“Va Tlutela Ekipra”

BUKU ya Mintirho yi sungula hi ndlela leyi loko yi rungula mintokoto ya Pawulo, Barnaba na Yohane wa ka Marka, ku nga varhumiwa lava va nga Vakreste, lava va endzeleke muti wa Kipra hi lembe ra 47 C.E. (Mintirho 13:4) Namuntlha, ku fana ni le nkarhini wolowo, Kipra ra ha yime endleleni ya kahle le vuxeni bya Mediteraniya.

Varhoma va navele xihlala lexi xi kala xi va ehansi ka vulawuri bya vona hi lembe ra 58 B.C.E. Kambe Kipra ri tshame ri langutana ni swiyimo swo hambana-hambana, loko ri nga si tekiwa hi Varhoma. Eka rona a ku tshama Vafenikiya, Magriki, Vaasiriya, Vaperesiya ni Vaegipta. Valweri va nkutsulo, Vafrank ni vanhu va le Venice, va fike hi Nguva ya le Xikarhi, kutani endzhaku ku landzela vanhu vo huma eTurkey. Hi 1914 Britain ri teke xihlala lexi kutani ri xi fuma ku fikela loko xi kuma ntshunxeko wa ku tifuma hi 1960.

Lexi xi nghenisaka mali ngopfu sweswi i timhaka ta vupfhumba, kambe hi nkarhi wa Pawulo, Kipra a ri fuwile hi swicelwa leswi Varhoma va swi tekeke va ya swi veka eRhoma. I khale koporo yi tshuburiwile exihlaleni lexi, naswona ku ringanyetiwa leswaku loko ku hela nguva ya ku fuma ka Rhoma se a ku ceriwe tithani ta 250 000 ta koporo. Kambe, mayini leyi yi onhe ndhawu leyikulu swinene ya khwati leri, hikwalaho ka leswi a yi tirhiseriwa ku n’okisa koporo. Makhwati yo tala ya xihlala lexi se a ma file loko Pawulo a fika.

Kipra eHansi Ka Mfumo Wa Varhoma

Hi ku ya hi Encyclopædia Britannica, xihlala xa Kipra xi nyikiwe tiko ra Egipta hi Julius Caesar, ivi  endzhaku ka yena ri nyikiwa hi Mark Antony. Hambiswiritano, loko ku fuma Awugusto xi tlheriseriwe eRhoma naswona xi fumiwe hi hosana leyi yi ri ehansi ka vulawuri bya Rhoma—hi ku ya hi rungula leri pakanisaka leri tsariweke hi Luka mutsari wa buku ya Mintirho. Sergiyo Pawulosi hi yena a a ri hosana loko Pawulo a chumayela endhawini leyi.—Mintirho 13:7.

Pax Romana, ku nga goza ro tisa ku rhula emisaveni hinkwayo leri kondleteriweke hi mfumo wa Rhoma, a ri khutaza leswaku ku hluvukisiwa timayini ni tindhawu ta vumaki le Kipra, leswi swi endleke leswaku timhaka ta mabindzu ti famba kahle endhawini leyi. Mali yin’wana a yi nghena hikwalaho ka leswi a ku ri ni mavuthu ya Rhoma exihlaleni lexi na hi vapfhumba lava a a va ta va ta gandzela Aphrodite, xikwembu lexi ku vuriwaka leswaku i musirheleri wa xihlala lexi. Leswi swi endle leswaku ku endliwa magondzo lamantshwa, mahlaluko ni tiyindlu ta xiyimo xa le henhla. Xigriki xi tame xi ri ririmi ra ximfumo naswona Aphrodite, Apollo, Zewusi ni mufumi wa Rhoma a va gandzeriwa hi vanhu vo tala. Vanhu a va hanya hi vulovolovo va tiphina hi swilo swo hambana-hambana swa ndhavuko.

