Swisiwana Swi Ya Swi Mbombomela eVuswetini
Swisiwana Swi Ya Swi Mbombomela eVuswetini
“Ku hava tiko leri swi nga ri fambelaka kahle ri tlhela ri tsaka, loko vunyingi bya vanhu va kona va ri swisiwana naswona va dya mbitsi.”
MARITO wolawo ma vuriwe hi mutivi wa ikhonomi Adam Smith le ndzhaku hi lembe-xidzana ra vu-18. Vo tala va khorwisekile leswaku ntiyiso wa leswi a swi vuleke wu vonaka swinene namuntlha. Ku hambana exikarhi ka swigwili ni swisiwana ku vonaka swinene. Le tikweni ra Philippine, n’we-xa-nharhu xa vaaki va kwalaho va tihanyisa hi mali leyi nga ehansi ka dolara (ya le U.S.) hi siku, ku nga mali leyi hakanyingi yi horiwaka hi timinete ti nga ri tingani ematikweni lama fuweke. Human Development Report 2002 ya Nhlangano wa Matiko yi vula leswaku “muholo wa swisiwana swa tiphesente ta ntlhanu wu nghena ka 114 eka muholo wa swigwili swa misava hinkwayo leswi endlaka tiphesente ta ntlhanu.”
Loko van’wana va hanya emafurheni, vanhu va timiliyoni va tshama eswidakanini. Kasi van’wana a va katekanga hi ndlela yoleyo; va tshama eswitarateni naswona va etlela ehenhla ka makhadibodo kumbe tipulasitiki. Vo tala va vona va dya va swi twile—va handza-handza emataleni, va huma ni swilo ivi va swi pakatsa emakatleni kumbe va swi hoxa eswigolonyanini va ya swi xavisa.
Ku hambana exikarhi ka swigwili ni swisiwana a ku vonaki ematikweni lama hluvukaka ntsena, kambe hilaha Banki ya Misava yi vulaka hakona, “‘swisiwana’ swi kona ematikweni hinkwawo.” Ku sukela eBangladesh ku ya eUnited States, ku nga khathariseki leswi van’wana va hanyaka emafurheni, ku ni lava va dyaka va swi twile kumbe swi va tikelaka ku kuma ndhawu yo tshama eka yona. The New York Times yi tshahe xiviko xa Ndzawulo yo Hlaya Vanhu ya le United States xa 2001 lexi a xi kombisa leswaku mukhandlu lowu nga kona exikarhi ka vafumi ni swisiwana le United States wu hambete wu kula. Xi te: “N’wexemu vanhu lava fuweke ni minwala lava endlaka n’we-xa-ntlhanu xa vaaki a va hola mali leyi ringanaka ni hafu ya muholo wa switirhi swa le kaya hinkwaswo wu hlanganile . . . Muholo wa n’we-xa-ntlhanu xa lava hanyaka hi rikoko ra xilondza a wu endla 3,5 wa tiphesente.” Xiyimo xi tano kumbe xi nyanyile ematikweni man’wana yo tala. Xiviko xa Banki ya Misava xi kombise leswaku vaaki va laha misaveni va kwalomu ka 57 wa tiphesente va hanya hi mali leyi nga ehansi ka tidolara timbirhi hi siku.
Lexi nyanyiseke timhaka, hi 2002, vanhu va timiliyoni va khunguvanyise hi swiviko swa vakongomisi lava veke swigwili hi
tindlela leti kanakanisaka. Hambiloko ku nga tluriwanga nawu hi ku kongoma, vo tala va anakanye leswaku vakongomisi lava va tikhampani “a va kuma rifuwo hi ndlela ya vukanganyisi,” hilaha magazini lowu nge Fortune wu swi vekaka hakona. Hi ku ya hi xiyimo xa misava xa namuntlha, van’wana va tivutisa loko swi fanerile leswaku vanhu lava nga tatiki ni xandla va va ni mali yo tano ya madzana ya timiliyoni, loko hi hala tlhelo vanhu vo tala swonghasi va etlela va hlaya tinyeleti.Xana Vusweti Byi Ta Tshama Byi Ri Kona?
Sweswo a swi vuli swona leswaku a nga kona la ringetaka ku tlhantlha xiphiqo xa swisiwana. Vatirhela-mfumo lava nga ni swikongomelo leswinene swin’we ni minhlangano leyi pfunaka va ringete hi matimba ku kuma ndlela yo cinca xiyimo lexi. Hambiswiritano, sweswo swi hundzuke nyuku wa mbyana. Human Development Report 2002 yi vula leswaku “matiko yo tala ma le vuswetini lebyikulu ku tlula malembe ya 10, 20 minkarhi yin’wana ni ya 30 lama hundzeke,” hambileswi vanhu vo tala va ndhuma va ringeteke ku antswisa xiyimo.
Xana leswi swi vula leswaku swisiwana a swi na ntshembo? Ha ku rhamba leswaku u hlaya xihloko lexi landzelaka, u kambisisa vutlhari byin’wana lebyi nga ku pfunaka sweswi, u tlhela u vona ni ntlhantlho lowu a wu nga wu anakanyi.