Mahungu Lamanene Ma Tswala Mihandzu  Le São Tomé Ni Le Príncipe

KUMBEXANA va tele lava nga si tshamaka va twa hi ta xihlala xa São Tomé ni xa Príncipe. Swihlala leswi a swi tali ku humelela eka tibroxara to navetisa tindhawu to ya biwa hi moya eka tona. Eka mepe wa misava, swi languteka onge i swivatinyana leswi kumekaka eka Nsonga-nkulu wa Guinea, evupela-dyambu bya Afrika, laha xihlala xa São Tomé xi nga kusuhi swinene na ikhweyita kasi xa Príncipe xi le tlhelonyana ka xona en’walungu-vuxa. Tanihi leswi ku tshamaka ku ri ni mpfula ni moya wo hisa, ku ni swihlahla swo tlhuma, leswi funengeteke tinhlohlorhi ta tintshava leti leheke timitara to tlula 2 000 ku suka ehansi ku ya ehenhla.

Swihlala leswi swa le ndhawini yo hisa, leswi rhendzeriweke hi mati ya muhlovo wa wasi ni timbuwa ta lwandle leti nga ni mirhi ya mincindzu leyi longolokeke na tona, swi ni vaaki lava nga ni xinghana ni rirhandzu, lava pfhumbisaka ndhawu leyi hi mahlayiselo ya vona ya ndhavuko wa le Afrika ni wa le Yuropa. Vaaki va ndhawu yoleyo va 170 000 va tshama va khomekile hi ntirho lowukulu wa ku endla chokoleti va yi rhumela ematikweni man’wana, kumbe hi ntirho wa vurimi ni wa ku phasa tinhlampfi. Masiku lawa hambi ku ri swakudya swa siku u swi kuma u julukile.

Hambiswiritano, eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-20 ku ve ni xiendlakalo xin’wana lexi khumbeke vutomi bya vanhu lava andzaka eswihlaleni leswi. Hi June 1993, Timbhoni ta Yehovha ri tsarisiwe ximfumo eka hulumendhe ya le São Tomé ni ya le Príncipe, xisweswo ku hela maxangu lawa Timbhoni ta Yehovha ti ma voneke hi malembe yo tala eswihlaleni leswi.

Mbewu Leyi Byariweke eHansi Ka Swiyimo Swo Tika

Swi tikomba onge Mbhoni yo sungula yi fike endhawini leyi eku sunguleni ka va-1950, loko vakhotsiwa vo huma ematikweni man’wana ya le Afrika lawa a ma ri ehansi ka Maputukezi va rhumeriwa ku ya tirha hi nkani etikampeni ta le swihlaleni leswi. Mbhoni yoleyo leyi a yi ri phayona kumbe muchumayeri wa nkarhi hinkwawo wo huma eAfrika, yi hlongoriwe eMozambhiki hileswi a yi chumayela mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu etikweni rero, kutani yi yisiwa exihlaleni lexi. Mbhoni leyi yi fike yi tirha swi vava yi ri yoxe, kambe ku nga si hela tsevu wa tin’hweti se a ku ri ni vanhu van’wana va 13 lava a va hlanganyela eku hangalaseni ka mahungu lamanene. Endzhaku ku fike Timbhoni tin’wana ehansi ka xiyimo xexo ti huma hi le Angola. Hi nkarhi wa ku khotsiwa ka tona, ti tirhise nkarhi wihi ni wihi lowu kumekaka, ti vulavula hi mahungu lamanene ni vaaki va le ndhawini leyi.

Hi 1966 vamakwerhu hinkwavo lava a va gweveriwe ku ya tirha eSão Tomé a va tlhelele etikweni ra Afrika. Ntlawa lowutsongo wa vahuweleri va Mfumo lava saleke wu ye emahlweni hi xivindzi. Wu xanisiwile, wu himeteriwa wu tlhela wu pfaleriwa ekhotsweni hileswi a wu hlangana swin’we wu dyondza Bibele, naswona a ku nga ri na munhu loyi a wu endzelaka kumbe ku wu khutaza. Xihlala lexi xi kume ntshunxeko ehansi ka vulawuri bya Portugal hi 1975, kutani timbewu ta ntiyiso wa Mfumo ti sungula ku tswala mihandzu hakatsongo-tsongo.

