Bibele Ya Tindzimi To Tala Ya Le Complutum—I Xitirho Lexi Pfunaka eNtirhweni Wa Vuhundzuluxeri

KWALOMU ka lembe ra 1455, ku ve ni ku cinca lokukulu emhakeni ya ku kandziyisa Bibele. Johannes Gutenberg u kandziyise Bibele leyi ku nga yona yo sungula ku gandlisiwa hi muchini wo gandlisa. Leswi swi endle leswaku Bibele eku heteleleni, yi nga ha vi buku leyi kalaka, leyi tsariwaka hi voko. Sweswi Bibele se a yi kandziyisiwa hi xitalo naswona yi nga ha durhi. Hi ku hatlisa Bibele yi ve buku leyi hangalasiwaka swinene ku tlula tibuku hinkwato emisaveni.

Bibele ya Gutenberg a yi ri ya Xilatini. Kambe ku nga ri khale swidyondzi swa le Yuropa swi sungule ku xiya leswaku ku ta laveka rungula ra Bibele leyi tshembekaka hi tindzimi ta yona to sungula—ku nga Xiheveru ni Xigriki. Kereke ya Khatoliki a yi teka Bibele ya Vulgate ya Xilatini ku ri yona ntsena leyi amukelekaka, hambiswiritano a ku ri ni swiphiqo swimbirhi leswikulu ha yona. Hi lembe-xidzana ra vu-16, vanhu vo tala a va nga xi twisisi Xilatini. Ku tlhandlekela kwalaho, eka malembe ya gidi lawa se yi nga na wona, rungula ra Vulgate se a ri taleriwe hi swihoxo leswi endliwaka hi vakopi va yona.

Xisweswo, vahundzuluxeri ni swidyondzi a swi lava Bibele hi tindzimi to sungula swin’we ni vuhundzuluxeri bya Xilatini lebyintshwa. Hi 1502, xandla xa mupapa Jiménez de Cisneros, loyi a a ri mutsundzuxi wa Isabella wo Sungula, wa le Spain, etimhakeni ta politiki ni ta moya, u endle xiboho xo enerisa xilaveko xa vona hi ku va endlela buku yin’we ntsena. Buku leyi, leyi nga ya nkoka swinene eka vuhundzuluxeri, a yi vitaniwa Bibele ya Tindzimi to Tala ya le Complutum. Cisneros a a lava ku va ni Polyglot kumbe Bibele leyi nga ni Tindzimi to Tala, leyi nga ni rungula ra xiyimo xa le henhla ra Xiheveru, Xigriki ni Xilatini, swin’we ni tibuku tin’wana hi Xiaramiki. Timhaka to gandlisa a ti nga si tlhaveriwa hi dyambu, kutani buku ya muxaka lowu a yi ta va nchumu lowu tsakisaka eka ta vugandlisi.

Cisneros u sungule ntirho wakwe lowukulu hi ku rhanga a xavetela matsalwa ya khale ya Xiheveru, lawa a ma tele swinene eSpain hi nkarhi wolowo. U tlhele a hlengeleta matsalwa yo hambana-hambana ya Xigriki ni ya Xilatini. Matsalwa lawa a ku ta tirhisiwa wona ku endla Bibele ya Tindzimi to Tala. Cisneros u teke ntirho wo endla Bibele leyi a wu nyika ntlawa wa swidyondzi leswi a swi tekeke eka Yunivhesiti ya Alcalá de Henares, leyi a ya ha ku simekiwa eSpain. Un’wana wa swidyondzi leswi komberiweke a ku ri Erasmus wa le Rotterdam, kambe mutivi loyi wa tindzimi to tala, la dumeke swinene, u xi arile xirhambo lexi.

