Nyimpi Yi Te Hi Xivumbeko Xin’wana

NYIMPI yi cinisa vanhu gija minkarhi hinkwayo. Nkarhi hinkwawo yi onhe vutomi bya masocha naswona yi vangele vaaka-tiko mahlomulo nkarhi na nkarhi. Kambe emalembeni ya sweswinyana, nyimpi yi te hi xivumbeko xin’wana. Hi ndlela yihi?

Tinyimpi ta masiku lawa hakanyingi i tinyimpi ta xin’wana-manana—tinyimpi leti lwiwaka hi mintlawa leyi kanetanaka ya vaaki va tiko rin’we. Naswona tinyimpi ta le ndzeni ka tiko hakanyingi ti teka nkarhi wo leha, ti siya vaaki va tshikilelekile swinene emianakanyweni, naswona ti hlakata matiko ngopfu ku tlula tinyimpi leti lwiwaka ni matiko man’wana. Julián Casanova n’wamatimu wa Mupaniya u ri: “Tinyimpi ta xin’wana-manana ti lwiwa hi ndlela ya nsele laha ku faka vanhu va magidi, van’wana va pfinyiwa, van’wana va boheka ku baleka etikweni naswona loko se swi tike ngopfu vanhu va yayarheriwa.” Hakunene, loko vanhu va muganga wun’we va endlana nsele, timbanga ta kona ti nga ha teka malembe leswaku ti hola.

Ku sukela loko ku hele Nyimpi ya Vusukumbele, a ti talanga tinyimpi leti lwiweke hi masocha ya matiko yo hambana. Huvo ya le Stockholm ya Vulavisisi bya ku Rhula eXikarhi ka Matiko (Stockholm International Peace Research Institute [SIPRI]) ya vika: “Tinyimpi hinkwato letikulu leti rhekhodiweke ku sukela hi 1990 ku ya eka 2000 ti lwiwe hi masocha ya tiko rin’we, handle ka tinyimpi tinharhu ntsena.”

I ntiyiso, tinyimpi ta le ndzeni ka tiko ti nga vonaka ti nga ri na khombo ngopfu naswona swi nga ha endleka ku nga vulavuriwi ha tona emahungwini, kambe maxangu lama vangiwaka hi tinyimpi toleto na wona ma vavisa swinene. Vanhu va timiliyoni va file etinyimpini leti lwiwaka endzeni ka tiko. Kahle-kahle, eka makume mambirhi ya malembe lama hundzeke, vanhu va kwalomu ka timiliyoni ta ntlhanu va file ematikweni manharhu ntsena lama hlaseriweke hi nyimpi—eAfghanistan, Democratic Republic of Congo ni le Sudan. EMatikweni ya Balkan, nyimpi ya rixaka ya tihanyi yi vange leswaku ku fa vanhu va kwalomu ka 250 000, naswona nyimpi leyi tekeke malembe yo tala ya matherorisi le Colombia yi siye vanhu va 100 000 va file.

Vuyelo bya nyimpi ya xin’wana-manana byi vonaka swinene eka vana. Khomixinara-nkulu la Yimelaka Vahlapfa eka Nhlangano wa Matiko u vule leswaku eka khume ra malembe lama hundzeke, vana vo tlula timiliyoni timbirhi va file etinyimpini ta xin’wana-manana. Van’wana va timiliyoni ta tsevu va vavisiwile. Vana vo tala va leteriwe ku va masocha. N’wana un’wana la nga socha u ri: “Va ndzi leterile. Va ndzi nyike xibamu. Ndzi tirhise swidzidzirisi. Ndzi dlaye vaaka-tiko. A ndzo yayarhela kunene. A ko va nyimpi ntsena . . . Mina a ndzo endla leswi ndzi lerisiwaka swona ntsena. A ndzi swi tiva leswaku swi bihile. A ndzi nga swi endli hi ku swi rhandza.”

Vana vo tala va le matikweni lawa nyimpi ya xin’wana-manana se yi ngo va tshamelo-maxelo va kula va nga ku tivi ku rhula. Va tshama ematikweni lawa swikolo swa kona swi nga onhiwa, laha va ringetaka ku lulamisa timhaka hi swibamu ematshan’weni yo vulavurisana kunene. Dunja wa malembe ya 14 hi vukhale u ri: “Ku dlayiwe vanhu vo tala swinene . . . Ku yimbelela ka swinyenyana a ka ha twali, ko twala ntsena mpfumawulo wa vana lava rilelaka manana kumbe tatana, makwavo wa xinuna kumbe wa xisati lava feke.”

 Ti Vangiwa Hi Yini?

