Ma-anabaptist A Ku Ri Vamani?

VANHU lava ku nga ro sungula va veka nenge entsindza wa doroba ra Münster le Westphalia etikweni ra Jarimani, minkarhi yo tala va yima va honolela mabokisi manharhu ya nsimbi lama hayekiweke exihlungwanini xa kereke. Mabokisi lawa se ma ni malembe yo lava ku va 500 ma hayekiwe exihlungwanini lexi hambileswi a ma pfa ma susiwa swa xinkarhana. Eku sunguleni a ma tamele mintsumbu ya vavanuna vanharhu lava va xanisiweke emahlweni ka vanhu, va tlhela va dlayiwa. Vavanuna lava a ku ri Ma-anabaptist, naswona mabokisi lawa i xitsundzuxo xa mfumo wa vona.

Xana Ma-anabaptist a ku ri vamani? Xana ntlawa lowu wu sungule njhani? A ti ri tihi tidyondzo-nkulu ta wona? Xana vavanuna lava a va dlawela yini? Xana mabokisi lawa manharhu ma hlangana njhani ni mfumo?

Ku Cinca Matirhelo Ya Kereke—Njhani?

Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-15 ni le ku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-16, vanhu a va nga ha yi tsakeli Kereke ya Rhoma Khatoliki ni vafundhisi va yona. Vuhomboloki ni vuoswi a swi tele ekerekeni leyi; hi yona mhaka leyi vo tala va voneke leswaku ku fanele ku va ni ku cinca lokukulu. Hi 1517, Martin Luther u hangalase mhaka ya leswaku ku fanele ku va ni ku cinca ka matirhelo ya kereke, naswona loko vanhu va ya va nghenela mhaka leyi, ku tumbuluke Ntlawa wa Protestente lowu lwelaka ku Cinca ka Matirhelo ya Kereke.

Kambe, Vakondleteri va ku Cinca loku a va nga hlelekanga malunghana ni leswi swi faneleke swi endliwa kumbe leswaku ku cinca loku ku fanele ku famba ku ya fika kwihi. Vanhu vo tala a va xi vona xilaveko xo landzelela swinene leswi Bibele yi swi vulaka mayelana ni timhaka leti khumbaka vugandzeri. Kambe vakondleteri lava va ku cinca loku, a va nga twanani hambi ku ri eka ndlela leyi tidyondzo ta Bibele leti tolovelekeke ti faneleke ti hlamuseriwa ha yona. Van’wana a va vona onge ku Cinca ka Matirhelo ya Kereke ku nonoka ngopfu. Naswona ntlawa wa Ma-anabaptist wu tangunuke exikarhi ka vakondleteri lava va ku cinca ka matirhelo ya kereke.

Hans-Jürgen Goertz ebukwini yakwe leyi nge Die Täufer—Geschichte und Deutung u vula leswi: “Loko hi vula ntiyiso, a ku ri ni mintlawa yo tala ya Ma-anabaptist.” Hi xikombiso, hi 1521, a ku ri ni vavanuna va mune lava vitaniwaka vaprofeta va Zwickau, lava va pfuxeke hasahasa hi ku chumayela tidyondzo ta Ma-anabaptist le Wittenberg. Kutani hi 1525 ku tangunuke ntlawa wun’wana wa Ma-anabaptist le Zurich, eSwitzerland. Mintlawa yin’wana ya Ma-anabaptist yi sunguriwile le Moravia—laha sweswi ku nga Riphabliki ra Czech—ni le Netherlands.

Nkhuvulo—Xana I Wa Vana Kumbe I Wa Vanhu Lavakulu?

Ma-anabaptist hakanyingi a ma nga talanga laha ma kumekaka kona naswona swirho swa ntlawa lowu a swi hanyisana ni vanhu hi ku rhula. Swirho swa ntlawa lowu a swi nga ti tumbeti tidyondzo ta swona; kahle-kahle a swi byela van’wana hi tidyondzo ta swona. Tidyondzo ta xisekelo ta Ma-anabaptist ti andlariwe hi 1527 eka Nxaxamelo wa Tidyondzo lowu vitaniwaka Schleitheim Confession. Yin’wana ya milawu ya vona hi leyi, a va ala ku ya enyimpini, a va nga tihlanganisi ni misava naswona lava dyohaka a va susiwa eku hlanganyeleni. Kambe lexi a xi endla vukhongeri bya vona byi hlawuleka swinene eka byin’wana, hi leswi Ma-anabaptist a ma yima hi leri nge, nkhuvulo i wa vanhu lavakulu a hi wa vana. *

Mhaka ya ku khuvula vanhu loko se va kurile a ku ngo va mhaka leyi khumbaka vukhongeri ntsena; a ku ri mhaka yo tikumela valandzeri. Loko vanhu vo hlwerisiwa ku khuvuriwa kukondza va kula—va tiendlela xiboho xa vona lexi sekeriweke eripfumelweni—van’wana a va nga ta khuvuriwa. Naswona vanhu lava nga khuvuriwangiki, hi mpimo wo karhi, a va nga ta va kona ehansi ka vulawuri bya kereke. Eka tikereke tin’wana, ku khuvula vanhu loko se  va kurile a swi ta va endla va lahlekeriwa hi valandzeri.

