Mintlango Ya Khale Ni Nkoka Wa Ku Wina

“MANI na mani loyi a hlanganyelaka emphikizanweni wa tikhoma eka swilo hinkwaswo.” “Hambiloko munhu a hlanganyela . . . emintlangweni, a nga tlhandlekiwi harhi handle ka loko a hlanganyele emphikizanweni hi ku ya hi milawu ya kona.”—1 Vakorinto 9:25; 2 Timotiya 2:5.

Mintlango leyi muapostola Pawulo a a vulavula ha yona laha a yi ri nchumu wa nkoka swinene eka Magriki ya khale. I yini leswi matimu ma hi byelaka swona hi mimphikizano yoleyo ni moya lowu a wu ri kona eka yona?

Ku nga ri khale, ka ha ku va ni nkombiso wa mintlango ya Magriki lowu vuriwaka Nike—Il gioco e la vittoria (“Nike—The Game and the Victory” [“Nike—Ntlango Ni Ku Hlula”]) eRivaleni ra Mintlango ra le Rhoma. * Leswi a swi kombisiwa swi hi hlamulela xivutiso lexi vutisiweke laha henhla swi tlhela swi endla leswaku hi anakanyisisa hi vonelo leri Mukreste a faneleke a va na rona hi mintlango.

Mintlango I Nchumu Wa Khale Swinene

Magriki a hi wona yo sungula ku hlanganyela emintlangweni. Hambiswiritano, kwalomu ka lembe-xidzana ra vunhungu B.C.E., mutlhokovetseri wa Mugriki ku nga Homer u vulavule hi vanhu lava rhandzaka moya wo hundzeleta ku hlula ni wo phikizana, lowu a wu endla leswaku vunhenha enyimpini ni le mintlangwini swi tekiwa swi ri swa  nkoka swinene. Nkombiso lowu wu swi veka erivaleni leswaku loko minkhuvo yo sungula ya Magriki yi sunguriwa a ku ri minkhuvo ya vukhongeri leyi eka yona a ku dzunisiwa swikwembu eminkosini ya tinghwazi. Hi xikombiso, buku ya Homer leyi vuriwaka Iliad, ku nga yona ya khale swinene leya ha riki kona etibukwini ta khale ta Magriki, yi hlamusela ndlela leyi tinghwazi, ku nga vanghana va Achilles, va vekeke matlhari ehansi ha yona enkosini wa Patroclus, kutani va phikizana hi ku ba swibakela, mpfinyano (wrestling), ku hoxa discus na javelin ni ku siyana hi makalichi leswaku va kombisa vunhenha bya vona.

Minkhuvo leyi fanaka yi tlangeriwile etikweni hinkwaro ra Grikiya. Buku leyi hlamuselaka hi nkombiso wolowo yi ri: “Minkhuvo leyi yi pfule ndlela ya leswaku Magriki ya kombisa ku xixima swikwembu swa wona hi ku tshika timholovo ta wona leti a ti nga heli ni leti nga ni khombo kutani ma kota ku dzikisa mianakanyo ya wona eka moya wo phikizana wo rhula, lowu ma dumeke ha wona, kambe lowu hetisisaka xikongomelo lexi ma xi rhandzaka: ku nga ku phikizana hi mintlango.”

Vanhu va le madorobeni va vumbe mintlawa kutani va sungula mukhuva wo hambeta va hlangana etindhawini leti tolovelekeke ta vugandzeri leswaku va ta dzunisa swikwembu swa vona hi ku phikizana hi mintlango. Hi ku famba ka nkarhi, minkhuvo yo tano ya mune—ku nga wa Olympic ni wa Nemea, lowu a ku gandzeriwa Zewusi eka yona, wa le Delphi lowu a ku gandzeriwa Apollo eka wona ni wa le Isthmus lowu a ku gandzeriwa Poseidon eka wona—yi tshame yi ri ya nkoka swinene ku fikela loko yi tlangeriwa hi vanhu hinkwavo va le Grikiya. Hi yona mhaka leyi a yi pfulekele munhu un’wana ni un’wana wa le Grikiya. Eminkhubyeni leyi a ku gandzeriwa ku tlhela ku khongeriwa naswona a ku tlhela ku dzunisiwa ni swikwembu hi mintlango ya xiyimo xa le henhla kumbe hi ku phikizana hi mintlango yo hambana-hambana.

