Swilo Swo Sila Leswi Endlaka Leswaku Ku Va Ni Swakudya

XINKWA xi vuriwe “xakudya-nkulu evuton’wini,” “hosi ya swakudya hinkwaswo,” “xakudya-nkulu xa munhu xa nkarhi na nkarhi ku sukela khale ka khaleni.” Ina, xinkwa a xi dyiwa siku ni siku ku sukela khale. Kahle-kahle, xilaveko lexikulu xa munhu a ku ri ku kuma xinkwa xa siku ni siku.

Xinkwa xi endliwa hi mapa. Kutani ku sila i vutshila bya khale. Loko a ku nga ri na michini, ku endla mapa a ku ta va ntirho wo tika swinene! Eminkarhini ya Bibele, mpfumawulo wa ribye ro sila a wu fambisana ni minkarhi leyinene leyi nga ni ku rhula, kasi loko wu nga ri kona a swi kombisa nhlomulo.—Yeremiya 25:10, 11.

Xana ku sila swi katse yini hi malembe yo tala? Xana ku tirhisiwe maendlelo ni switirhisiwa swihi? Naswona namuntlha ku tirhisiwa swo sila swa muxaka muni leswaku u kota ku kuma swakudya?

Ha Yini A Ku Laveka Swo Sila?

Yehovha u byele mpatswa wo sungula Adamu na Evha a ku: “Ndzi mi nyika swimila hinkwaswo swa vuandlalo bya misava hinkwayo leswi vekaka timbewu ni murhi wun’wana ni wun’wana lowu nga ni mbhandzu wa murhi lowu vekaka mbewu eka wona. A swi ve swakudya eka n’wina.” (Genesa 1:29) Swakudya swin’wana leswi Yehovha Xikwembu a swi nyikeke vanhu a ku ri tindzoho. Xihlovo lexi xa swakudya a xi ri xa nkoka ngopfu evuton’wini bya munhu, tanihi leswi swakudya hinkwaswo leswi nga tindzoho—leswi katsaka koroni, maxalana, rhayi, otsi, rhayisi, mahila, maxalana ni mavele—swi nga ni tikhabohaydreti leti nga ni xitachi leti miri wu kotaka ku ti cinca ti va xihlovo lexi wu nyikaka matimba ku nga chukele.

Kambe, munhu a nga swi koti ku gayela tindzoho leti nga siriwangiki leti nga timbisi. Munhu u kota ku dya tindzoho leti loko ti siriwile ti va mapa kutani ti swekiwa. Ndlela yo olova swinene yo gaya tindzoho ti va mapa i ku ti kandza hi tshuri, ku ti sila kumbe ku tirhisa maendlelo wolawo hamambirhi.

Ku Sila Hi Mavoko

Swifaniso swa le masirheni ya le Egipta wa khale swi kombisa ku tirhisiwa ka muxaka wun’wana wa khale wa ribye, leri vuriwaka saddle quern. Ri thyiwe vito rero hikuva ri fana ni xihlalu. Ribye leri ro sila a ri ri ni maribye mambirhi—ribye leri celekeke exikarhi ka rona ri tlhela ri voyama ni ribye leritsongo a ri tlhandlekiwa ehenhla ka rona. Loyi a silaka—hakanyingi ku nga wansati—a a nkhinsama hi matsolo endzhaku ka rona kutani a khoma ribye ra le henhla hi mavoko hamambirhi. Kutani a sungula ku sila. Hakunene a xi ri xitirho xo olova kambe lexi pfunaka!