Hi yona mhaka leyi Makhatoliki ni Malutere ma hisekeleke ku herisa mukhuva wa ku khuvula vanhu loko se va kurile. Endzhaku ka lembe ra 1529, etindhawini tin’wana, vanhu lava a va khuvula vanhu lavakulu kumbe lava va khuvuriwaka se va kurile, a va faneriwa hi nxupulo wa rifu. Mutsari wa mahungu, Thomas Seifert, u vula leswaku Ma-anabaptist a ma “xanisiwa swinene exiphen’wini hinkwaxo xa Mfumo wo Kwetsima wa Rhoma lexi nga ni Rixaka ra Majarimani.” Nxaniso wu fikelele maninginingi ya wona le Münster.

Muti Wa Münster Wa Khale Wu Endla Ndzulamiso

Muti wa Münster wa khale a wu ri ni vaaki vo ringana 10 000 naswona a wu biyeriwe hi rirhangu leri swi vonakaka swi nga ta koteka ku fohla u nghena eka rona, a ri aname timitara ta 90 naswona ri lehe ntlhanu wa tikhilomitara. Kambe xiyimo lexi nga endzeni ka muti a xi nga tsakisi hambileswi rirhangu ra wona a ri tiyile. Buku leyi nge The Kingdom of the Anabaptists, leyi kandziyisiweke hi Muziyamu ya Doroba ra Münster yi vula leswaku “a ku ri ni ku kwetlembetana ka swa tipolitiki exikarhi ka Valawuri va Muti ni Vaaki.” Ku engetela kwalaho, vaaki a va nga yi tsakeli ndlela leyi vafundhisi va tikhomaka ha yona. Muti wa Münster wu ku amukerile ku Cinciwa ka Matirhelo ya Kereke kutani hi 1533 wu tshika ku va muti wa Khatoliki wu va muti wa Lutere.

Un’wana wa vahlohloteri va ku cinca ka matirhelo ya kereke, lava a va famba emahlweni le Münster, i Bernhard Rothmann, wanuna wa matlotlo swinene. Mutsari Friedrich Oehninger u vula leswaku mavonelo ya Rothmann “a ma ri ya Vu-anabaptist hakunene; naswona yena ni vanghana vakwe van’wana a va nga pfumeli ku khuvula tincece.” A a ri ni valandzeri vo tala le Münster, hambileswi vanhu van’wana a va nga ma rhandzi mavonelo yakwe lama hundzeletiweke. “Vuyingi bya lava a va rhandza mafambiselo ya khale va sukile emutini, a va titwa va chava onge hiloko ku ta humelela nchumu wun’wana wo biha. Ma-anabaptist ma khitikanele emutini wa Münster, ma huma ematlhelweni yo hambana-hambana, hi ntshembo wa leswaku ku navela ka wona ku ta hetiseka.” Ku tala ka Ma-anabaptist le Münster ku endle leswaku ku va ni xiendlakalo lexi xiyekaka.

Ku Rhendzeriwa Ka Yerusalema Lowuntshwa

Ku fika ka Madachi mambirhi le Münster—ku nga Jan Mathys, mubaki wa swinkwa la humaka eHaarlem na Jan Beuckelson loyi a tiviwaka hi ra John wa le Leiden—ku endle leswaku ku va ni swiendlakalo leswi xiyekaka hi ku famba ka nkarhi. Mathys u vule leswaku yena i muprofeta naswona u vhumbhe leswaku Kreste u ta vuya ra vumbirhi hi April 1534. Ku vuriwe leswaku muti lowu i Yerusalema Lowuntshwa lowu ku vulavuriwaka ha wona eBibeleni naswona vanhu va kona a va rindzele leswaku makumu ma fika. Rothmann u endle xiboho xa leswaku muti swin’we ni swilo leswi nga eka wona swi va swa vanhu hinkwavo. Vaaki lava se va nga vanhu lavakulu a va fanele va hlawula exikarhi ka ku khuvuriwa ni ku huma emutini lowu. Ku khuvuriwe vanhu vo tala swinene naswona van’wana va vona a va endlela leswaku va nga hlongoriwi va siya makaya ni nhundzu ya vona.

