Matshalatshala Yo Kuma Hulumendhe Leyinene

“Leswi matiko ma yaka ma tirhisana swi vange ntlhandlamano wa swiphiqo swa misava hinkwayo leswi matiko ma nga ta ka ma nga swi tlhantlhi. Ntirhisano wa misava hinkwayo hi wona ntsena lowu nga hi pfunaka ku lwa ni makhombo ni swiphiqo leswi yaka swi nyanya leswi vanhu va langutanaka na swona.”—Ghulam Umar, mukambisisi wa tipolitiki wa le Pakistan.

MISAVA ya namuntlha yi tele hi swihlamariso. Emisaveni leyi teleke swilo leswi vonakaka, vo tala swa va tikela ku kuma swo tihanyisa. Vanhu lava hanyaka eka nguva leyi ya tikhomphyuta va tlharihile va tlhela va dyondzeka ku tlula vanhu vahi ni vahi lava tshameke va hanya, kambe vo tala swa va tikela ku kuma ntirho. Hambileswi vanhu va nga ni ntshunxeko lowukulu ku tlula rini na rini, vo tala va hanya eku chaveni lokukulu naswona va titwa va nga sirhelelekanga. Nkarhi wun’wana hi nga va hi ri ni mintirho leyi vonakaka yi vuyerisa, kambe vukanganyisi ni vuhomboloki lebyi nga kona eka vanhu va swiyimo hinkwaswo byi siye vo tala va nga ha ri na ntshembo.

Swiphiqo leswi vanhu va langutaneke na swona swi tele lerova ku hava tiko hambi ku ri ntlawa wo karhi lowu nga kotaka ku swi tlhantlha. Hikwalaho, valavisisi vo tala va gimete hileswaku loko ku ta va ni ku rhula ni nsirhelelo, matiko hinkwawo ma fanele ma fumiwa hi hulumendhe yin’we. Hi xikombiso, Albert Einstein i khale a ri seketerile vonelo ro tano. Hi 1946 u pfumerile a ku: “Ndza tiyiseka leswaku vanhu vo tala emisaveni va ta tsakela ku hanya hi ku rhula ni nsirhelelo . . . Ku navela ka vanhu ku va ni ku rhula ku nga fikeleriwa ntsena hi ku simekiwa ka hulumendhe ya misava hinkwayo.”

Se ku hundze makume ntlhanu wa malembe xilaveko lexi xa nkoka xi nga si hetisisiwa. Loko yi xaxameta swiphiqo swa lembe-xidzana ra vu-21, nhlamuselo ya phepha-hungu ra Le Monde, eParis, le Furwa yi ri: “I swa nkoka leswaku ku simekiwa milawu ya fambiselo ra vuavanyisi ro kongomisa ni vumbiwa lebyi nga ta tirhisiwa emisaveni hinkwayo lebyi nga swi kotaka ku nghenelela hi ku hatlisa kun’wana ni kun’wana loko ku tshuka ku va ni nyimpi yo yayarhela rixaka. Emhakeni leyi i swa nkoka ku amukela vonelo ra leswaku Misava i tiko rin’we.” I mani kumbe i yini lexi nga ni matimba ni vuswikoti byo endla swilo leswi, ku tiyisekisa leswaku vanhu va va ni ku rhula enkarhini lowu taka?

Xana Nhlangano Wa Matiko Wu Nga Xi Tlhantlha Xiphiqo Lexi?

Vo tala va veke ntshembo wa vona eka Nhlangano wa Matiko leswaku wu ta tisa ku rhula ka misava hinkwayo. Xana Nhlangano wa Matiko i hulumendhe leyi nga ta tisa ku rhula ka ntiyiso ni nsirhelelo emisaveni? Handle ko kanakana, swi tele swilo leswi van’watipolitiki va swi vulaka leswi twalaka swi khutaza ni ku nyika ntshembo. Hi xikombiso, eka “Xihlambanyo xa Gidi ra Malembe” xa lembe ra 2000, Huvo-nkulu ya Nhlangano wa Matiko yi endle xihlambanyo lexi: “Hi ta  endla leswi nga ematimbeni ya hina leswaku hi ntshunxa vanhu va hina ekhombyeni ra nyimpi, leyi eka yona ku lwaka Matiko, leyi koxeke vutomi bya vanhu vo tlula 5 wa timiliyoni eka khume ra malembe lama hundzeke.” Switiviso swo tano swi endle leswaku Nhlangano wa Matiko wu dzunisiwa ni ku xiximiwa etindhawini to tala, wu tlhela wu nyikiwa Sagwadi ra ku Rhula ra Nobel ra 2001. Loko Komiti ya Nobel ya le Norway yi fundzha Nhlangano wa Matiko yi vule leswaku “ndlela yo antswa yo fikelela ku rhula ni ntirhisano wa misava hinkwayo i Nhlangano wa Matiko.”

Ku nga khathariseki hinkwaswo leswi, xana vandla ra Nhlangano wa Matiko, leri simekiweke hi 1945, ri ve hulumendhe leyi tisaka ku rhula ka xiviri ka misava hinkwayo ni loku nga ta tshama hilaha ku nga heriki? Doo, hikuva vutianakanyi ni swikongomelo swa vutiko swa matiko lama nga swirho swa wona swi kavanyete matshalatshala ya wona yo tala. Hi ku vula ka mutsari un’wana wa phepha-hungu, vanhu va teka Nhlangano wa Matiko wu ri “nchumu lowu kombisaka mavonelo ya vanhu emisaveni hinkwayo” nileswaku “leswi va bulaka ha swona i swiphiqo leswi se ku nga ni malembe ku ri karhi ku phikizaniwa ha swona naswona a ku na ntlhantlho.” Kambe xivutiso xa ha tlakuka: Xana matiko ya misava ma ta va ni vun’we hakunene siku rin’wana?

Bibele yi kombisa leswaku vun’we byo tano byi ta va kona ku nga ri khale. Xana leswi swi ta endleka njhani? Naswona hi yihi hulumendhe leyi nga ta swi endla sweswo? Leswaku u kuma tinhlamulo, hi kombela leswaku u hlaya xihloko lexi landzelaka.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 3]

Einstein u seketele xilaveko xa hulumendhe ya misava hinkwayo

[Xihlovo Xa Kona]

Einstein: U.S. National Archives photo