Emintlangwini leyi, ku vuriwa leswaku wa khale swinene ni lowu a wu dume ngopfu wu ve hi lembe ra 776 B.C.E., naswona a wu khomiwa endzhaku ka malembe man’wana ni man’wana ya mune hi xikongomelo xo dzunisa Zewusi eOlympia. Kutani a wu tlhandlamiwa hi lowu a wu tlangeriwa eDelphi. Na wona a wu katsa mintlango hikuva a wu khomeriwa ekusuhi ni ndhumbha leyi a yi dumile hi nkarhi wolowo eDelphi. Kambe, Apollo a a dzunisiwa ngopfu hi vuyimbeleri ni ku cina hikuva a a ri museketeri wa vutlhokovetseri ni vuyimbeleri.

Leswi A Swi Endliwa eMintlangwini Leyi

Loko mintlango leyi yi pimanisiwa ni ya manguva lawa, a ku nga endliwi swilo swo tala naswona a ku hlanganyela vavanuna ntsena. Mintlango ya Tiolimpiki ta khale a yi nga hundzi eka khume. Yin’wana ya yona yi kombisiwe eka swifaniso leswi vatliweke ni leswi endliweke hi swipetlu-petlu swa swilo, swin’we ni leswi pendiweke eka mabodlhela yo khavisa, leswi a ku khavisiwe hi swona eRivaleni ra Mintlango ra le Rhoma.

A ku phikizaniwa hi ku tsutsuma hi milenge eka mimpfhuka yinharhu leyi nga faniki—mpfhuka wa timitara ta kwalomu ka 200; loko wu phindhiwa kambirhi, a wu ringana ni wa manguva lawa wa timitara ta 400; ni wun’wana wo leha lowu a wu teka timitara ta 4 500. Switsutsumi a swi tsutsuma swi byamburile. Vatlangi a va phikizana eka mintlangu ya ntlhanu: ku nga ku tsutsuma, ku tlula, ku hoxa discus na javelin ni mpfinyano. Mintlango yin’wana a yi katsa ku ba xibakele kumbe xibakele ni mpfinyano naswona a yi tekiwa yi ri “ntlangu wa vuharhi lowu hlanganisaka ku ba xibakele kun’we ni mpfinyano ku nga ambariwanga madlilavhu eswandleni.” Kutani a ku ri ni mphikizano wa makalichi lawa a ma tsutsumisiwa mpfhuka wa kwalomu ka timitara ta 1 600, makalichi ya kona a ma vevuka naswona a ma pfulekile, a ma ri ni swivhilwana naswona ma paniwe eka swimbhongolwana swimbirhi kumbe swa mune kumbe eka tihanci leti tiyeleke.

Ntlango wo ba xibakele a wu ri ni madzolonga swinene naswona minkarhi yin’wana vatlangi van’wana a va fa. Va bi va xibakele a va boha mabandhi yo tiyela ya dzovo lama namekiweke tinsimbhi leti a to yi handzulela kunene nhlonge ya munhu. Swa twisiseka leswaku ha yini mubi un’wana wa xibakele  la vuriwaka Stratofonte a nga swi kotangiki ku tivona exivonini endzhaku ko heta tiawara ta mune a ri karhi a himana ni nala wakwe. Swifaniso swa khale leswi vatliweke ni leswi endliweke hi swipetlu-petlu swa swilo, swi swi veka erivaleni leswaku hakunene vabi va swibakele a va hlakatiwa xikandza lexi.

Milawu ya ntlango wa mpfinyano a yi pfumelela vatlangi leswaku va khomana ku suka exisutini ku ya ehenhla naswona muhluri hi loyi a nga ta rhanga a wisa nala wa yena kanharhu. Kambe loko ku biwa xibakele ni mpfinyano hi nkarhi wun’we a mi banana kun’wana ni kun’wana. Vatlangi a va rahana, va bukutelana ni ku soholotana mahlangana. Lexi a xi yirisiwile a ku ri ku xokolana mahlo, ku halana hi minwala ni ku lumana. Xikongomelo a ku ri ku wisa nala wa wena ni ku n’wi sindzisa leswaku a tinyiketela. Van’wana a va teka ntlangu lowu “wu ri wona wo antswa swinene eka mintlango hinkwayo ya le Olympia.”

