Ugarit—Muti Wa Khale Lowu A Wu Ri Xitiko Xa Vugandzeri Bya Bali

HI LEMBE ra 1928, puluhu ra murimi wa le Siriya ri fike ri hima ribye leri a ri funengete sirha leri nga ni swilo swa khale leswi endliweke hi vumba. A a nga swi tivi leswaku vutshuburi byakwe byi ta hundzuka mhaka yikulu. Ntlawa wa vayimburi va le Furwa lava rhangeriweke hi Claude Schaeffer wu twe hi ta ku tshuburiwa ka swilo leswi, hiloko wu namba wu teka riendzo wu ya endhawini ya kona hi lembe leri tlhandlamaka.

Swi nga si ya kwihi, ku yimburiwe ribye leri kovotliweke leri pfuneke ntlawa lowu ku kuma vuthala lebyi engetelekeke hi marhumbi lama kumekeke loko ntirho wo yimbula  wu ya emahlweni. A ku ri marhumbi ya Ugarit, “wun’wana wa miti ya nkoka swinene ya khale ya le Near East.” Mutsari Barry Hoberman u kale a ku: “A ku na vuyimburi byin’wana, hambi ku ri bya Matsalwa ya le Lwandle leri Feke, lebyi hi pfuneke ku twisisa Bibele ku fana ni lebyi.”—The Atlantic Monthly.

Emahandzeni Ya Magondzo

Ugarit a wu ri muti lowu nyukaka wa tinxaka to tala eka lembe-xigidi ra vumbirhi B.C.E. lowu akiweke exintshabyanini lexi vuriwaka Ras Shamra, ekusuhi ni Lwandle ra Mediteraniya, endhawini leyi sweswi yi nga le n’walungwini wa Siriya. Muti lowu a wu hlanganisa tikhilomitara ta kwalomu ka 60 ku suka eNtshaveni ya Casius en’walungwini ku ya fika edzongeni ka Tell Sukas, wu tlhela wu hlanganisa tikhilomitara ta 30 ku ya eka 45 ku suka evupela-dyambu bya Mediteraniya wu ya khegela Nkova wa Orontes evuxeni.

Maxelo lamanene ya le Ugarit a ma endla leswaku swifuwo swi kula kahle. Endhawini leyi a ku endliwa rivele-ndzoho, mafurha ya mutlhwari, vhinyo ni mapulangi—ku nga swilo leswi a swi kala ngopfu eMesopotamiya ni le Egipta. Ku tlula kwalaho, leswi muti lowu a wu ri emahandzeni ya magondzo lama tirhisiwaka ngopfu hi vaxavisi, wu ve rin’wana ra mahlaluko yo sungula lamakulu ya matiko hinkwawo. Le Ugarit, vaxavisi vo huma eAegean, Anatolia, Babilona, Egipta ni le tindhawini tin’wana ta le Vuxa Xikarhi a va xavisa ntsompfu, swilo leswi rimiweke ni swin’wana swo tala leswi endliweke kwalaho.

Hambileswi muti wa Ugarit a wu nyuka hi rifuwo, a wu tshama wu ri ehansi ka matiko man’wana. A wu ri ndhawu ya masocha ya Mfumo wa Egipta en’walungu-mpfungwe ku kondza wu va ehansi ka Mfumo wa Vaheti hi lembe-xidzana ra vu-14 B.C.E. Muti wa Ugarit a wu boheka ku humesa ndzuvo ni ku rhumela masocha ya wona ematikweni lawa a wu ri ehansi ka wona. Loko “Van’wamalwandle” * va sungula ku hlasela muti wa Anatolia (eTurkey xikarhi) na Siriya n’walungu, Vaheti va koxe leswaku ku rhumeriwa masocha ni swikepe swa nyimpi swa le Ugarit. Hikwalaho, muti wa Ugarit wu sale wu nga sirhelelekanga hiloko wu lovisiwa hi ku helela kwalomu ka lembe ra 1200 B.C.E.

