Xivindzi Xa “Mutsendzeleki La Hangalasaka Evhangeli”

KU VIKIWA leswaku loko a ri ni malembe ya 18, George Borrow a a tiva tindzimi ta 12. Endzhaku ka malembe mambirhi u kote ku hundzuluxela tindzimi ta 20 “hi ku olova ni hi ndlela leyi twisisekaka.”

Hi 1833, wanuna loyi a a ri ni vuswikoti byo hlamarisa u vitaniwile leswaku a ta kanerisana swin’wana ni Vandla ra Bibele ra Britain ni Matiko Mambe le London, eNghilandhi. Leswi a a nga ri na mali yo khandziya, kambe a tiyimiserile ku tirhisa lunghelo leri, Borrow, loyi se a a ri ni malembe ya 30 hi vukhale u mbeyetele mpfhuka wa tikhilomitara ta 180 hi milenge ku suka ekaya rakwe le Norwich, naswona u lo teka tiawara ta 28 ntsena.

Vandla ra Bibele ri n’wi nyike ntirho wo tika wo dyondza ririmi ra Ximanchu, leri tirhisiwaka etindhawini tin’wana ta le Chayina, ku nga si hela tin’hweti ta tsevu. U kombele buku ya ririmi, kambe va lo n’wi nyika ntsena buku ya Evhangeli ya Matewu hi Ximanchu, swin’we ni xihlamusela-marito xa Ximanchu ni Xifurwa. Kambe, ku nga si hela ni mavhiki ya 19, u tsalele eLondon, a ku, “Se ndza xi tiva Ximanchu,” naswona hi ku vula ka yena, u xi tive “hi ku pfuniwa hi Xikwembu.” Leswi a swi endleke a swi hlamarisa ngopfu hikuva hi nkarhi lowu fanaka, ku vikiwe leswaku a a lulamisa swihoxo eka Evhangeli ya Luka hi Xinahuatl, ku nga rin’wana ra tindzimi ta xintu le Mexico.

Bibele Hi Ximanchu

Hi lembe-xidzana ra vu-17, loko ririmi ra Ximanchu ri sungula ku tsariwa hi ku tirhisa maletere lama tekiweke eka ririmi ra Xiuighur ra le Mongolia, Ximanchu xi ve ririmi ra ximfumo leri tirhisiwaka eChayina. Hambileswi hi ku famba ka nkarhi ri sunguleke ku ka ri nga ha tirhisiwi ngopfu, swirho swa Vandla ra Bibele ra Britain ni Matiko Mambe a swi ri ni nkhinkhi wa ku kandziyisa ni ku hangalasa Tibibele ta Ximanchu. Hi 1822 va humese mali yo kandziyisa tikopi ta 550 ta Evhangeli ya Matewu, leyi hundzuluxeriweke hi Stepan V. Lipoftsoff. A a ri xirho xa Ndzawulo ya Timhaka ta Matiko Mambe eRhaxiya loyi a tshameke eChayina ku ringana malembe ya 20. Tikopi leti ti kandziyisiwe eSt. Petersburg, kambe loko ka ha hangalasiwe timbirhi tinharhu, ndhambhi yi onhe letin’wana hinkwato.

Endzhakunyana ku sungule ntirho wo hundzuluxela Matsalwa hinkwawo ya Vukreste ya Xigriki. Ku kumeka ka tikopi ta khale ta Matsalwa ya Xiheveru hi 1834 ku endle leswaku Bibele yi rhandziwa ngopfu. I mani loyi a a ta langutela ku pfuxetiwa ka Bibele ya Ximanchu ni ku hetisa vuhundzuluxeri lebyin’wana hinkwabyo? Vandla ra Bibele ra Britain ni Matiko Mambe ri rhumele George Borrow a ya va endlela ntirho lowu.