Pawulo a a langutane ni xiyimo xa muxaka lowu loko a ri karhi a ya ehenhla ni le hansi ni tiko ra Kipra a dyondzisa hi ta Kreste. Kambe, Vukreste se a byi fikile eKipra loko Pawulo a fika. Rungula ra Mintirho ri vula leswaku Vakreste van’wana vo sungula va balekele eKipra endzhaku ka ku fa ka Stefano, ku nga Mukreste wo sungula ku dlawela ripfumelo. (Mintirho 11:19) Barnaba, loyi a a tirha swin’we na Pawulo, a a huma eKipra, naswona u fanele a pfune Pawulo swinene etsimeni ra yena ro chumayela tanihi leswi a a xi tiva kahle xihlala lexi.—Mintirho 4:36; 13:2.

Ku Landzelerisisa Minkondzo Ya Pawulo

A swi olovi ku tlhela u landzelerisisa vuxokoxoko bya maendzo ya Pawulo loko a ri eKipra. Kambe vayimburi va ni vuthala bya magondzo lamanene lawa a ma ri kona hi nkarhi wa ku fuma ka Rhoma. Hikwalaho ka matshamelo ya xihlala lexi, hambi ku ri magondzo lamakulu ya namuntlha hakanyingi ma boheka ku landzelela tindlela leti varhumiwa lava va khale va faneleke va fambe ha wona.

Pawulo, Barnaba na Yohane wa ka Marka va tlute va suka eSelukiya va ya ehlalukweni ra Salami. Ha yini va ye eSalami, kasi ntsindza wa tiko ni hlaluko lerikulu swi le Pafo? Phela doroba ra Salami ri le ribuweni ra le vuxeni, i tikhilomitara ta 200 ntsena ku suka eSelukiya leri nga exikarhi ka tiko. Hambileswi Pafo a a ri teke ndhawu ya Salami, ri va ntsindza wa tiko ehansi ka mfumo wa Varhoma, Salami ri tame ra ha ri ntsindza wa timhaka ta ndhavuko, dyondzo ni ta mabindzu exihlaleni lexi. Salami a ri ri ni vaaki vo hlayanyana lava nga Vayuda naswona varhumiwa va sungule “ku twarisa rito ra Xikwembu emasinagogeni ya Vayuda.”—Mintirho 13:5.

Namuntlha, lexi saleke eSalami i marhumbi ntsena. Hambiswiritano, leswi kumiweke hi vayimburi swi tiyisekisa mhaka ya leswaku doroba leri khale a a ri dumile ri tlhela ri fuwa. Ndhawu yo xavisela, ntsindza wa swa tipolitiki ni vukhongeri, ku vuriwa leswaku yi nga ha va yi ti tlula hinkwato tindhawu leti vanhu a va hlengeletana eka tona hi xitalo emitini ya Rhoma hinkwayo leyi tshameke yi yimburiwa endhawini ya Mediteraniya.  Marhumbi ya kona, lawa swilo swa wona swi sukelaka eminkarhini ya Awugusto Khezari, ma ni fuloro leyi endliweke yi saseka hi mivalavala yo hambana-hambana, yindlu ya mintlango ya vutiolori, madamu yo hlambela lama hlamarisaka, xitediyamu ni holo leyikulu, masirha-bako yo saseka ni ndhawu ya mintlango leyi a yi kota ku rhurhela vanhu va 15 000! Ekusuhi na kona ku ni marhumbi ya tempele leyi chavisekaka ya Zewusi.

Kambe Zewusi u tsandzekile ku sirhelela muti lowu leswaku wu nga onhiwi hi ku tsekatseka ka misava. Ku tsekatseka lokukulu ka misava loku veke kona hi 15 B.C.E. ku mbindzimuxe muti wa Salami kambe Awugusto a tlhela a wu aka endzhakunyana. Ku tsekatseka ka misava ku tlhele ku wu onha hi 77 C.E., wu tlhela wu pfuxetiwa nakambe. Hi lembe-xidzana ra vumune, Salami ri hlaseriwe hi ntlhandlamano wa ku tsekatseka ka misava naswona a wa ha tlhelanga wu tlhelela exiyin’weni xa wona xa khale. Loko ku fika Nguva ya le Xikarhi, hlaluko ra wona a ri taleriwe hi sava naswona ri nga ha tirhisiwi hi munhu.