Ku Yimburiwa Ka Marhumbi

Loko muti wa Ugarit wu lovisiwile, ku sale nhulu leyikulu leyi endlaka timitara ta 20 ku suka ehansi ku ya ehenhla yi tlhela yi hlanganisa ndhawu yo ringana 25 wa tihekitara. Ku lo ceriwa xiphemu xa n’we-xa-tsevu ntsena endhawini leyi. Emarhumbini lawa, vayimburi va kume masalela ya xigodlho lexikulu lexi nga ni makamara ya kwalomu ka dzana ni swivava, naswona xigodlho lexi a xi hlanganisa ndhawu leyi endlaka swikwere-mitara swa kwalomu ka 10 000. Xigodlho lexi a xi ri ni mati lama fambaka hi tiphayiphi, swihambukelo ni fambiselo ra nkululo. Fanichara ya kona a yi namekiwe nsuku, ribye ra risima ni timhondzo ta tindlopfu. Ku kumiwe marimba ya timhondzo ta tindlopfu lama vatliweke hi vurhon’wana. Ntanga lowu biyeriweke hi rirhangu ni xidan’wana lexi a xi ri eka wona a swi engetela vuxongi bya xigodlho lexi.

Emutini lowu ni le handle ka wona a ku tele titempele ta Bali na Dagan. * Titempele teto, leti kumbexana  a ti lehe timitara ta 20 ku suka ehansi ku ya ehenhla, a ti ri ni tiphaseji letitsongo leti yaka ekamareni ra le mpfungwe, laha a ku ri ni xifaniso xa xikwembu. A ku ri ni switepisi leswi yaka eplatifomo, laha hosi a yi tshama kona loko yi fambisa minkhuvo yo hambana-hambana. Nivusiku kumbe loko ku ri ni mabubutsa, kumbexana a ku lumekiwa timboni ta le swihlungwanini swa titempele, leti a ti kongomisa swikepe leswaku swi nghena swi hlayisekile ehlalukweni ra swona. Tinsoma ta 17 ta maribye leti kumiweke endlwini ya xikwembu xa mabubutsa lexi vuriwaka Baal-Hadad ku fanele ku ri timhamba to nkhensa xikwembu lexi, leti nyikeriweke hi vatluti lava a va kholwa leswaku hi xona xi va basiseleke tindlela.

Ku Yimburiwa Ka Swiphepherhele Swa Risima

Ku yimburiwe magidi ya swiphepherhele swa vumba ematlhelweni hinkwawo ya marhumbi ya muti wa Ugarit. Ku kumiwe matsalwa ya timhaka ta ikhonomi, ta nawu, ta ntirhisano wa matiko ni ta vulawuri, lama tsariweke hi tindzimi ta nhungu eka minkandziyiso ya ntlhanu. Ntlawa wa Schaeffer wu kume marito lawa ni namuntlha ma nga tiviwiki leswaku i ya ririmi rihi—lama nyikiweke vito leri nge Xiugarit—laha ku tirhisiweke tinhlanga to tontswa ta 30, ku nga tin’wana ta tinhlanga ta khale swinene leti tshameke ti tshuburiwa.

Matsalwa ya le Ugarit ma vulavula hi timhaka leti tolovelekeke ta vutomi ni leti pfunaka ku twisisa tidyondzo ni mikhuva ya vukhongeri bya nkarhi wolowo. Swi tikomba onge vukhongeri bya le Ugarit a byi fana swinene ni bya Vakanana lava a va tshama ekusuhi na kona. Hi ku ya hi Roland de Vaux, matsalwa lawa “ma swi kombisa kahle leswi a ku hanyisiwa swona etikweni ra le Kanana emahlweninyana ka ku hluriwa ka rona hi Vaisrayele.”

Vukhongeri eMutini Wa Bali

Matsalwa ya le Ras Shamra ma vulavula hi swikwembu swo tlula 200. Xikwembu lexikulu a ku ri El, lexi vuriwaka tata wa swikwembu ni vanhu. Naswona xikwembu xa bubutsa lexi vuriwaka Baal-Hadad a xi ri “mukhandziyi wa mapapa” xi tlhela xi va “hosi ya misava.” Ku vuriwa leswaku El i mukhalabye wo tlhariha la nga ni malepfu yo basa kambe a ri la hambaneke ni vanhu. Hi tlhelo rin’wana, Bali xi vuriwa xikwembu xo tiya ni lexi gingiritekaka, lexi lavaka ku fuma swikwembu ni vanhu.