Ku Andza Ka Vahuweleri Ni Ntirho Wo Aka

Hi n’hweti leyi hi tsarisiweke ximfumo ha yona hi 1993, ku ve ni nhlohlorhi ya vahuweleri va Mfumo va 100. Hi lembe rero, ku fike maphayona yo hlawuleka ma huma ePortugal. Matshalatshala ya wona ya ku dyondza Xicreole xo hlangana ni Xiputukezi ma endle leswaku vanhu va kwalaho va ma rhandza swinene. Kutani nchumu lowukulu a ku ri ku kuma ndhawu yo aka Holo ya Mfumo eka yona. Makwerhu un’wana la vuriwaka Maria u twe hi ta xilaveko lexi kutani a nyikela xiphemu xa ndhawu leyi a a ake kaya rakwe leritsongo eka yona. Ndhawu ya kona a yi ri yikulu lerova a swi ta koteka ku aka Holo ya Mfumo leyikulu eka yona. Maria a a nga swi tivi leswaku ndhawu leyi a yi vekiwe tihlo hi vaxavisi va tindhawu lava nga ni vutianakanyi, tanihi leswi a va swi tiva leswaku u feriwe hi maxaka hinkwawo. Siku rin’wana ku fike n’wamabindzu la dumeke a ta vulavula na Maria.

N’wamabindzu loyi u te: “Leswi ndzi swi twaka ha wena a hi swinene! Ndzi twe leswaku u teke ndhawu ya wena u nyikela ha yona. Xana a wu swi tivi leswaku ndhawu leyi yi nga ku vuyisela mali yo tala, tanihi leswi yi nga laha dorobeni?”

 Maria u vutisile a ku: “Loko ndhawu leyi a ndzi yi xavisela wena, a wu ta ndzi nyika mali muni?” Loko wanuna loyi a ha titshuva nhloko swi nga heli, Maria u ye emahlweni a ku: “Hambiloko wo ndzi nyika mali hinkwayo leyi nga kona emisaveni, a yi nga ta enela hikuva mali a yi nge swi koti ku xava vutomi.”

Wanuna loyi u vutisile a ku: “A wu na vana, a hi swona ke?”

Leswaku a tsema bulo, Maria u te: “Ndhawu leyi i ya Yehovha. U ndzi lombe yona malembe yo tala, kutani se ndzi yi tlherisele eka yena. Ndzi langutele ku hanya hi masiku.” Hiloko a vutisa wanuna loyi a ku: “Wena a wu nge swi koti ku ndzi nyika vutomi lebyi nga heriki, a swi tano ke?” Wanuna wa vanhu u swi vone xikan’we leswaku se a ti n’wi khele matluka, hiloko a huma ni ku lela a nga lelanga.

Vuyelo bya kona hileswaku vamakwerhu va le Portugal lava tivaka ntirho va pfunete ku aka muako wo xonga wa swithezi swimbirhi. Ehansi ku ni ndhawu leyi pfulekeke, kasi muako hi woxe wu ni Holo ya Mfumo leyikulu ni ndhawu yo tshama eka yona. Nakambe wu ni tikamara to khomela eka tona swikolo swa vakulu, swa malandza ya vutirheli ni swa maphayona. Sweswi wu tirhisiwa hi mavandlha mambirhi, leswi endlaka leswaku yi va ndhawu leyinene ya vuleteri bya vugandzeri lebyi tengeke entsindza wa xihlala lexi.

Le Mé-Zochi a ku ri ni vandlha ra vahuweleri va 60 lava hisekaka. Tanihi leswi minhlangano a yi khomeriwa eHolweni ya Mfumo ya nkarhinyana leyi nga ensin’wini ya mibanana, swi ve erivaleni leswaku ku laveka Holo ya Mfumo leyi faneleke. Sweswo swi tivisiwe valawuri va doroba, kutani vafambisi lava twisisaka va hi nyike ndhawu leyinene etlhelo ka xitarata lexikulu. Kwalaho ku akiwe Holo ya Mfumo yo xonga hi tin’hweti timbirhi hi ku pfuniwa hi vamakwerhu va le Portugal lava tirhiseke maakelo ya xihatla. Vanhu va kwalaho va sale va yime tindleve. Munjhiniyara wa le Sweden loyi a a endla mintirho ya ku aka edorobeni u hlamale ngopfu loko a vona vamakwerhu va xinuna ni va xisati va hlanganyela entirhweni lowu. U te: “Leyi i mihlolo! Timbhoni ta Yehovha ti tirhisa maakelo ya xihatla, laha dorobeni ra Mé-Zochi! Na hina hi fanele hi endla tano.” Holo ya Mfumo yi nyiketeriwe hi June 12, 1999, ku ri ni vanhu va 232. Holo leyi yi koka vapfhumba lava taka edorobeni ra Mé-Zochi.

Ntsombano Lowu Nga Rivalekiki

Xiendlakalo lexi nga rivalekiki eka Timbhoni ta Yehovha ta le São Tomé ni le Príncipe a ku ri Ntsombano wa Muganga wa masiku manharhu wa  “Dyondzo Ya Xikwembu” hi January 1994—lowu a wu ri ntsombano wo sungula eswihlaleni leswi. A wu khomeriwe eholweni yo saseka swinene endhawini leyi, leyi nghenisaka moya wo tenga lowu eneleke. Anakanya ndlela leyi vahuweleri va Mfumo va 116 va tsakeke ha yona loko va vona ntshungu wa vanhu va 405, va tlhela va hlalela tidrama ta Bibele ro sungula, va kuma ni minkandziyiso leyi humesiweke entsombanweni! Vanhu va 20 lava tinyiketeleke va khuvuleriwe eribuweni ra lwandle.

Nchumu lowuntshwa lowu a wu koka mianakanyo ya vanhu a ku ri tibeji to hlawuleka leti a ti veheriwe hi lava va teke entsombanweni. Vapfhumba va 25 vo huma hi le Portugal ni le Angola va endle leswaku swi vonaka onge a ku ri ntsombano wa matiko. Vamakwerhu va hatle va aka vuxaka lebyikulu bya Vukreste, naswona loko va lelana emakumu ka ntsombano, vo tala a va xiririka mihloti.—Yohane 13:35.

Vaviki va mahungu eka Xiya-ni-moya xa Tiko va tile va ta vulavurisana ni mulanguteri wa ntsombano. Va tlhele va haxa swiyenge swa tinkulumo to hlayanyana. Kunene a xi ri xiendlakalo lexi nga ta ka xi nga rivariwi, naswona xi pfunete ku endla leswaku nhlengeletano ya Yehovha ya laha misaveni yi vonaka yi ri kusuhi swinene ni Timbhoni leti to tshembeka leti tshameke nkarhi wo leha ti nga hlangani ni vamakwavo va le tindhawini tin’wana.

Ku Tswala Mihandzu Leyi Yisaka Ku Dzuneka Eka Yehovha

Loko rungula ra Mfumo ri tswala mihandzu, ri khutaza vanhu leswaku va tikhoma hi ndlela leyinene leyi yisaka ku dzuneka ni xichavo eka Yehovha. (Tito 2:10) Nhwanyana un’wana wa le malembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi a a tsakela leswi a swi dyondzaka eka dyondzo yakwe ya Bibele ya vhiki na vhiki. Kambe tata wakwe u n’wi alerile ku ya eminhlanganweni ya vandlha. Loko a hlamusela tata wakwe hi xichavo leswaku minhlangano ya Vukreste i ya nkoka nileswaku u swi navela hi mbilu yakwe hinkwayo ku ya eka yona, tata wakwe u nambe a n’wi komba nyangwa. Handle ko kanakana a a ehleketa leswaku n’wana wakwe u ta endla leswi vantshwa vo tala va swi endlaka—ku nga ku ya tlhaka eka wanuna loyi a nga ta n’wi wundla. Loko tata wakwe a kuma leswaku a a ha ri Mukreste la nga xikombiso lexinene ni la hanyaka vutomi lebyi tengeke, u n’wi kombele leswaku a vuya ekaya kutani a n’wi pfumelela ku tirhela Yehovha hi ku ntshunxeka loku heleleke.

Xikombiso xin’wana i xa murhangeri wa ntlawa wa vuyimbeleri. U sungule ku tivutisa swo tala hi vutomi bya vudlakuta lebyi a a byi hanya. Loko a ri karhi a lavisisa xikongomelo xa vutomi, u endzeriwe hi Timbhoni. Loko a sungula ku hanya hi milawu ya le Bibeleni, kun’wana ni kun’wana a ku vulavuriwa ha yena. Hi ku hatlisa u vone xilaveko xa ku hambana ni vanghana va yena hinkwavo lava nga riki vanene. (1 Vakorinto 15:33) Endzhaku u teke goza ra nkoka ra ku khuvuriwa, a kombisa ku tinyiketela ka yena eka Yehovha.

A ku ri ni ntlawa wa vantshwa vo hlayanyana lava a va lava vukhongeri bya ntiyiso. Sweswo swi endle leswaku va kala va ya vulavula ni vafundhisi va tikereke to hambana-hambana, kambe swi nyanyise ku va pfuva-pfuva byongo. Kutani va hundzuke vana lava tsemeke mibya, lava a va hlekula nchumu wihi ni wihi lowu fambisanaka ni vukhongeri.

Siku rin’wana, un’wana wa Timbhoni ta Yehovha loyi a a ri murhumiwa, a a ya fambisa dyondzo ya Bibele loko a fika laha vantshwa lava a va ri kona. Vantshwa lava a va lava leswaku murhumiwa loyi a hlamula swivutiso swo karhi kutani va n’wi yisa endzhaku ka yindlu, va n’wi nyika xitulunyana a tshama ehansi. Va n’wi jikijele hi swivutiso swa malunghana ni moya-xiviri, ndzilo wa tihele, vutomi bya le tilweni ni makumu ya misava. Mbhoni leyi yi hlamule swivutiso swa vona hinkwaswo hi ku tirhisa Bibele ya murhangeri wa ntlawa lowu. Endzhaku ka awara, murhangeri loyi, la vuriwaka Law, u byele murhumiwa a ku: “Loko hi ku kombela leswaku u ta hlamula swivutiso swa hina, a hi lava ku ku endla xihlekiso, hilaha hi va endleke hakona vanhu va vukhongeri byin’wana. A hi anakanya leswaku a nga kona loyi a nga hlamulaka swivutiso leswi. Kambe wena u swi hlamurile hi ku tirhisa Bibele ntsena! Wa nga ndzi byela, ndzi nga byi kuma njhani vutivi lebyi engetelekeke malunghana ni Bibele?” Law u sungule ku dyondzeriwa Bibele, kutani hi ku hatlisa a sungula ku ta eminhlanganweni. Endzhakunyana ka sweswo, u hambane ni ntlawa wakwe a tlhela a tshika vutomi bya madzolonga. Ni lembe ri nga si hela, u nyiketele vutomi byakwe eka Yehovha kutani a khuvuriwa. Sweswi i nandza wa vutirheli.

Mukhuva wun’wana lowu tolovelekeke ngopfu  endhawini leyi i ku va wanuna ni wansati va tshama swin’we va nga tekananga hi nawu. Van’wana va ni malembe va tshama swin’we naswona va ni vana. A swi va oloveli ku pfumelelana ni langutelo ra Xikwembu emhakeni leyi. Swa khutaza ku vona ndlela leyi Rito ra Xikwembu ri pfuneke munhu un’wana ha yona leswaku a hlula xihinga lexi.—2 Vakorinto 10:4-6; Vaheveru 4:12.

Antonio u swi twisisile leswaku u fanele a tsarisa vukati byakwe ximfumo kutani a kunguhata leswaku sweswo u ta swi endla endzhaku ka ntshovelo wa mavele leswaku a kuma mali ya nkhuvo wa mucato. Hi vusiku byin’wana loko nkarhi wa ntshovelo wu tshinele swinene, ku fike makhamba ma ta yiva mavele yakwe. U anakanye ku rindzela ntshovelo wa lembe leri landzeleke, kutani mavele yakwe ma tlhela ma yiviwa. Loko a tsandzeka ra vunharhu ku kuma mali ya mucato, Antonio u nambe a swi vona leswaku i mani loyi a lwisanaka na yena. U te: “Sathana a nge he tlangi hi mina. Hi ta cata loko ku hele n’hweti ni mavhiki mambirhi, ku nga khathariseki leswaku ku va ni nkhuvo kumbe a wu vi kona!” Kunene va catile, naswona lexi va hlamariseke, vanghana va vona va te ni tihuku, masekwa ni mbuti ya nkhuvo wa vukati. Endzhaku ko tsarisa vukati, Antonio ni nsati wakwe—kun’we ni vana va vona va tsevu—va khuvuriwile, va kombisa ku tinyiketela ka vona eka Yehovha.