Swidyondzi leswi swi hete malembe ya khume swi ri karhi swi endla ntirho lowu lowukulu swinene wa ku hlela Bibele, kasi ntirho lowu landzeleke wa ku gandlisa wona wu teke malembe ya mune. Swiphiqo swa thekiniki a swi tele, hikuva vagandlisi va le Spain a va nga ri na wona maletere ya Xiheveru, Xigriki kumbe ya Xiaramiki yo gandlisa ha wona. Hi loko Cisneros a thola mugandlisi un’wana la nga ni vutshila swinene, ku nga Arnaldo Guillermo Brocario, leswaku a endla maletere yo gandlisa ha wona hi tindzimi leti. Ntirho wo gandlisa wu kondze wu sungula hi 1514. Tivholumo leti ta tsevu ti hele ku gandlisiwa hi July 10, 1517, laha a ku lo sala mune wa tin’hweti ntsena leswaku xandla xa mupapa xi lova. Ku kandziyisiwe kwalomu ka tsevu wa madzana ya buku leyi yi helerile, naswona lexi hlamarisaka, hinkwaswo leswi swi endleke hi nkarhi lowu Nkonaniso wa le Spain a wu tinyike matimba. *

 Ndlela Leyi Buku Leyi Yi Langutekaka Ha Yona

Tluka rin’wana ni rin’wana ra Bibele leyi ya Tindzimi to Tala, ri ni rungula ro tala. Eka tivholumo ta mune leti nga ni Matsalwa ya Xiheveru, rungula ro huma eka Vulgate ri le xikarhi ka tluka rin’wana ni rin’wana; rungula ra Xiheveru ri le ka kholomo ya le handle; naswona rungula ra Xigriki swin’we ni vuhundzuluxeri bya rito hi rito bya Xilatini, swi le ka kholomo ya le ndzeni. Ematlhelo ka tluka a ku ri ni marito lama nga rimitsu ra marito yo tala ya Xiheveru. Kutani eka xiphemu xo hetelela xa tluka rin’wana ni rin’wana leri nga ni rungula ra Pentateuch kumbe tibuku to sungula ta ntlhanu ta Bibele, vatsari va nghenise ni tsalwa ra Targum of Onkelos (ku nga nkatsakanyo wa tibuku to sungula ta ntlhanu ta Bibele hi Xiaramiki) swin’we ni vuhundzuluxeri bya Xilatini.

Vholumo ya vuntlhanu ya Bibele leyi ya Tindzimi to Tala, a yi ri ni Matsalwa ya Xigriki eka tikholomo timbirhi. Kholomo yin’wana a yi ri ni rungula ra Xigriki kasi leyin’wana a yi ri ni rungula leri fanaka hi Xilatini, leri tekiweke eka Vulgate. Ku fana ka rungula leri ra tindzimi leti timbirhi, a ku kombisiwa hi marito lamatsongo lama kongomisaka muhlayi eka rito leri fanaka na rona eka kholomo yin’wana ni yin’wana. Rungula ra Xigriki leri nga eka Bibele leyi ya Tindzimi to Tala hi rona ri veke Matsalwa yo sungula ya Xigriki, kumbe “Testamente Leyintshwa,” lama tshameke ma gandlisiwa ma helerile, kutani endzhakunyana ku landzele lawa ma tsariweke hi Erasmus.

Swidyondzi leswi a swi ri ni vuxopaxopi swinene loko swi kambela swihoxo eka matsalwa lawa lerova eka vholumo ya vuntlhanu ku kumeke swihoxo swa vugandlisi swa 50 ntsena. Vukheta lebyi swidyondzi leswi a swi ri na byona byi endle leswaku vaxopaxopi va manguva lawa va vula leswaku tsalwa leri ri ri tlula swinene tsalwa leri dumeke ra Xigriki leri endliweke hi Erasmus. Maletere ya Xigriki lama vonakaka kahle a ma fambisana swinene ni maletere yo saseka, ya matsalwa ya khale, lawa a ma tsariwa hi voko. Ebukwini yakwe leyi nge The Printing of Greek in the Fifteenth Century, R. Proctor u ri: “Tiko ra Spain a ri dzunisiwe, hikwalaho ka leswi ri endleke maletere ya rona yo sungula ya Xigriki, lawa ku nga maletere ya Xigriki yo saseka swinene ku tlula hinkwawo lama tshameke ma endliwa.”

Vholumo ya vutsevu ya Bibele leyi ya Tindzimi to Tala a yi ri ni swilo swo hambana-hambana swo pfuna munhu ku dyondza Bibele: xihlamusela-marito xa Xiheveru ni Xiaramiki, nhlamuselo ya mavito ya Xigriki, Xiheveru ni ya Xiaramiki, grama ya Xiheveru ni xikombo xa marito ya Xilatini lama nga eka xihlamusela-marito. A swi hlamarisi leswi Bibele ya Tindzimi to Tala ta le Complutum yi ndhundhuzeriweke, ku vuriwe leswaku i “xitsundzuxo xa masungulo ya nhluvuko wa ta vugandlisi ni xa nhluvuko wa sayense ya Matsalwa.”