Leswaku vanhu va le Salami va angurise ku yini eka rungula leri a ri chumayeriwa hi Pawulo, a swi boxiwanga. Kambe Pawulo a a chumayela ni le ka tindhawu tin’wana. A ku ri ni magondzo manharhu lamakulu lawa varhumiwa va nga ma hlawulaka loko va suka eSalami: rin’wana a ri ya eribuweni ra le n’walungwini, ri famba exikarhi ka tintshava ta Kyrenia; rin’wanyana a ri kongoma evupela-dyambu ri tsemakanya rivala ra Mesaoria ri famba hi le xikarhi ka tiko; kasi ra vunharhu a ri lulama hi ribuwa ra le dzongeni.

Vanhu vo tala va vula leswaku Pawulo u khome gondzo leri lulamaka hi ribuwa ra le dzongeni. Ri famba exikarhi ka masimu lamanene lama nga ni hondzosi. Endzhaku ka 50 wa tikhilomitara ku ya edzonga-vupela-dyambu, pato leri ri fika edorobeni ra Larnaca kutani endzhaku ka rona ri sungula ku kongoma en’walungwini ri ya exikarhi ka tiko.

“Va Tsemakanye Xihlala Hinkwaxo”

Gondzo leri hi ku hatlisa ri fika edorobeni ra khale ra Ledra. Endhawini leyi sweswi ku akiwe doroba ra Nicosia, ku nga ntsindza wa xihlala lexi, namuntlha. A bya ha ri kona vuthala bya khale ka doroba leri tshameke ri va kona laha. Exikarhi ka marhangu lama akiweke hi vanhu vo huma eVenice hi lembe-xidzana ra vu-16, lama rhendzeleke xivindzi ntsindza wa Nicosia, ku ni gondzo ro lala leri tshamaka ri ri bizi, leri vitaniwaka Xitarata xa Ledra. A hi swi tivi leswaku Pawulo u yile eLedra kumbe a nga yanga. Bibele yi hi byela ntsena leswaku “va tsemakanye xihlala hinkwaxo.” (Mintirho 13:6) Buku leyi vitaniwaka The Wycliffe Historical Geography of Bible Lands yi vula leswaku “leswi swi nga ha va swi vula tsima leri heleleke ra ku endzela vaaki lava nga Vayuda eKipra.”

 Handle ko kanakana, Pawulo a a tiyimisele ku fikelela vanhu vo tala hilaha a nga kotaka hakona loko a ri eKipra. Xisweswo, a nga ha va a suke eLedra a teka gondzo leri yaka edzongeni ri hundza eAmathus ni le Kourion—ku nga madoroba mambirhi lamakulu lama nga ni vaaki vo tala.

Doroba ra Kourion a a ri tikhotleke emaweni ehenhla swinene ka lwandle, naswona a ku ehlela swinene ku ya eribuweni leri nga ehansi. Doroba leri ro saseka ra Magriki ni Marhoma na rona ri mbindzimuxiwe hi ku tsekatseka ka misava loku loviseke doroba ra Salami hi 77 C.E. Ku ni marhumbi ya tempele leyi a ku gandzeriwa Apollo eka yona, leyi akiweke hi 100 C.E. Xitediyamu xa kona xi nga teka vahlaleri va 6 000. Leswaku vanhu va le Kourion a va yime kahle swi vonaka hi ndlela leyi fulorho ya tiyindlu a yi khavisiwe ha yona hambi eka tindlu ta vanhu lava tshamaka ehandle ka doroba.

Va Ya ePafo

Loko ri suka eKourion gondzo leri leri nga le henhla ri ya emahlweni ri kongoma evupela-dyambu ri famba exikarhi ka masimu ya vhinya, ri ya ri khupukela ehenhla ku fikela loko hi xitshuketa ri sungula ku kongoma ehansi swinene, ri gombonyoka-gombonyoka ni mawa lawa, ri kongoma eribuweni leri nga ni sava ra swiribyana. Hi ku ya hi ntsheketo wa Magriki, laha hi kona laha xikwembu-kati Aphrodite xi tangunukeke kona elwandle, xi ri n’wana laha ku velekiwaka.