Kumbexana matsalwa lama kumiweke a ma tlhokovetseriwa hi nkarhi wa minkhuvo ya vukhongeri, yo tanihi lembe lerintshwa kumbe hi nkarhi wa ntshovelo. Kambe nhlamuselo leyi nga yona a yi tiviwi kahle. Eka xiphato xin’wana lexi vulavulaka hi ku lwela vuhosi, Bali u hlule xikwembu xa lwandle lexi vuriwaka Yamm, lexi a xi ri n’wana la rhandzekaka wa El. Ku hlula loku ku nga va ku endle leswaku vatluti va le Ugarit va tshemba leswaku Bali a a ta va sirhelela elwandle. Bali u lwe na Mot kutani a hluriwa ivi a ya esirheni. Sweswo swi vange dyandza naswona vanhu a va nga ha koti ku endla nchumu. Anat—xikwembu xa rirhandzu ni nyimpi—lexi a xi ri nsati tlhelo makwavo wa Bali, xi dlaye Mot kutani xi pfuxa Bali esirheni. Bali u dlaye vana va nsati wa El, ku nga Athirat (Asherah), kutani a tlhela a kuma vuhosi. Kambe Mot u tlhele a vuya endzhaku ka malembe ya nkombo.

 Van’wana va vula leswaku xiphato lexi xi vulavula hi ku cinca-cinca ka tinguva ka lembe na lembe, laha timpfula leti nyikaka vutomi ti herisiwaka hi dyambu ra ximumu kutani ti tlhela ti vuya hi xixikana. Van’wana va anakanya leswaku ndzhendzeleko wa malembe ya nkombo wu fambisana ni ku chava ndlala ni dyandza. Etimhakeni leti, ku hlula ka Bali a ku tekiwa ku ri ka nkoka leswaku matshalatshala ya vanhu ma ta humelela. Peter Craigie, loyi a nga mukambisisi wa matsalwa u te: “Xikongomelo xa vukhongeri bya Bali a ku ri ku sirhelela vuhosi bya yena; vagandzeri va yena a va anakanya leswaku ntsendze loko a ha ri hosi, vanhu a va ta hambeta va tshovela ndzalo ni ku fuwa tihomu leswaku va hanya.”

Nchumu Lowu Sirhelelaka Eka Vuhedeni

Nchumu lowu xiyekaka ngopfu ematsalweni lama yimburiweke i ku onhaka loku a ku ri kona exikarhi ka vukhongeri bya le Ugarit. The Illustrated Bible Dictionary yi ri: “Matsalwa lawa ma kombisa vuyelo byo biha bya vugandzeri bya swikwembu leswi; a byi dzike ngopfu eka nyimpi, vunghwavava, rigangugangu ni vudlakuta.” De Vaux u ri: “Loko u hlaya swiphato leswi, u namba u swi vona leswaku vapfumeri va ntiyiso va Yahweh ni vaprofeta lavakulu a va byi nyenya swinene vugandzeri lebyi.” Nawu lowu Xikwembu xi wu nyikeke tiko ra khale ra Israyele a wu ri xisirhelelo eka vugandzeri byebyo bya mavunwa.

Ku hlahluva, vungoma bya swilo swa le mpfhukeni ni masalamusi i mikhuva leyi a yi leme muti hinkwawo wa Ugarit. Vanhu a va kumisisa timhaka ta swiyilayila eka swilo swa le mpfhukeni ni le ka vana lava lamaleke lava nga si velekiwaka hambi ku ri swirho swa le ndzeni swa swiharhi leswi dlayiweke. N’wamatimu Jacqueline Gachet u ri: “A ku pfumeriwa leswaku xikwembu lexi a xi endleriwa mhamba ya xiharhi a xi namba xi va nchumu wun’we ni xiharhi xexo, moya wa xikwembu xa kona wu hlangana ni wa xiharhi. Hikwalaho, loko u hlaya mimfungho leyi nga eka swirho leswi, a wu kota ku tihlanganisa ni mimoya ya swikwembu leswi a swi ku nyika nhlamuselo leyinene kumbe yo biha malunghana ni xivutiso xa swiendlakalo swa nkarhi lowu taka kumbe goza leri u faneleke u teka rona emhakeni yo karhi.” (Le pays d’Ougarit autour de 1200 av.J.C.) Kambe Vaisrayele a va fanele va papalata mikhuva yo tano.—Deteronoma 18:9-14.