Cisneros a a lava leswaku tsalwa leri “ri khutaza vanhu ku tlhela va tinyiketela ku hlaya matsalwa,” kambe hi hala tlhelo a a nga lavi leswaku vanhu lava tolovelekeke va va na yona Bibele. A vula leswaku “Rito ra Xikwembu ri fanele ri tshama ri ri xihundla, ri tumbetiwa swinene leswaku vanhu lava tolovelekeke va nga ri kumi.” Nakambe a a vula leswaku “Matsalwa ma fanele ma kumeka ntsena hi tindzimi tinharhu ta khale leti Xikwembu xi pfumeleke leswaku ti tsariwa eka marito lawa a ma tsariwe ehenhla ka nhloko ya N’wana wa xona loko a vambiwa.” * Hi yona mhaka leyi Bibele ya Tindzimi to Tala ya le Complutum yi nga riki na byona vuhundzuluxeri bya ririmi ra Xipaniya.

Vulgate Yi Pimanisiwa Ni Tindzimi To Sungula

Xivumbeko xa Bibele leyi ya Tindzimi to Tala xi endle leswaku swidyondzi hi swoxe swi hambana hi mavonelo. Xidyondzi lexi dumeke xa le  Spain, Antonio de Nebrija * u nyikiwe ntirho wo pfuxeta tsalwa ra Vulgate leri nga ta nghena eka Bibele leyi ya Tindzimi to Tala. Hambileswi Kereke ya Khatoliki a yi teka Vulgate ya Jerome ku ri byona ntsena vuhundzuluxeri lebyi nga le nawini, Nebrija u vone swi antswa ku pimanisa Vulgate ni matsalwa ya Xiheveru, Xiaramiki ni ya Xigriki xo sungula. A a lava ku lulamisa swihoxo leswi nga kona eka tikopi ta Vulgate.

Leswaku ku lulamisiwa swihoxo swihi na swihi leswi nga ta kumeka endzhaku ko pimanisa Vulgate ni matsalwa ya tindzimi to sungula, Nebrija u kombele Cisneros a ku: “Ndzi kombela u lumeka timboni timbirhi leti nga lumekiwangiki ta vukhongeri bya hina, ku nga matsalwa ya tindzimi ta Xiheveru ni Xigriki. Nkhensa lava va tikarhateke va endla ntirho lowu.” U tlhele a ringanyeta a ku: “Nkarhi wun’wana ni wun’wana loko ku vonaka ku hambana ko karhi eka Testamente Leyintshwa ya matsalwa ya Xilatini, hi fanele hi tlhelela eka matsalwa ya Xigriki. Nkarhi wun’wana ni wun’wana loko ku ri ni ku hambana ko karhi exikarhi ka matsalwa yo hambana-hambana ya Xilatini kumbe exikarhi ka Testamente ya Khale ya matsalwa ya Xilatini ni Xigriki, hi fanele hi lava rungula leri pakanisaka eka matsalwa ya Xiheveru lama nga enawini.”

Xana Cisneros u angurise ku yini? Eka xingheniso xakwe xa Bible ya Tindzimi to Tala, Cisneros u yi veke erivaleni ndlela leyi a titwaka ha yona. “Hi teke vuhundzuluxeri bya Xilatini lebyi endliweke hi Jerome la katekisiweke, hi byi veka exikarhi ka lebyiya bya Sinagoga [matsalwa ya Xiheveru] ni lebyiya bya Kereke ya le Vuxeni [matsalwa ya Xigriki], hilaha makhamba a ma hayekiwe hakona ematlhelo ka Yesu loyi a yimelaka Kereke ya Rhoma kumbe ya Xilatini.” Xisweswo, Cisneros a nga pfumelanga leswaku Nebrija a lulamisa Vulgate ya Xilatini leswaku yi pfumelelana ni matsalwa ya tindzimi to sungula. Eku heteleleni, Nebrija u vone swi antswa leswaku a tshika ntirho lowu, ematshan’weni yo nghenisa vito rakwe eka vuhundzuluxeri lebyi nga ni swihoxo.