Hambiswiritano, ku nkhinsama tiawara to tala a swi vavisa miri. Ku sila a ku tshikilela nhlana, mavoko, mindzhumbi, matsolo ni swikunwana swa loyi a silaka. Nkambisiso wa marhambu lama nga tolovelekangiki ya mikongotlo ya le Siriya wa khale wu endle leswaku vakambisisi va masalela ya leswi feke va gimeta hileswaku ku tirhisa maribye yo tano yo sila swi vangele vavasati ku tshamela ku vaviseka—ku nghena endzeni  ka marhambu ya vona ya le mahlweni ka tsolo, ku vaviseka ka rhambu ro hetelela ra longo ni ku pfimba swinene ka mahlangano eka xikunwana lexikulu. Le Egipta wa khale, ntirho wo sila swi tikomba onge a wu endliwa hi malandza ya xisati. (Eksoda 11:5) * Swidyondzi swin’wana swi pfumela leswaku loko Vaisrayele va suka aEgipta, va fambe na ribye ro sila leri vuriwaka saddle quern.

Ku antswisiwa ka le ndzhakunyana ka swilo swo sila ha swona ku katse ku borha maribye hamambirhi leswaku ma ta sila kahle. Ku nghena ka ribye leri nga ni mbhovo lowu fanaka ni fanele swi endle leswaku munhu loyi a ri tirhisaka a tata mbhovo wa kona hi tindzoho, leswi a swi endla leswaku ti sileka kahle. Hi lembe-xidzana ra vumune kumbe ra vuntlhanu B.C.E., eGreece ku endliwe muchini wo olova wo sila. Ribye ra le henhla a ri endleriwe xikhomo emakumu lexi a xi rhendzeleka. Loko ku susumetiwa makumu lama nga riki na xikhomo ma yisiwa emahlweni ni le ndzhaku a ma endla leswaku ribye leri ku nga cheriwa eka rona tindzoho ri khumbana ni ribye leri nga hala hansi.

Hinkwawo maribye lawa yo sila lawa ku vulavuriweke ha wona laha henhla, a swi nga olovi ku ma tirhisa. A ma titshege hi ku tirhisiwa hi ndlela leyi a ku nga ri na xiharhi lexi a xi ta leteriwa ku wu endla ntirho lowu. Hikwalaho, maribye lawa yo sila a ma fanele ma tirhisiwa hi munhu. Kutani hi ku famba ka nkarhi, thekinoloji leyintshwa yi endle nchumu lowuntshwa wo sila—ribye leri rhendzelekaka. Swiharhi a swi tirhisiwa eka rona.

Ribye Leri Rhendzelekaka Ri Olovisa Ntirho

A swi kanakanisi leswaku ribye leri rhendzelekaka ri endliwe ematikweni ya le kusuhi ni le Mediteraniya kwalomu ka lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E. Hi lembe-xidzana ro sungula C.E., Vayuda va le Palestina a va ri tiva ribye ro tano hikuva Yesu u vulavule hi “ribye ro sila . . . leri fanaka ni leri ri rhendzelekisiwaka hi mbhongolo.”—Marka 9:42.

Maribye yo sila lama rhendzelekisiwaka hi swiharhi a ma tirhisiwa eRhoma ni le matikweni yo tala lawa a ma ri ehansi ka Mfumo wa Rhoma. Maribye yo tala yo tano ma ha ri kona ePompeii. Ma ni ribye ro tika ra le henhla leri nga ni xivumbeko xo fana ni xa nghilazi yo pima nkarhi leri a ri tirha tanihi fanele, ku tlhela ku va ni ribye hala hansi leri fanaka ni tshevula. Loko ribye ra le henhla ri ri karhi ri rhendzeleka eka leri ra le hansi, tindzoho a ti nghena exikarhi ka maribye kutani ti sileka. Maribye ya le henhla ya muxaka lowu lama ha riki kona ma hambana hi mpimo ku sukela kwalomu ka 45 ku ya ka 90 wa tisentimitara hi ku anama. Maribye lawa a ma tlakuke 180 wa tisentimitara.