I yini lexi vangaka tinyimpi teto ta xin’wana-manana leti nga ni tihanyi? Ngopfu-ngopfu ti vangiwa hi ku vengana ka tinxaka ni vanhu va miganga yo karhi, ku hambana ka vukhongeri, xihlawuhlawu ni mpfilumpfilu wa tipolitiki. Xivangelo-nkulu xin’wana i makwanga—ku va ni makwanga yo lawula ni ya mali. Hakanyingi varhangeri va tipolitiki va hlohlotela rivengo leri pfurhetelaka nyimpi hi ku susumetiwa hi makwanga. Xiviko lexi humesiweke hi SIPRI xi vula leswaku vanhu vo tala lava hlanganyelaka enyimpini “va susumetiwa hi ku lava ku vuyeriwa.” Xiviko lexi xi ya emahlweni xi ku: “Makwanga ma kombisiwa hi tindlela to tala, to tanihi ku xavisiwa ka dayimani hi varhangeri va masocha ni va tipolitiki, ni ku va vantshwa va phanga swilo emugangeni wo karhi va hlome hi swibamu.”

Ku kumeka hi ku olova ka matlhari yo chipa lama dlayaka na swona swi nyanyisa ku dlayeteriwa ka vanhu. Vanhu va kwalomu ka 500 000 lava faka hi lembe—ngopfu-ngopfu vavasati ni vana—ku vuriwa leswaku va dlayiwe hi swibamu leswitsongo. Etikweni rin’wana ra le Afrika, xibamu xa AK-47 xi nga xaviwa hi mali leyi huku yi xaviwaka ha yona. Khombo ra kona, etindhawini tin’wana swibamu swi tele bya tihuku. Emisaveni hinkwayo ku ni swibamu swa kwalomu ka 500 wa timiliyoni—xin’we eka vanhu van’wana ni van’wana va 12 lava hanyaka.

Xana lembe-xidzana ra vu-21 ri ta hela ri dume hi tinyimpi ta nsele ta xin’wana-manana? Xana tinyimpi ta xin’wana-manana ti nga hela? Xana vanhu va ta hetelela va tshike ku dlayana? Xihloko lexi landzelaka xi ta hlamula swivutiso leswi.

[Bokisi leri nga eka tluka 4]

Vuyelo Byo Biha Lebyi Vangiwaka Hi Tinyimpi Ta Xin’wana-manana

Etinyimpini ta xin’wana-manana laha ku nga tirhisiwiki matlhari ya manguva lawa kambe ku tirhisiwaka tihanyi, vanhu va 90 wa tiphesente lava vavisiwaka i vaaka-tiko ku nga ri masocha. Graça Machel, Xandla xa Murhangeri-nkulu wa Nhlangano wa Matiko eka Vuyelo bya Tinyimpi eHenhla ka Vana, u ri: “Swi le rivaleni leswaku minkarhi yo tala ku hlaseriwa vana enyimpini, a va vavisiwi hi xiwelo.”

Swin’wana leswi endliwaka hi nkarhi wa nyimpi i ku pfinya. Etindhawini tin’wana leti hlaseriweke hi nyimpi, vaxenga-tiko va pfinya kwalomu ka nhwanyana un’wana ni un’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi emugangeni lowu va wu hlaselaka. Xikongomelo xa vapfinyi volavo i ku chavisa vanhu ni ku hangalasa mindyangu.

Endzhaku ka nyimpi ku va ni ndlala ni mavabyi. Vuyelo byin’wana bya nyimpi ya xin’wana-manana hileswaku ku ta byariwa swilo swi nga ri swingani kutani ntshovelo wa kona wu nga nyawuli, tindhawu ta vutshunguri leti nga ta va ti tirha a ti nge nyawuli naswona vanhu lava pfumalaka lava nga ta kuma mpfuno wo huma ematikweni man’wana a va nge tati ni xandla. Nkambisiso wun’wana wa nyimpi ya xin’wana-manana laha Afrika wu paluxe leswaku vanhu va 20 wa tiphesente lava feke va dlayiwe hi mavabyi kasi 78 wa tiphesente va dlayiwe hi ndlala. I vanhu lava endlaka tiphesente timbirhi ntsena lava feke hikwalaho ka nyimpi.

Hi xiringaniso, eka timinete tin’wana ni tin’wana ta 22 munhu u tsemeka xirho kumbe a fa hikwalaho ko kandziya bomo leyi fuhlekiweke. Ku ni tibomo leti fuhlekiweke ta kwalomu ka 60 ku ya ka 70 wa timiliyoni ematikweni yo tlula 60.

Vanhu va boheka ku sukela makaya ya vona. Sweswi se ku ni vahlapfa lava endlaka 50 wa timiliyoni emisaveni hinkwayo—hafu ya vona i vana.

 [Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 2]

COVER: Boy: Photo by Chris Hondros/Getty Images

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 3]

Photo by Chris Hondros/Getty Images