Comma Johanneum

Hambileswi Bibele ya Tindzimi to Tala ya le Alcalá de Henares yi yi buleke swinene ndlela yo endla leswaku ku va ni tsalwa leri hlutekeke hi tindzimi to sungula ta Bibele, hakanyingi tidyondzo ta ndhavuko a a ti rhanga emahlweni eka leswi mintiyiso yi swi vulaka. Vulgate a yi tshembiwa swinene lerova vatsari minkarhi yo tala a va titwa va boheka ku ololoxa “Testamente Leyintshwa” ya matsalwa ya Xigriki leswaku yi fambisana ni ya Xilatini ematshan’weni yo cinca Xilatini xi fambisana ni Xigriki. Xikombiso xin’wana xa leswi i tsalwa leri tivekaka swinene hi swihoxo, leri vitaniwaka comma Johanneum. * A ri kona ni rin’we eka matsalwa yo sungula ya Xigriki leri nga ni xiga lexi, lexi handle ko kanakana xi nghenisiweke eka malembe-xidzana yo hlayanyana endzhaku ka loko Yohane a tsale papila rakwe; naswona a xi nga ri kona eka matsalwa  ya khale swinene ya Vulgate ya Xilatini. Xisweswo, Erasmus u xi susile xiga lexi eka “Testamente Leyintshwa” ya yena ya Xigriki.

Vahleri va Bibele leyi ya Tindzimi to Tala a va nga swi lavi ku susa ndzimana leyi, leyi se ku nga hundza malembe-xidzana yo tala yi ri kona eka Vulgate leyi vanhu se va yi toloveleke. Xisweswo, va tshike xiga lexi xa mavunwa xi tshama xi ri kona hi Xilatini kutani va endla xiboho xa ku xi hundzuluxela va xi nghenisa eka tsalwa ra Xigriki leswaku tikholomo leti timbirhi ti ta fambisana.

Xisekelo Xa Vuhundzuluxeri Lebyintshwa Bya Bibele

Ntikelo wa Bibele ya Tindzimi to Tala ya le Complutum a wu titsheganga ntsena hi leswi yi nga ni nkandziyiso wo sungula lowu gandlisiweke wa Matsalwa ya Xigriki lama heleleke swin’we ni ya Septuagint. Tanihi leswi “Testamente Leyintshwa” ya Xigriki ya Erasmus yi veke Tsalwa leri Amukelekaka ra Matsalwa ya Xigriki (xisekelo xa vuhundzuluxeri byo tala bya tindzimi tin’wana), tsalwa ra Xiheveru leri nga eka Bibele ya Tindzimi to Tala, ri ve xisekelo xa Matsalwa ya Xiheveru ni ya Xiaramiki. * William Tyndale u tirhise yona Bibele leyi ya Tindzimi to Tala loko a hundzuluxela matsalwa ya Bibele ya Xiheveru ma ya eka Xinghezi.

Xisweswo, ntirho wa vutshila wa ntlawa lowu endleke Bibele ya Tindzimi to Tala ya le Complutum wu hoxe xandla swinene emhakeni yo hluvukisa vutshila byo hlela Matsalwa. Yi humesiwe hi nkarhi lowu ku rhandziwa ka Bibele etikweni ra Yuropa hinkwaro a ku endla leswaku vanhu va navela ku yi hundzuluxela yi ya eka ririmi leri vanhu va ri vulavulaka. Goza ro hlela Bibele leyi ya Tindzimi to Tala i rin’wana ra magoza lama hoxeke xandla eku hlutiweni ni le ku hlayisiweni ka matsalwa ya Xigriki ni ya Xiheveru. Hinkwaswo leswi swi pfumelelana ni xikongomelo xa Xikwembu xa leswaku ‘rito ra Yehovha leri tengeke,’ ‘rito ra Xikwembu xa hina, ri ta tshama hilaha ku nga riki na makumu.’—Pisalema 18:30; Esaya 40:8; 1 Petro 1:25.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Xandla xa Mupapa Jiménez de Cisneros

[Xihlovo Xa Kona]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Xifaniso lexi nga eka tluka 30]

Antonio de Nebrija

[Xihlovo Xa Kona]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 28]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid