Swivutiso Swi Tele Kambe Tinhlamulo Leti Enerisaka A Ti Talanga

MIXO wun’wana hi Siku ra Vakwetsimi Hinkwavo, hi November 1, 1755, ku ve ni ku tsekatseka lokukulu ka misava edorobeni ra Lisbon loko vaaki vo tala va rona va ha ye ekerekeni. Ku mbundzumuke miako yo tala, ivi ku fa magidi ya vanhu.

Endzhakunyana ka khombo rolero, Voltaire, mutsari wa Mufurwa u tsale xiphato lexi nge, Poème sur le désastre de Lisbonne (Xiphato Xa Mhangu Ya Le Lisbon), laha eka xona a kaneteke mhaka ya leswaku mhangu leyi yi vangiwe hi Xikwembu leswaku xi xupula vanhu hikwalaho ka swidyoho swa vona. Loko a hlamusela leswaku munhu a nge ma twisisi kumbe ku ma hlamusela makhombo yo tano, Voltaire u tsale leswi:

Ntumbuluko a wu vulavuli, hambiloko hi wu vutisa a swi pfuni nchumu;

Hi lava Xikwembu lexi nga kotaka ku vulavula ni vanhu.

Ina, Voltaire a hi yena wo sungula ku tlakusa swivutiso swo tano mayelana ni Xikwembu. Ematin’wini hinkwawo ya vanhu, makhombo ni timhangu swi tlakuse swivutiso swo tala emianakanyweni ya vanhu. Eka magidi ya malembe lama hundzeke, mupatriyaka Yobo, loyi a a ha ku feriwa hi vana va yena hinkwavo naswona a khomiwe hi vuvabyi lebyi chavisaka, u vutisile: “Hikwalaho ka yini [Xikwembu] xi nyika la karhatekaka ku vonakala, ni vutomi eka lava moya-xiviri wa vona wu karhatekeke?” (Yobo 3:20) Namuntlha vanhu vo tala va tivutisa leswaku swi tisa ku yini leswaku Xikwembu xo lulama lexi nga ni rirhandzu, xi vonaka xi nga khathali hi ku xaniseka ka vanhu ni hi vuhomboloki lebyi nga kona.

Loko vo tala va hlaseriwa hi tindlala, tinyimpi, mavabyi ni rifu, va ba ehansi hi nenge va ala leswaku u kona Muvumbi la khathalaka hi vanhu. Mutivi un’wana wa filosofi la nga ni ripfumelo ra leswaku Xikwembu a xi kona u te: “Loko Xikwembu xi ri kona hakunene, . . . a ndzi tivi leswaku xi nga tiyimelela xi ku yini hileswi xi tshikaka vana va xaniseka.” Makhombo lama chavisaka, yo kota ya ku Dlayeteriwa ka Vayuda le Yuropa hi Manazi hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, ma endla leswaku vanhu va gimeta hi ndlela leyi fanaka. Xiya leswi vuriweke epapileni leri tsariweke hi mutsari wa Muyuda, leri nga te: “Malunghana ni ku xaniseka loku endlekeke eAuschwitz swi vula leswaku a xi kona Xikwembu lexi nga nghenelelaka etimhakeni ta vanhu.” Hi ku ya hi nkambisiso wa 1997 lowu endliweke eFurwa leri nga tiko ra Vukhatoliki, vanhu va kwalomu ka tiphesente ta 40 va kanakana loko Xikwembu xi ri kona, hikwalaho ka ku yayarheriwa ka tinxaka, ko kota loku endlekeke eRwanda hi 1994.

Xana Swi Sivela Vo Tala Ku Va Ni Ripfumelo?

Ha yini Xikwembu xi nga ngheneleli xi sivela swilo swo biha leswaku swi nga humeleli? Mutsari un’wana wa matimu ya Khatoliki u vule leswaku  xivutiso lexi “hi xona lexi siveleke [vo tala] ku va ni ripfumelo.” Wa vutisa: “Xana swa koteka hakunene ku pfumela eka Xikwembu lexi ngo hlalela kunene xi nga endli nchumu loko ku ri karhi ku fa vanhu vo tala ni loko ku ri karhi ku yayarheriwa tinxaka emisaveni, kambe xi nga ku siveli?”

Mutsari un’wana wa phepha-hungu ra Khatoliki leri vuriwaka La Croix na yena u te: “Hambiloko ku ri makhombo ya le nkarhini lowu hundzeke, swiendlakalo leswi vangiwaka hi nhluvuko wa thekinoloji, timhangu ta ntumbuluko, vugevenga lebyi hleriweke kumbe ku fa ka murhandziwa, loko swilo leswi hinkwaswo swi humelela, vanhu lava nga le nhlomulweni va lava ku tiva leswaku Xikwembu xona xi ri yini. Xikwembu xi kwihi? A va lavi ku twa nchumu va lava nhlamulo ntsena. Xana leswi a swi vuli swona leswaku Lowa Matimba A Nga Na Ntwela-Vusiwana, Lowa Matimba A Nga Khathali?”

Mupapa John-Paul wa Vumbirhi u vulavule hi mhaka leyi epapileni ra yena ra vuapostola ra 1984 leri nge Salvifici Doloris. U tsarile: “Hambileswi ku va kona ka misava ku pfulaka vanhu mahlo, hi ndlela yo fanekisela, leswaku va vona vukona bya Xikwembu, vutlhari bya xona, matimba ni vukulu bya xona, swi vonaka onge vubihi ni ku xaniseka swi tlhela swi va pfala mahlo, minkarhi yin’wana swi va pfala hilaha ku heleleke, ngopfu-ngopfu loko siku ni siku ku va ni swiendlakalo swa vuhomboloki, ku xaniseka ni vubihi lebyi vaendli va byona va nga xupuriwiki hi nkhavi wo fehla.”

Leswi Bibele yi vulaka leswaku Xikwembu xi ni rirhandzu ni matimba lama heleleke, xana ku cangayila ka vanhu a ku nga fanelanga ku hunguteka? Xana xa nghenelela leswaku xi sivela khombo rin’we kumbe hinkwawo? Xana swi kona leswi xi hi endlelaka swona namuntlha? Hi ku ya hi leswi vuriweke hi Voltaire, xana xi kona “Xikwembu lexi nga vulavulaka ni vanhu” xi va hlamula swivutiso leswi? Hi kombela u hlaya xihloko lexi landzelaka leswaku u kuma nhlamulo.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 3]

Mhangu ya le Lisbon hi lembe ra 1755 yi susumetele Voltaire ku vula leswaku munhu a nge swi twisisi swiendlakalo swo tano

[Swihlovo Swa Kona]

Voltaire: From the book Great Men and Famous Women; Lisbon: J.P. Le Bas, Praça da Patriarcal depois do terramoto de 1755. Foto: Museu da Cidade/Lisboa

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

Vo tala va kanakana loko Xikwembu xi ri kona hikwalaho ka makhombo ya ku yayarheriwa ka tinxaka yo kota ra le Rwanda

[Xihlovo Xa Kona]

AFP PHOTO

 [Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 2]

COVER, children: USHMM, courtesy of Main Commission for the Prosecution of the Crimes against the Polish Nation