A Ya eRhaxiya

Loko a fika eSt. Petersburg, Borrow u dyondze Ximanchu hi vuenti leswaku a ta kota ku  kambisisa swihoxo ni ku hlela rungula ra Bibele hi ndlela leyi pakanisaka swinene. Nilokoswiritano, ntirho wa kona a wu lava u dye u xurha, naswona a a tirha kwalomu ka tiawara ta 13 hi siku a pfuna eku kandziyisiweni ka The New Testament, leyi eku heteleleni yi vuriweke “nkandziyiso lowunene ngopfu lowu endliweke evuxeni.” Ku kandziyisiwe tikopi ta 1 000 hi 1835. Kambe makungu ya Borrow ya ku famba na tona eChayina leswaku ti ya nyikiwa vanhu a ma humelelanga. Hulumendhe ya le Rhaxiya, hi ku chava leswaku leswi swi nga ha tekiwa tanihi ntirho wa vurhumiwa lowu nga onhaka vuxaka ni tiko rero, yi arile ku nyika Borrow mpfumelelo wo tlula ndzilakana wa Chayina loko a khome hambi ko va “Bibele yin’we ya Ximanchu.”

Tikopi ti nga ri tingani ti nyikiwe vanhu endzhaku ka malembe ya kwalomu ka khume, naswona vuhundzuluxeri bya Tievhangeli ta Matewu na Marka, ti hume enkandziyisweni wun’we hi Ximanchu ni Xichayina hi 1859. Kambe, vanhu vo tala lava kotaka ku hlaya Ximanchu se a va rhandza ku hlaya Xichayina, naswona ntshembo wa vuhundzuluxeri lebyi heleleke bya Bibele ya Ximanchu wu sungule ku nyamalala. Entiyisweni, ririmi ra Ximanchu a ri fa hakatsongo-tsongo, ri siviwa hi Xichayina. Ku fa ka rona ku chapute hi 1912 loko Chayina ri va riphabliki.

Nhlonhle Ya Le Iberia

Endzhaku ko tiyisiwa nhlana hi ntokoto lowu a veke na wona, George Borrow u tlhelele eLondon. Hi 1835 u nyikiwe ntirho wun’wana ePortugal ni le Spain, “wa ku ya kambela leswaku vanhu va swi lunghekele ku fikela kwihi ku amukela tidyondzo ta Vukreste,” hilaha a swi vekeke hakona endzhaku. Hi nkarhi wolowo, matiko lamambirhi a ma nga si fikeleriwa hi Vandlha ra Bibele ra Britain ni Matiko Mambe hikwalaho ka mpfilumpfilu wa tipolitiki ni ntshamisano. Borrow u tsake ngopfu ku vulavurisana ni vanhu va le matiko-xikaya ya Portugal hi ta Bibele, kambe ku nga ri kungani, u tlulele eSpain hileswi vanhu va kona a va nga rhandzi vukhongeri.

Le Spain u hlangavetane ni ntlhontlho wun’wana, ngopfu-ngopfu eka Magypsy lawa Borrow a hatleke a endla vuxaka na wona tanihi leswi a a kota ku vulavula ririmi ra wona. Endzhakunyana ka ku fika kakwe, u sungule ku hundzuluxela “Testamente Leyintshwa” hi Xigitano, ku nga ririmi ra Magypsy ya le Spain. U rhambe vavasati vambirhi va Magypsy leswaku va ta n’wi pfuna ntirho lowu. A a va hlayela vuhundzuluxeri bya Xipaniya kutani a va kombela leswaku va n’wi hundzuluxelela byona. Hi ndlela leyi, u kote ku dyondza ndlela leyinene yo tirhisa swivulavulelo swa Magypsy. Hikwalaho ka matshalatshala lawa, Evhangeli ya Luka yi kandziyisiwile hi ximun’wana xa 1838, leswi susumeteleke bixopo un’wana ku vula marito lawa: “U ta hundzula vanhu hinkwavo va le Spain hi ku tirhisa xigypsy.”

George Borrow u nyikiwe mpfumelelo wo kuma “munhu la nga swi kotaka ku hundzuluxela Matsalwa hi ririmi ra Xibasque.” Ntirho wolowo wu nyikiwe Dok. Oteiza, ku nga dokodela wa vutshunguri “loyi a a ri tiva kahle ririmi-mpambukwa rero, leri na mina a ndzi ri tivanyana,” ku tsala Borrow. Hi 1838, Evhangeli ya Luka yi ve buku yo sungula ya Bibele leyi kumekaka hi Xibasque xa le Spain.

 Leswi Borrow a a hisekela ku voningela vanhu lava nga dyondzekangiki, u teke maendzo yo leha, lawa hakanyingi a ma ri ni khombo, leswaku a ya hangalasa tibuku ta Bibele etindhawini ta le makaya laha vanhu va kona va nga evuswetini. A a lava ku va ntshunxa eka munyama lowu a va ri eka wona wa vukhongeri ni vukholwa-hava. Hi xikombiso, loko a paluxa vuhava bya ku xava ka vona mapapila ya ndzivalelo wa swidyoho, a a bula na vona a ku: “Xana hakunene Xikwembu, lexi lulameke, xi nga ku pfumelela ku xavisiwa ka xidyoho?” Kambe Vandla ra Bibele, leri a ri chava leswaku ku hlaseriwa ka tidyondzo to tano leti vanhu a va ti pfumela swi nga ha endla leswaku ntirho wa rona wu yirisiwa, ri n’wi lerise leswaku a tshika leswin’wana, a hangalasa Matsalwa ntsena.

Borrow u nyikiwe mpfumelelo wa nomu leswaku a kandziyisa El Nuevo Testamento, ku nga New Testament ya Xipaniya, kambe a nga ti nghenisi tidyondzo ta Rhoma Khatoliki. U kume mpfumelelo lowu, hambileswi eku sunguleni holobye-nkulu a a nga swi lavi, a vula leswaku vuhundzuluxeri lebyi byi ni khombo naswona i “buku leyi nga riki yinene.” Kutani Borrow u pfule vuhlayiselo bya tibuku eMadrid leswaku a ta xavisa New Testament leyi ya Xipaniya, ku nga goza leri n’wi lwiseke ni varhangeri va vukhongeri ni vafumi. U pfaleriwe ekhotsweni masiku ya 12. Loko a kombisa ku vilela, Borrow u komberiwe ku huma etikweni hi ku rhula. Leswi a a swi tiva kahle leswaku a a pfaleriwe a nga dyanga xa munhu, u vulavule hi xikombiso xa muapostola Pawulo kutani a endla xiboho xa ku tshama kwalaho kukondza vito rakwe ri basisiwa kahle.—Mintirho 16:37.

Loko murhumiwa wa rona la hisekaka a suka eSpain hi 1840, Vandla ra Bibele ri vikile: “Ku hangalasiwe tikopi ta Matsalwa ta kwalomu ka 14 000 eSpain emalembeni ya ntlhanu lama hundzeke.” Leswi a hoxeke xandla lexikulu entirhweni lowu, hi ku komisa Borrow u hlamusele nkarhi lowu a wu heteke eSpain tanihi “malembe yo tsakisa ku tlula hinkwawo evuton’wini bya mina.”

The Bible in Spain, leyi kandziyisiweke ro sungula hi 1842—naswona ya ha kandziyisiwaka—yi tamele rungula leri twisisekaka ra maendzo ni ntirho lowu endliweke hi George Borrow hi ku kongoma. Ebukwini leyi, leyi rhandziweke swinene, u tivule “mutsendzeleki la hangalasaka Evhangeli.” U tsale a ku: “Xikongomelo xa mina a ku ri ku endzela tindhawu leti fihlekeke ni leti nga etlhelo, leti nga exikarhi ka swintshabyana ni tintshava leti nga fambekiki, kutani ndzi vulavula ni vanhu ha Kreste.”

Hi ku hangalasa ni ku hundzuluxela Matsalwa hi nkhinkhi wo tano, George Borrow u vekele van’wana xisekelo—mawaku lunghelo ro hlawuleka swonghasi!

[Mepe lowu nga eka tluka 29]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Matshalatshala ya George Borrow ya ku hundzuluxela ni ku hangalasa Bibele ma n’wi suse (1) eNghilandhi ma n’wi yisa (2) eRhaxiya, (3) ePortugal ni le (4) Spain

[Xihlovo Xa Kona]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Marito yo rhanga ya Evhangeli ya Yohane hi Ximanchu leyi kandziyisiweke hi 1835, ma hlayeka ku sukela ehenhla ku ya hansi ni ku sukela eximatsini ku ya exineneni

[Xihlovo Xa Kona]

From the book The Bible of Every Land, 1860

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 27]

From the book The Life of George Borrow by Clement K. Shorter, 1919