Vanhu va miganga yin’wana va hlamarile loko va vona muti wa Münster wu va muti wo sungula lowu lawuriwaka hi Ma-anabaptist hi tlhelo ra vukhongeri ni tipolitiki. Hi ku ya hi buku leyi nge Die Täufer zu Münster, leswi swi endle leswaku “muti wa Münster wu weriwa hi vukarhi bya Majarimani hinkwawo lama nga ehansi ka Mfumo wa Rhoma wo Kwetsima.” Muchaviseki wa kwalaho la vitaniwaka Prince-Bishop Count Franz von Waldeck, u hlengelete vuthu leswaku a ya hlasela muti wa Münster. Vuthu rero a ri hlanganisa Malutere ni Makhatoliki. Tikereke leti timbirhi, leti ti tshameke ti khomana hi mavoko hi nkarhi wa ku Lwela ku Cinca ka Matirhelo ya Kereke (Reformation) naswona a ti ta tlhela ti khomana hi minkolo eka Nyimpi leyi heteke Malembe ya Makume Manharhu, sweswi a ti ta khomisana ku lwa ni Ma-anabaptist.

 Ku Lovisiwa Ka Mfumo Wa Ma-anabaptist

Vukulu bya vuthu leri hlaselaka a byi va chavisanga vanhu lava nga endzeni ka marhangu ya muti. Hi April 1534, ku nga nkarhi lowu a ku vuriwa leswaku Kreste u ta ta ra vumbirhi ha wona, Mathys u hume emutini a gade hanci yo basa, a a langutele leswaku Xikwembu xi ta n’wi sirhelela. Anakanya ndlela leyi vaseketeri va Mathys va hlamaleke ha yona loko va hlometela hi le rirhangwini ra muti kutani va vona Mathys a ri karhi a tsemeleriwa hi mavuthu lama rhendzeleke muti ma tlhela ma hayeka nhloko yakwe emhandzini.

Mathys u tlhandlamiwe hi John wa le Leiden naswona a a vitaniwa Hosi Jan ya Ma-anabaptist le Münster. U ringete ku endla leswaku ku va ni ku eneriseka exikarhi ka va xinuna ni va xisati—muti a wu taleriwe hi vavasati—kutani a khutaza vavanuna leswaku va titekela vavasati vo tala hilaha va rhandzaka hakona. Leswi a swi hundzeletiwa swinene exikarhi ka mfumo wa Ma-anabaptist le Münster, i ku dlayiwa ka vanhu lava oswaka kumbe lava endlaka vumbhisa, kasi ku teka tshengwe a swi pfumeleriwa ni ku khutaziwa. Hosi Jan a a ri ni vavasati va 16. Loko un’wana wa vona, ku nga Elisabeth Wandscherer, a kombele ku suka emutini, u tsemiwe nhloko vanhu va n’wi hlalerile.

Muti wu rhendzeriwe tin’hweti ta 14, kukondza wu wa hi June 1535. Muti wa Münster a wu nga si tshama wu langutana ni ndzoviso lowukulu ku fana ni lowu, kukondza ku fika Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Rothmann u swi kotile ku baleka kambe Hosi Jan ni varhangeri van’wana vambirhi va Ma-anabaptist va khomiwile, va xanisiwa va tlhela va dlayiwa. Mintsumbu ya vona yi nghenisiwe emabokisini kutani yi hayekiwa exihlungwanini xa Kereke ya St. Lambert. Seifert u vula leswaku leswi a swi endleriwa “ku chavisa mani na mani la nga anakanyaka ku pfuxa hasahasa enkarhini lowu taka.” Ina, ku nghenela timhaka ta politiki swi tise khombo lerikulu.

Xana ku endleke yini hi tindhawu tin’wana leti nga ni Ma-anabaptist? Nxaniso wu hete malembe yo hlayanyana wa ha ya emahlweni etikweni hinkwaro ra Yuropa. Vunyingi bya Ma-anabaptist ma tame ma tshembekile ma nga khomi tlhari, hambileswi a ku ri ni nhlayo yitsongo leyi yona a yi rhandza hasahasa. Hi ku famba ka nkarhi, Menno Simons, khale ka muprista, u ve murhangeri wa Ma-anabaptist naswona ntlawa lowu wu hetelele se wu tiviwa hi ra Ma-mennonite kumbe hi mavito man’wana.

Mabokisi Manharhu

Kahle-kahle, Ma-anabaptist a ku ri vanhu va vukhongeri lava a va ringeta ku hanya hi ku landza milawu ya Bibele. Kambe vanhu lava nga ni mavonelo lama humeke endleleni le Münster, va endle leswaku Ma-anabaptist ma tshika ku landzela Bibele kutani ma nghenela timhaka ta politiki. Leswi swi endle leswaku ntlawa lowu wu hundzuka vandlha leri lwelaka ntshunxeko. Leswi swi endle leswaku vandla ra Ma-anabaptist ri weriwa hi khombo ku katsa ni muti wa vona wa Münster.

Vaendzi lava taka entsindza wa muti lowu va ha tsundzuxiwa hi swiendlakalo leswi leswi chavisaka leswi humeleleke eka malembe ya kwalomu ka 500 lama hundzeke. Hi ndlela yihi? Hi mabokisi manharhu ya nsimbi lama hayekiweke exihlungwanini xa kereke.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 13]

Hosi Jan u xanisiwile, a dlayiwa a tlhela a hayekiwa exihlungwanini xa Kereke ya St. Lambert