Ta Le Xihlaleni Xa Príncipe

Emalembeni ya sweswinyana vaaki va 6 000 va le Príncipe va endzeriwe hi ku phindha-phindha hi mulanguteri wa xifundzha ni maphayona yo huma eSão Tomé. Vaaki va kona va kombise malwandla lamakulu ni ku tiyimisela ku twa leswi Timbhoni a ti va tele na swona. Endzhaku ko hlaya xiphephana lexi a siyeriweke xona, wanuna un’wana u fambe a lavana ni maphayona hi siku leri landzelaka kutani a vula leswaku u lava ku ma pfuna ku hangalasa swiphephana leswi engetelekeke. Maphayona ma hlamusele leswaku wolowo i ntirho wa wona, kambe wanuna loyi u phikelerile a vula leswaku u fanele a famba na wona hi yindlu ni yindlu leswaku a ma tivisa eka vini va miti ni ku va khutaza leswaku va ma yingisela. Eku heteleleni, wanuna loyi u bumabumele maphayona hikwalaho ka ntirho wa nkoka lowu ma wu endlaka, kutani a khoma ndlela a famba.

Hi 1998, maphayona mambirhi yo huma eSão Tomé ma rhurhele ePríncipe, naswona endzhakunyana a ma fambisa tidyondzo ta le kaya ta Bibele ta 17. Ntirho wu ye emahlweni wu kula, naswona swi nga si ya kwihi, lava a va va kona eDyondzweni ya Buku ya Vandlha a va fika eka 16 hi xiringaniso, kasi eka nkulumo ya le rivaleni a va hundza 30. Ku yisiwe xikombelo xa ndhawu yo hlanganyela eka yona eka valawuri va ndhawu, naswona lexi tsakisaka hi nyikiwe ndhawu yo aka Holo ya Mfumo. Vamakwerhu vo huma eSão Tomé va tinyiketele ku aka Holo ya Mfumo leyitsongo leyi nga ni tindhawu leti maphayona mambirhi yo hlawuleka ma tshamaka eka tona.

A swi kanakanisi leswaku mahungu lamanene ma tswala mihandzu yo tala naswona ma fikelela vanhu vo tala eswihlaleni leswi swa le kule. (Vakolosa 1:5, 6) Hi January 1990 a ku ri ni vahuweleri va 46 eSão Tomé ni le Príncipe. Hi lembe ra ntirho ra 2002, ku fikeleriwe nhlohlorhi ya vahuweleri va Mfumo va 388! Vahuweleri lava endlaka tiphesente to tlula 20 va le ntirhweni wa nkarhi hinkwawo, naswona ku fambisiwa tidyondzo ta le kaya ta Bibele ta kwalomu ka 1 400. EXitsundzuxweni xa 2001 lava veke kona va fikelele nhlohlorhi leyintshwa ya 1 907. Ina, eswihlaleni leswi swa le tindhawini to hisa, rito ra Yehovha ri ya emahlweni hi rivilo lerikulu naswona ra vangamisiwa.—2 Vatesalonika 3:1.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Minkandziyiso Leyi Twiwaka Ngopfu Eka Vuhaxi Bya Xiya-ni-moya

Buku leyi tlangeriwaka ngopfu eswihlaleni leswi hi leyi nge Swivutiso Leswi Vantshwa Va Swi Vutisaka—Tinhlamulo Leti Tirhaka. * Eka mavhiki man’wana ni man’wana mambirhi, ku va ni nongonoko wa timinete ta 15 lowu nyikiweke vito ra buku yoleyo eka Xiya-ni-moya xa Tiko. A hi ku tsakisa ka swona ku twa muhaxi a vutisa a ku, “Vantshwa, xana mi nga swi tivisa ku yini loko rirhandzu ri ri ra xiviri kumbe ri ri ra ku tekeka?” kutani a hlaya xiphemu xo karhi ebukwini hi yoxe! (Vona ndzima 31.) Enongonokweni wolowo ku haxiwa ni swiphemu swo karhi swa buku leyi nge Xihundla Xa Ntsako eNdyangwini. *

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Holo ya Mfumo yo sungula eSão Tomé hi 1994

[Swifaniso leswi nga eka tluka 10]

1. Holo ya Mfumo ya maakelo ya xihatla le Mé-Zochi

2. Ntsombano wa muganga lowu nga rivalekiki wu khomeriwe eholweni leyi

3. Vanhu lava tsakeke lava yaka eku khuvuriweni entsombanweni

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 8]

Globe: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.