Ntlango lowu a wu dumile swinene enkarhini lowu hundzeke, lowu a wu katsa ku ba xibakele ni mpfinyano, hi lowu ku gimetiweke ha wona eka Tiolimpiki ta 564 B.C.E. Arrhachion loyi a a tlimbiwe minkolo u swi kotile ku soholota xin’wana xa swikunwana swa nala wakwe. Leswi nala wa yena a tsandzekeke ku tiyiselela ku vava koloko, u tinyiketerile hi nkarhi wolowo, Arrhachion a nga si fa. Vaavanyisi va vule leswaku ntsumbu wa Arrhachion hi wona wu hluleke!

Mphikizano wa makalichi a wu xiximeka swinene eka mintlango leyi naswona a wu rhandziwa ngopfu hi vanhu va xiyimo xa le henhla, hikuva n’wini wa kalichi ni tihanci hi yena loyi a a ri muhluri, ku nga ri mufambisi wa kalichi. Vafambisi va makalichi a va khoma xo tika swinene loko mphikizano wu nga si sungula, hikuva a va fanele va yima emahlweni ka layini nakambe a va khoma xo tika loko va jika laha rivala ri helelaka kona. Swihoxo kumbe ku tlula milawu a swi vanga makhombo lawa a ma endla leswaku ntlango lowu rhandzekaka swonghasi wu ya wu nyanyula vahlaleri.

Hakelo Ya Kona

Muapostola Pawulo u te: “Lava tsutsumaka emphikizanweni va tsutsuma hinkwavo, kambe i un’we ntsena loyi a amukelaka hakelo.” (1 Vakorinto 9:24) Nchumu lowu a wu ri wa nkoka a ku ri ku wina. A ku nga winiwi mendlele ya silivhere kumbe ya koporo naswona a ku nga ri na loyi a vaka wa xiyimo xa vumbirhi kumbe xa vunharhu. Nkombiso wu swi veka erivaleni leswaku lexi mutlangi a a xi lava hi mahlo-ngati a ku ri “ku hlula, ku nga ‘Nike.’” “Sweswo a swi ringene hikuva a swi kombisa vuswikoti lebyi a nga na byona naswona a swi endla leswaku ximutana xa rikwavo ri tibuma ha yena.” Vonelo leri ri vonaka ebukwini ya Homer, laha a nga te: “Ndzi dyondze leswaku minkarhi hinkwayo ndzi fanele ndzi tshama ndzi ri eku antswiseni.”

Hakelo leyi a yi kumiwa hi muhluri eMintlangwini ya Vanhu Hinkwavo va le Grikiya a yi nga vuli nchumu—a ko va harhi ya matluka. Pawulo u yi vitane “harhi leyi onhakaka.” (1 Vakorinto 9:25) Kambe a yi ri ya nkoka swinene. A yi kombisa leswaku matimba ya ntumbuluko ya tirha eka muhluri. Ku hlula loku munhu a ku kumeke hi ku tiyimisela hi mbilu hinkwayo a ku kombisa leswaku swikwembu swa n’wi rhandza. Minkombiso a yi kombisa ndlela leyi vavatli ni vampfampfarhuti va khale va swifaniso a va vona Nike hi mahlo ya mianakanyo, ku nga xikwembukati xa ku hlula xa Mugriki lexi nga ni timpapa, loko a ri karhi a tlhandleka harhi enhlokweni ya muhluri. Loko u wine emintlangwini ya le Olympia a wu ri muhluri wa mintlango hinkwayo.

Tiharhi ta mintlango ya Tiolimpiki a ti endliwa hi matluka ya mutlhwari wa nhova—ta le Isthmus a ti endliwa hi muphayini, ta le Delphi a ti endliwa hi murhi wa laurel kasi ta le Nemea a ti endliwa hi leswi vuriwaka wild celery. Vahleri va mintlango  etindhawini tin’wana a va koka vatlangi va xiyimo xa le henhla hi ku va tshembisa mali kumbe masagwadi man’wana. Mabodlhela yo hlayanyana lawa a ku khavisiwe ha wona enkombisweni ma ve masagwadi eMintlangweni ya Panathenaea, leyi a yi tlangiwa eAtena hi xikongomelo xo dzunisa xikwembukati lexi vuriwaka Atena. Eku sunguleni mabodlhela lawa a ma cheriwa mafurha ya risima ya le Attica. Rin’wana ra mabodlhela lawa a ri ri ni xifaniso xa xikwembukati xa le Atena etlhelo naswona a ri tsariwe marito lama nge “sagwadi ra vaphikizani va le Atena.” Tlhelo lerin’wana ra bodlhela rero a ri kombisa xiendlakalo xo karhi, swi nga endleka leswaku a ku ri xifaniso xa mutlangi loko se a hlurile.

