32); Henry Nott and letter: Collection du Musée de Tahiti et de ses Îles, Punaauia, Tahiti; catechism: With permission of the London Missionary Society Papers, Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Xibukwana xa 1801 xa catechism lexi tsariweke hi Xitahiti ni Xiwelsh, lexi nga ni vito ra Xikwembu

[Xihlovo Xa Kona]

With permission of the London Missionary Society Papers, Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Kereke ya Protestente leyi nga ni vito ra Yehovha emahlweni ka yona, exihlaleni xa Huahine, eFrench Polynesia

[Xihlovo Xa Kona]

Avec la permission du Pasteur Teoroi Firipa