Aphrodite a xi ri xikwembu lexi gandzeriwaka swinene eKipra exikarhi ka swikwembu swin’wana swa Magriki naswona a xi gandzeriwa swinene ku fikela hi lembe-xidzana ra vumbirhi C.E. Ntsindza wa vugandzeri bya Aphrodite a wu ri le Pafo. Eka ximun’wana xin’wana ni xin’wana a ku endliwa nkhuvo lowukulu emutini lowu leswaku ku xiximiwa xikwembu lexi. Vapfhumba vo huma eAsia Minor, Egipta, Greece, ni le tindhawini ta le kule to kota Peresiya a va ta ePafo va ta tlangela nkhuvo lowu. Loko xihlala xa Kipra xi fumiwa hi Vaptolemy, vaaki va le Kripra va sungule ku gandzela Vafaro.

Pafo a ku ri ntsindza wa Kipra hi nkarhi wa ku fuma ka Rhoma, laha hosana a yi fuma yi ri kona, naswona doroba leri a ri ri ni lunghelo ro endla mali ya koporo. Muti lowu na wona wu onhiwile hi ku tsekatseka ka misava loku endlekeke hi 15 B.C.E., naswona hilaha swi veke hakona hi doroba ra Salami, Awugusto u humese mali ya leswaku wu tlhela wu akiwa. Vuyimburi byi paluxa leswaku vanhu lava fuweke a va tshame emafurheni edorobeni ra Pafo ra lembe-xidzana ro sungula—switarata swa doroba a swi anamile, makaya a ma khavisiwile swinene, a ku ri ni swikolo swa vuyimbeleri, tiholo ta vutiolori ni timbala ta mintlango.

Leri i doroba ra Pafo leri Pawulo, Barnaba na Yohane wa ka Marka va teke eka rona, naswona hi kona laha hosana Sergiyo Pawulosi—“wanuna la twisisaka”—loyi hambileswi a a kanetiwa swinene hi Elima lowa noyi ‘a laveke ku twa rito ra Xikwembu hi mbilu hinkwayo.’ Hosana “yi hlamarisiwe hi dyondzo ya Yehovha.”—Mintirho 13:6-12.

Endzhaku ko heta ntirho wa vona wo chumayela le Kipra, varhumiwa lava va ye va ya tirha eAsia Minor. Riendzo rero ro sungula ra vurhumiwa leri tekiweke hi Pawulo a ri ri ra nkoka swinene eku hangalasiweni ka Vukreste bya ntiyiso. Buku leyi nge St. Paul’s Journeys in the Greek Orient yi ri “lawa a ku ri wona masungulo ya xiviri ya ntirho wa Vukreste ni ya . . . ntirho wa Pawulo wa vurhumiwa.” Ya engetela: “Leswi tiko ra Kipra ri kumekaka laha tindlela ta le lwandle leti yaka eSiriya, Asia Minor ni le Greece ti hlanganaka kona, swa fanela leswi ri veke tiko ro sungula ra ntirho wa vurhumiwa.” Kambe lawa a ko va masungulo ntsena. Endzhaku ka malembe-xidzana ya 20, ntirho wa vurhumiwa bya Vukreste wa ha ri kona etikweni leri, naswona hi nga vula hi tiyisile leswaku mahungu lamanene ya Mfumo wa Yehovha hi ku kongoma ma fike “endhawini ya le kule swinene ya misava.”—Mintirho 1:8.

[Mimepe leyi nga eka tluka 20]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

KIPRA

NICOSIA (Ledra)

Salami

Pafo

Kourion

Amathus

Larnaca

TINTSHAVA TA KYRENIA

RIVALA RA MESAORIA

TINTSHAVA TA TROODOS

[Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

Hi ku tirhisa moya lowo kwetsima lowu a ri na wona, Pawulo u endle leswaku Elima lowa noyi a hundzuka bofu loko a ri le Pafo