Nawu wa Muxe a wu swi yirisa hi ku kongoma ku etlela ni xiharhi. (Levhitika 18:23) Xana mukhuva wo tano a wu langutiwa njhani eUgarit? Matsalwa lama kumiweke ma kombisa leswaku Bali a a etlela na thokazi. Muyimburi la vuriwaka Cyrus Gordon u ri: “Loko va ri kona lava nga kanetaka leswaku Bali u fanekiseriwa hi nkuzi eka xiendlo lexi, va nga kholwa loko va vona vaprista lava endlaka minkombiso ya yena ya mintsheketo.”

Vaisrayele a va nyikiwe nawu lowu nge: “Mi nga tshuki mi tixeka nyama hikwalaho ka moya-xiviri lowu feke.” (Levhitika 19:28) Kambe endzhaku ka rifu ra Bali, xikwembu lexi vuriwaka El xi “tixekelele nhlonge hi mukwana ni rikari; nakambe xi tixekelele marhama ni xilepfu.” Swi tikomba onge vagandzeri va Bali a va ri ni mukhuva wa ku tixekelela.—1 Tihosi 18:28.

Xiphato xin’wana xa le Ugarit xi twala xi vula leswaku ku sweka ximbutana hi ntswamba a ku ri wun’wana wa mihivahivana ya ku tswala leyi a yi tolovelekile evukhongerini bya le Kanana. Kambe Nawu  wa Muxe a wu lerise Vaisrayele wu ku: “U nga tshuki u sweka ximbutana entswambeni wa mana wa xona.”—Eksoda 23:19.

Ku Ringanisa Matsalwa Ya Le Mutini Lowu Ni Ya Bibele

Eku sunguleni, matsalwa ya le Ugarit ma hundzuluxeriwe hi ku tirhisa ngopfu Bibele ya Xiheveru. Peter Craigie u ri: “Ku ni marito yo tala lama tirhisiweke etsalweni ra Xiheveru lawa ma nga twisisekiki kahle, naswona man’wana ni ku tiviwa a ma tiviwi; vahundzuluxeri va le mahlweni ka lembe-xidzana ra vu-20 a va mbambela tinhlamuselo ta wona hi tindlela to hambana-hambana. Kambe loko marito lama fanaka ma humelela etsalweni ra Xiugarit, ma twisisiwa hi ku olova.”

Hi xikombiso rito ra Xiheveru leri tirhisiweke eka Esaya 3:18 hakanyingi ri hundzuluxeriwa ri va “mavamba ya nhloko.” Rito leri fanaka ra Xiugarit ri vula dyambu ni xikwembu-kati xa dyambu. Kutani vavasati va le Yerusalema lava ku vulavuriwaka ha vona evuprofeteni bya Esaya kumbexana a va tibombise hi swin’wetsin’wetsi leswi lengalengaka swa xivumbeko xa dyambu ni “swin’wetsin’wetsi swa xivumbeko xa n’weti,” va fundzha swikwembu swa Vakanana.

Eka Swivuriso 26:23 etsalweni ra Masora, “milomu leyi pfurhaka ni mbilu yo biha” swi fanisiwa ni xibya xa vumba lexi namekiweke “silivhere leyi nga tengangiki.” Rito ra Xiugarit ri pfumelela leswaku nhlamuselo yoleyo yi hundzuluxeriwa yi ku, “tanihi xibya xa vumba lexi hatimisiweke.” Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa byi hundzuluxela xivuriso lexi hi ndlela leyi pakanisaka byi ku: “Milomu yo saseka leyi fambisanaka ni mbilu yo biha, yi fana ni xifunengeto xa silivhere lexi namekiweke ehenhla ka xibya xa vumba.”

Xana I Xisekelo Xa Matsalwa Ya Bibele?

Nhlamuselo ya tsalwa ra le Ras Shamra yi endle leswaku vakambisisi van’wana va matsalwa va vula leswaku tindzimana tin’wana ta Bibele ti tekiwe etibukwini ta swiphato swa Xiugarit. André Caquot, loyi a nga xirho xa Vandla ra Dyondzo ra le Furwa, u vula leswaku “vukhongeri bya Vaisrayele byi sekeriwe eka ndhavuko wa Vakanana.”

Malunghana na Pisalema 29, Mitchell Dahood wa le Xikolweni xa Bibele xa Vabixopo eRhoma u ri: “Valandzeri va Yahweh va kopele pisalema leyi eka risimu ra khale ra le Kanana ro dzunisa xikwembu xa bubutsa lexi vuriwaka Bali . . . Ku lava ku va marito hinkwawo ya pisalema leyi ma kumeka ematsalweni ya khale ya le Kanana.” Xana sweswo i ntiyiso? Nikatsongo!