Miti ya le Grikiya a yi tiphina hi ndhuma ya vatlangi va yona, lava ku hlula ka vona a ku va endla tinghwazi letikulu eka varikwavo. Ku vuya ka vahluri lava a ku tlangeriwa hi minkhuvo ya ntsako. A va xiximiwa hi ku yimiseriwa swifaniso leswi a ku nkhensiwa swikwembu ha swona—ku nga ku ndhundhuzeriwa loku a ku nga tali ku endleriwa vanhu—ni switlhokovetselo leswi a swi dzunisa vunhenha bya vona. Endzhaku ka sweswo vahluri a va vekiwa eswitshan’weni swa le mahlweni loko ku ri ni minkhuvo naswona a va nyikiwa penceni leyi a yi huma eka mali ya tiko.

Tindhawu Ta Mintlango Ni Lava A Va Leteriwa Eka Tona

Mphikizano wa mintlango a wu tekiwa wu ri nchumu wa nkoka swinene eka masocha ya tiko loko ma ri karhi ma tolovelana ni ntirho wa wona. Miti hinkwayo ya le Grikiya a yi ri ni tindhawu to letela vatlangi, laha loko majaha ma ri karhi ma leteriwa a ma dyondzisiwa ni vutlhari swin’we ni timhaka ta vukhongeri. Tindhawu leti to letela eka tona a ti akiwa eswivandleni leswikulu swa vutiolori leswi pfulekeke, leswi a swi sirheleriwe hi rikupakupa naswona swi rhendzeriwe hi tindhawu tin’wana leti pfalekeke leti a ti tirhisiwa tanihi tilayiburari ni titlilasi. Lava a va tala ku ta etindhawini toleto a ku ri majaha lama humaka emindyangwini leyi fuweke, lawa a ma ri ni swa le mandleni kutani ma kota ku ya exikolweni ku ri ni ku ya tirha. Eswivandleni leswi, vatlangi a va leteriwa nkarhi wo leha hi ndlela yo tika, va lunghiselela mintlango, va pfuniwa hi valeteri lava a va tlhela va va byela swakudya leswi va faneleke va dya swona ni ku tiyiseka leswaku a va vi na vuxaka bya rimbewu.

Eminkombisweni ya le Rivaleni ra Mintlango ra le Rhoma vaendzi a va kombisiwa mintlango leyinene ya khale, leyi yo tala ya yona a yi ri swifaniso swa xiviri leswi kovotliweke swa le Grikiya. Leswi ku va ni miri lowu hetisekeke a ku fambisana ni ku hetiseka emahanyelweni hi ku ya hi langutelo ra Grikiya ya khale, naswona a ku ri nchumu lowu a wu ri xikhundlha xa vachaviseki ntsena, mimiri ya vatlangi lava nga tinghwazi leyi a yi vumbeke kahle swonghasi a yi kombisa langutelo leri vativi va filosofi a va ri na rona. Varhoma a va teka swifaniso sweswo swi ri vutshila bya ntivo-vuxongi, leswi swo tala swa swona a ma khavisa switediyamu, tindhawu to hlambela eka tona, miako ya swigwili ni swigodlo.

Eka Varhoma, mintlango ya madzolonga a yi rhandzeka minkarhi hinkwayo, kutani mintlango hinkwayo ya le Grikiya, ku nga ku ba xibakele, mpfinyano ni ku ba xibakele swin’we ni mpfinyano, a yi tlangiwa ngopfu eRhoma. Varhoma a va nga teki mintlango leyi yi ri ku ringetana matimba kambe a va yi teka yi ri vuhungasi ntsena. Ma tshike mhaka liya ya le ku sunguleni ya leswaku mintlango i xiendlakalo xo hlawuleka lexi ku hlanganyelaka tinhenha tanihi leswi ku nga yona ndlela leyi ti leteriwaka ha yona. Ku ri na sweswo, Marhoma ma endle leswaku mintlango ya le Grikiya yi tirhisiwa tanihi vutiolori loko munhu a nga si hlamba kumbe ntlango wo hlaleriwa lowu endliwaka hi vanhu va xiyimo xa  le hansi lava nga ni vutshila, ku fana ni mimphikizano ya valwi.

