Eusebius—“Xana I Musunguri Wa Matimu Ya Kereke”?

HI LEMBE ra 325 C.E., Hosi Constantine wa le Rhoma u rhambe vabixopo hinkwavo leswaku va ya eNicaea. Xikongomelo xa yena a ku ri ku ahlula mphikamakaneta leyi hisaka ya vuxaka bya Xikwembu na N’wana wa xona. Un’wana wa lava a va ri kona a ku ri Eusebius wa Khezariya, wanuna loyi a a tekiwa a ri xidyondzeki lexikulu enkarhini wa yena. Eusebius a a dyondze Matsalwa hi vukheta naswona a a lwela dyondzo ya Vukreste ya leswaku ku ni Xikwembu xin’we ntsena.

Encyclopædia Britannica yi vula leswaku eHubyeni ya le Nicaea, “Constantine u khome tintambhu hi yexe, a kongomisa bulo laha yena a lavaka kona, a ringanyeta . . . leswaku vonelo rakwe mayelana ni vuxaka bya Kreste na Xikwembu ri nghenisiwa enxaxamelweni wa tinhlamuselo ta huvo to seketela ‘leswaku n’wana na Tatana i munhu un’we’ . . . Hi ku chava hosi, vabixopo hinkwavo, handle ka vambirhi ntsena, va sayine nxaxamelo wa tinhlamuselo leti, vo tala va sayina va nga swi lavi.” Xana Eusebius u ve un’wana wa lava aleke ku sayina? Hi nga dyondza yini eka goza leri a ri tekeke? A hi kambisiseni vutomi bya Eusebius—vumunhu bya yena ni leswi a swi endleke.

Tibuku Takwe Ta Nkoka

Swi tikomba onge Eusebius u velekeriwe ePalestina kwalomu ka lembe ra 260 C.E. Loko a ha ri ntsongo, u tihlanganise na Pamphilus, loyi a a ri mulanguteri wa kereke ya le Khezariya. Eusebius u nghene xikolo xa timhaka ta vukhongeri xa Pamphilus, a va xichudeni lexi tikarhataka. U yi tirhise swinene layiburari leyikulu ya Pamphilus. Eusebius u tinyiketele ngopfu ku dyondza Bibele. Nakambe u ve munghana lonkulu wa Pamphilus, lerova endzhaku a tivula “Eusebius wa Pamphilus.”

Eusebius u vule leswi landzelaka malunghana ni tipakani takwe: “Xikongomelo xa mina i ku tsala rungula ra ku tlhandlamana ka Vaapostola vo kwetsima ni ra minkarhi leyi hundzeke ku sukela enkarhini wa Muponisi wa hina ku fikela sweswi; ku hlamusela ndlela leyi swiendlakalo swo tala swa nkoka swi humeleleke ha yona ematin’wini ya kereke; ni ku boxa mavito ya lava va lawuleke kereke ni ku yi langutela etindhawini to tala leti dumeke, ni lava va hundziseleke rito ra Xikwembu eka switukulwana hinkwaswo hi nomu kumbe hi matsalwa.”

Eusebius u tsundzukiwa hi buku yakwe leyi rhandziwaka ngopfu leyi nge History of the Christian Church. Tivholumo takwe ta khume leti humesiweke hi lembe ra kwalomu ka 324 C.E. ti tekiwa ti ri tibuku ta nkoka swinene ta kereke ta le malembeni ya khale swinene. Hikwalaho, Eusebius u vuriwe musunguri wa matimu ya kereke.

Handle ka Church History, Eusebius u tsale tivholumo timbirhi ta buku leyi nge Chronicle. Vholumo yo sungula a yi ri nkatsakanyo wa matimu ya misava hinkwayo. Eka lembe-xidzana ra vumune, a ku tirhisiwa yona ku kumisisa timhaka leti endlekeke emisaveni hi nkarhi wo  karhi. Vholumo ya vumbirhi a yi ri ni masiku ya swiendlakalo swa nkarhi lowu hundzeke. Hi ku tirhisa tikholomu leti landzelelanaka ku suka ehenhla ku ya ehansi, Eusebius u kombise ntlhandlamano wa tihosi ta matiko yo hambana-hambana.

Eusebius u tsale tibuku tin’wana timbirhi ta matimu, laha yo sungula a yi ku Martyrs of Palestine, ivi ya vumbirhi yi ku Life of Constantine. Leyo sungula yi hlanganisa malembe ya 303-10 C.E. naswona yi vulavula hi vadlawela-ripfumelo va le nkarhini wolowo. Eusebius u fanele a swi vone hi mahlo loko vanhu lava va dlayiwa. Buku ya vumbirhi, leyi humesiweke yi ri ni tivholumo ta mune endzhaku ka rifu ra Hosi Constantine hi 337 C.E., a yi tamele timhaka ta nkoka ta matimu. Ematshan’weni yo hlamusela matimu hi ku kongoma, ngopfu-ngopfu marito ya yona i ya ku ndhundhuzela.

Tibuku ta Eusebius to lwela vukhongeri byakwe ti katsa nhlamulo yakwe eka Hierocles—ku nga ndhuna ya le Rhoma ya le nkarhini wa yena. Loko Hierocles a tsala rungula ro lwisana ni Vakreste, Eusebius u tsale mhaka leyi va yimelelaka. Ku tlula kwalaho, u seketele mhaka ya leswaku Matsalwa ma tsariwe hi Xikwembu, a tsala tibuku ta 35, leti hlamuseriwaka ti ri tibuku ta nkoka swinene leti tsariweke hi vutshila lebyikulu. Leto sungula ta 15 ti tiyisekisa mhaka ya leswaku Vakreste va ma amukela matsalwa yo kwetsima ya Vaheveru. Letin’wana ta 20 ti kombisa leswaku Vakreste a va hoxanga loko va tlula milawu ya Vayuda kutani va amukela milawu ni mikhuva leyintshwa. Tibuku leti ti lwela Vukreste lebyi Eusebius a a anakanya byona.

Eusebius u hanye malembe ya kwalomu ka 80 (c.260-c.340 C.E.), a ri un’wana wa vatsari va vutshila swinene va le malembeni ya khale. Tibuku ta yena ti hlanganisa swiendlakalo swa malembe-xidzana manharhu yo sungula ku fikela enkarhini wa Hosi Constantine. Loko se a hanye malembe yo vonaka, u endle ntirho wa vutsari hala tlhelo a ri mubixopo wa le Khezariya. Hambileswi a a tiveka a ri mutsari wa matimu, Eusebius nakambe a a ri mulweri wa vukhongeri byakwe, mumpfampfarhuti wa mimepe, muchumayeri, mukambisisi wa matsalwa ni mutsari wa timhaka ta vukhongeri.

Swikongomelo Swa Yena Swimbirhi Swa Ku Tsala Tibuku

Ha yini Eusebius a sungule ntirho lowukulu swonghasi? Xivangelo xa kona hileswi a a kholwa leswaku nkarhi lowu a a hanya eka wona a wu ri wa ku pfuka evurhongweni. A a anakanya leswaku ku ve ni swiendlakalo swo hlawuleka enkarhini lowu hundzeke, kutani a ku fanele ku tsariwa matimu lama nga ta pfuna switukulwana swa le nkarhini lowu taka.

Eusebius a a ri na xivangelo xin’wana—ku nga ku sirhelela vukhongeri byakwe. A a kholwa leswaku Vukreste byi sunguriwe hi Xikwembu. Kambe van’wana a va nga swi amukeli sweswo. Eusebius u tsale a ku: “Nakambe xikongomelo xa mina i ku boxa mavito, nhlayo ni minkarhi leyi lava rhandzaka swilo va tikumeke va endle swihoxo leswikulu, va vula leswaku va kume leswi va swi vulaka vutivi, kasi va bvanganyeta ntlhambi wa Kreste ku fana ni timhisi ta nsele.”

Xana Eusebius a a tivula Mukreste? Swi tikomba tano, hikuva u vule leswaku Kreste i “Muponisi wa hina.” U te: “Xikongomelo xa mina . . . i ku hlamusela makhombo lama weleke tiko hinkwaro ra Vayuda hi xitshuketa, hikwalaho ka marhengu lawa va ma endleleke Muponisi wa hina, ni ku vika tindlela ni minkarhi leyi Vamatiko va hlaseleke rito ra Xikwembu ha yona, ni ku hlamusela vumunhu bya lava va ri lweleke hi minkarhi yo hambana-hambana hambiloko va langutane ni rifu ni ku xanisiwa, kun’we ni ku yima ka vona va tiyile enkarhini wa hina, kun’we ni ndlela leyi Muponisi wa hina a va pfuneke swinene ha yona, hinkwavo ka vona.”

 Ndzavisiso Wa Yena Lowu Engetelekeke

Ti tele tibuku leti Eusebius a ti hlayeke ni ku tshaha eka tona. I tibuku ta Eusebius ntsena leti vulavulaka hi vanhu vo tala lava dumeke va le ka malembe-xidzana manharhu yo sungula eka Nguva leyi Tolovelekeke. I tibuku ta yena ntsena leti tameleke rungula ra nkoka malunghana ni mavandla lama dumeke. Swihlovo swa rungula ro tano a swa ha kumeki.

Eusebius a a nga lolohi ku hlengeleta rungula naswona a a ri hlengeleta hi vurhon’wana. Swi tikomba onge a a ringeta hi matimba ku kumisisa loko swiviko swo karhi swi ri ntiyiso kumbe swi nga ri ntiyiso. Kambe tibuku ta yena ti na swona swihoxo. Minkarhi yin’wana u nyikela tinhlamuselo leti hoxeke ta vanhu ni swiendlo swa vona kumbe a swi twisisa hi ndlela leyi hoxeke. Malembe man’wana lawa a ma boxaka ma hoxile. Nakambe Eusebius a a nga ri na vutshila bya ku veka mhaka yakwe kahle. Kambe hambileswi swi nga erivaleni leswaku a a kayivela kun’wana, tibuku takwe to tala ti tekiwa ti ri ndzalama ya risima.

Xana A A Rhandza Ntiyiso?

Eusebius a a karhateka hi mphikamakaneta leyi nga ahluriwangiki ya vuxaka bya Tatana ni N’wana. Xana Tatana u ve kona emahlweni ka N’wana, hilaha Eusebius a a pfumela hakona? Kumbe, xana Tatana ni N’wana va ve kona hi nkarhi wun’we? U vutisile a ku: “Loko ku ri leswaku va ve kona hi nkarhi wun’we, xana Tatana a nga va Tatana hi ndlela yihi, naswona N’wana a nga va N’wana hi ndlela yihi?” U tlhele a seketela leswi a swi pfumelaka hi Matsalwa, a tshaha Yohane 14:28, leyi vulaka leswaku ‘Tatana u nkulukumba eka Yesu,’ a tlhela a tshaha Yohane 17:3, leyi vulaka leswaku Yesu u ‘rhumiwe’ hi Xikwembu xi ri xin’we ntsena xa ntiyiso. Eusebius u kombetele eka Vakolosa 1:15 ni le ka Yohane 1:1, a vula leswaku Logos, kumbe Rito i “xifaniso xa Xikwembu lexi nga vonakiki”—i N’wana wa Xikwembu.

Kambe lexi hlamarisaka, loko Huvo ya Nicaea yi gimeta nhlangano wa yona, Eusebius u seketele dyondzo leyi hoxeke. U seketele hosi ematshan’weni yo namarhela dyondzo ya Matsalwa leyi a a pfumela eka yona ya leswaku Xikwembu na Kreste a hi tintangha.

Dyondzo Leyi Hi Yi Kumaka

Ha yini Eusebius a khondle ncila eHubyeni ya Nicaea kutani a seketela dyondzo leyi lwisanaka ni Matsalwa? Xana a ku ri ni leswi a a lava ku swi fikelela hi tlhelo ra tipolitiki? Naswona a a yela yini ehubyeni leyi? Hambileswi a ku vitaniwe vabixopo hinkwavo, i vatsongo lava yeke—300 ntsena. Xana swi nga endleka leswaku Eusebius a a lava ku hlayisa xikhundlha xakwe? Naswona ha yini Hosi Constantine a a n’wi xixima swinene? Ehubyeni leyi, Eusebius a a tshame evokweni ra xinene ra hosi.

Swi le rivaleni leswaku Eusebius u honise leswi Yesu a swi leriseke valandzeri va Yena loko a ku ‘va nga vi xiphemu xa misava.’ (Yohane 17:16; 18:36) Mudyondzisiwa Yakobo u vutisile a ku: “Vavasati va vuoswi, xana a mi swi tivi leswaku ku va ni xinakulobye ni misava i vulala ni Xikwembu?” (Yakobo 4:4) Naswona xi fanerile swonghasi xitsundzuxo xa Pawulo lexi nge: “Mi nga paniwi ni lava va nga riki vapfumeri”! (2 Vakorinto 6:14) Onge hi nga tshama hi tihambanise ni misava, hi “gandzela [Tatana] hi moya ni ntiyiso.”—Yohane 4:24.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 31]

Xifaniso xa Huvo ya Nicaea

[Xihlovo Xa Kona]

Scala/Art Resource, NY

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 29]

Courtesy of Special Collections Library, University of Michigan