Vakambisisi va matsalwa lava nga ni mianakanyo leyi hlutekeke va kume leswaku matsalwa lawa ma fanisiwe ma nga fani. Van’wana va sole leswi va swi vulaka dyondzo ya leswaku swilo hinkwaswo swi pfa le Ugarit. Mukambisisi wa timhaka ta vukhongeri la vuriwaka Garry Brantley u ri: “A ku na tsalwa ni rin’we ra le Ugarit leri fanaka na Pisalema 29 hi ku helela. Xiringanyeto xa leswaku Pisalema 29 (kumbe tsalwa rin’wana ra Bibele) yi tekiwe entsheketweni wa vahedeni a xi na xisekelo.”

Xana ku fana ka swiga-ririmi, vuphati ni mavekelo ya mhaka i vumbhoni bya leswaku ku kopiwe swin’wana eka swin’wana? Ntiyiso hileswaku ku yelana ka swilo sweswo a hi nchumu wo hlamarisa. The Encyclopedia of Religion yi ri: “Ku yelana ka mavekelo ya mhaka ni rungula ku vangiwe hi ndhavuko: hambileswi muti wa Ugarit a wu ri ekule ni tiko ra Israyele, vanhu va kona a va hlanganisiwa hi swilo swo fana ni swiphato ni vukhongeri.” Kutani Garry Brantley u gimete hi marito lama nge: “A swi fanelanga ku sindzisa leswaku tidyondzo ta vuhedeni ti ve xisekelo xa matsalwa ya Bibele hileswi ririmi ra kona ri yelanaka.”

Xo hetelela, hi fanele hi lemuka leswaku loko matsalwa ya le Ras Shamra ma yelana na Bibele, i mhaka ya mavekelo ntsena, kambe a swi hlangani helo ni timhaka ta moya. Muyimburi la vuriwaka Cyrus Gordon u ri: “Milawu ya mahanyelo leyi nga eBibeleni [a yi] kona ematsalweni ya Xiugarit.” Ina, ku hambana loku nga kona ku kule ku tlula ku yelana loku nga kona.

Ku kambisisa timhaka ta le Ugarit kumbexana ka ha ta ya emahlweni ku pfuna swichudeni swa Bibele leswaku swi twisisa ndhavuko, matimu ni xiyimo xa vukhongeri xa vatsari va Bibele ni xa tiko ra Vaheveru hi ku angarhela. Vukambisisi lebyi engetelekeke bya matsalwa ya le Ras Shamra byi nga tlhela byi pfuna ku kuma matwisiselo lamantshwa ya Xiheveru xa khale. Kambe ku tlula sweswo hinkwaswo, swilo leswi yimburiweke eUgarit swi ku kombisa kahle ku hambana loku nga kona exikarhi ka vugandzeri lebyi thyakeke bya Bali ni vugandzeri lebyi tengeke bya Yehovha.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 25]

Swilo leswi yimburiweke le Ugarit swi antswise matwisiselo ya hina ya Matsalwa

[Mepe/Swifaniso leswi nga eka tluka 24, 25]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Mfumo wa Vaheti hi lembe-xidzana ra vu-14 B.C.E.

LWANDLE RA MEDITERANIYA

Yufrata

NTSHAVA YA CASIUS (JEBEL EL-AGRA)

Ugarit (Ras Shamra)

Tell Sukas

Orontes

SIRIYA

EGIPTA

[Swihlovo Swa Kona]

Statuette of Baal and rhyton in the shape of an animal’s head: Musée du Louvre, Paris; painting of the royal palace: © D. Héron-Hugé pour “Le Monde de la Bible”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Masalela ya nyangwa wa xigodlho

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Xiphato xa ntsheketo xa le Ugarit xi nga hi pfuna ku twisisa Eksoda 23:19

[Xihlovo Xa Kona]

Musée du Louvre, Paris

[Swifaniso leswi nga eka tluka 27]

Ribye ra xifaniso xa Bali

Ndyelo ya nsuku leyi kombisaka xiendlo xa ku hlota

Xifunengeto xa bokisi ra swilo swo tisasekisa ha swona lexi nga ni xifaniso xa xikwembu xa ku veleka

[Xihlovo Xa Kona]

All pictures: Musée du Louvre, Paris