Vakreste Ni Mintlango

Leswi mintlango leyi a yi fambisana ni vukhongeri, hi swona leswi endleke leswaku Vakreste va lembe-xidzana ro sungula va yi papalata, hikuva “tempele ya Xikwembu yi ni ntwanano wihi ni swifaniso swa hava?” (2 Vakorinto 6:14, 16) Ku vuriwa yini hi mintlango ya namuntlha?

Swi le rivaleni leswaku mintlango ya namuntlha a yi dzunisi swikwembu swa vuhedeni. Kambe, xana a hi ntiyiso leswaku mintlango yin’wana yi vonaka yi kombisa ku hisekela vukhongeri, hilaha a swi ri hakona eka mintlango ya khale? Tlhandlakambirhi, hilaha swiviko swi kombiseke hakona emalembeni ma nga ri mangani lama hundzeke, vatlangi van’wana va tinyiketele ku tirhisa swidzidzirisi leswi va nyikaka matimba leswaku va kota ku wina, hambiloko swi veka rihanyo ra vona ekhombyeni kumbe swi va dlaya.

Eka Vakreste, a hi swa nkoka ku humelela hi tlhelo ra nyama. Lexi endlaka leswaku hi rhandzeka ematihlweni ya Xikwembu i timfanelo ta moya ta “munhu la nge xihundleni wa mbilu.” (1 Petro 3:3, 4) Ha swi tiva leswaku a hi hinkwavo lava hlanganyelaka emintlangweni lava nga ni moya wa ku phikizana, kambe vo tala va na wona. Xana ku tolovelana na vona ku ta hi pfuna leswaku hi xi tekela enhlokweni xikhutazo xa Matsalwa xa leswaku hi ‘nga endli nchumu hi ku kanetana kumbe hi ku tikurisa, kambe hi va lava titsongahataka emianakanyweni?’ Kumbe, xana ku tolovelana ni vanhu vo tano ku ta hi endla leswaku hi hetelela hi ri ni “vulala, dzolonga, mavondzo, swifafa, ku kanetana [ni] ku avana”?—Vafilipiya 2:3; Vagalatiya 5:19-21.

Mintlango yo tala ya manguva lawa leyi vatlangi va khumbanaka swa olova leswaku yi hetelela hi nyimpi. Un’wana ni un’wana la kokiwaka rinoko hi mintlango yo tano u fanele a tsundzuka marito ya Pisalema 11:5 lama nge: “Yehovha u kambela wo lulama ni wo homboloka, kunene moya-xiviri Wakwe wa n’wi venga un’wana ni un’wana la rhandzaka madzolonga.”

Loko mintlango yi tlangiwa kahle yi nga va leyi tsakisaka naswona muapostola Pawulo u vule leswaku “ku letela miri swa pfuna katsongo.” (1 Timotiya 4:7-10) Hambiswiritano, loko Pawulo a vulavula hi mintlango ya le Grikiya, mhaka leyi a a lava ku yi kandziyisa hileswaku Vakreste va va ni timfanelo to fana ni ku tikhoma ni ku tiyisela. Lexi Pawulo a a lava leswaku va anakanyisisa ha xona a ku ri ku kuma “harhi” leyi humaka eka Xikwembu ya vutomi lebyi nga heriki. (1 Vakorinto 9:24-27; 1 Timotiya 6:12) Naswona emhakeni yoleyo u hi vekele xikombiso lexinene.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 31]

Loko Mubi Wa Xibakele A Heta Ku Lwa

Sagwadi leri ra koporo ra lembe-xidzana ra vumune B.C.E. ri kombisa vuyelo byo biha bya ntlango wa khale wa xibakele, lowu hi ku ya hi buku leyi xaxametaka swilo leswi a swi kombisiwa enkombisweni wa le Rhoma, “ku tiyisela ka mubi wa xibakela . . . a nga tlhentlhi hambiloko nyimpi yi hisa, ‘va boxana timbanga,’ a swi tekiwa swi ri xikombiso lexinene.” Buku leyi yi ya emahlweni yi ku: “Timbanga ta nyimpi leyi mutlangi a hetaka ku yi lwa to engetela eka leta khale.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Mphikizano wa makalichi a wu ri xiendlakalo lexi xiximekaka swinene emimphikizanweni ya khale

[Xifaniso lexi nga eka tluka 30]

Vampfampfarhuti va khale va swifaniso a va vona Nike hi mahlo ya mianakanyo, ku nga xikwembukati xa ku hlula lexi nga ni timpapa, loko a ri karhi a tlhandleka harhi enhlokweni ya muhluri