A swi tiveki leswaku hi wahi maribye yo sila lama nga endliwa ku sungula exikarhi ka lawa a ku tirhisiwa voko eka wona kumbe lawa a ma susumetiwa hi swiharhi. Ribye ro sila hi mavoko a ri rhwaleka ri tlhela ri tirhiseka hi ku olova. A ri ri ni maribye mambirhi ya xirhendzevutana kumbexana a ri aname 30 ku ya ka 40 wa tisentimitara. Ehenhla ka ribye ra le hansi a ku nghenenyana endzeni kasi hala hansi ka ribye ra le henhla a ku celekilenyana leswaku ribye ra le hansi ri ta kota ku ringanela. Ribye ra le henhla a ri tshama exikarhi naswona a ri rhendzelekisiwa hi xikhomo xa ntsandza. Hi ntolovelo vavasati vambirhi a va tshama va langutana, havumbirhi va veke voko rin’we eka xikhomo leswaku va rhendzelekisa ribye ra le henhla. (Luka 17:35) Hi voko lerin’wana, wansati un’wana a a chela tindzoho hakatsongo-tsongo eka fanele ya ribye ra le henhla, kasi wansati lowun’wana a a kangatela mapa lama silekeke ethireyini kumbe eka nguvu leyi vekiweke ehansi ka ribye ro sila ha rona. Muxaka lowu wa ribye ro sila a wu laveriwa masocha, vafambisi va swikepe,  kumbe mindyangu leyitsongo leyi tshamaka ekule ni tindhawu leti ku siriwaka eka tona.

Maribye Yo Sila Lama Tirhaka Hi Mati Kumbe Hi Moya

Kwalomu ka 27 B.C.E., Vitruvius munjhiniyara wa Murhoma u hlamusele ribye ro sila leri tirhaka hi mati leri a ri tirhisiwa enkarhini wa yena. Mati lama khulukaka a ma susumeta xikhomo lexi nga namarhetiwa evhilweni leswaku ri rhendzeleka. Vhilwa leri nga ni meno a ri endla leswaku xikhomo lexi nga leha xi ya ehenhla xi sungula ku rhendzeleka. Xikhomo lexi a xi fambisa ribye ro sila lerikulu ra le henhla.

Xana ribye ro sila leri tirhaka hi mati a ri ri njhani loko ri pimanisiwa ni laman’wana? Ku ringanyetiwa leswaku maribye yo sila hi mavoko a ma sila tindzoho ta le hansi ka khume ra tikhilogiramu hi awara naswona ribye ro sila leri a ri susumetiwa hi swiharhi leri a a ri tirha kahle a a ri sila 50 wa tikhilogiramu. Kasi ribye ro sila ra Vitruvius leri tirhaka hi mati a a ri sila kwalomu ka 150 ku ya ka 200 wa tikhilogiramu hi awara. Ndlela ya xisekelo leyi sunguriweke hi Vitruvius yi hambete yi tirhisiwa hi vaendli va swilo swo sila ha swona lava nga ni vutshila hi malembe xidzana yo tala endzhaku ka kwalaho, hambileswi a va endla mixaka yo hambana-hambana va tlhela va antswisa hi tindlela to tala.

Maribye yo sila a ma nga tirhi hi mati lama khulukaka ntsena. Loko maribye yo sila lama tirhisaka mati ma siviwe hi swipelupelu, a ku ta endliwa ntirho lowu fanaka. Swipelupelu swi sungule ku tirhisiwa eYuropa kumbexana hi lembe-xidzana ra vu-12 C.E. naswona a swi tirhisiwa ngopfu ku sila eBelgium, eJarimani, eHolland ni kun’wana. Swi tirhisiwe ku fikela loko swilo swo sila ha swona leswi tirhaka hi nkahelo ni hi matimba man’wana swi nga ha ri kona.

“Xinkwa Xa Hina Xa Siku Leri”

Ku nga khathariseki nhluvuko, tindlela to tala to sila ta le nkarhini lowu hundzeke ta ha tirhisiwa etindhawini tin’wana. Ematikweni man’wana ya le Afrika ni le Oceania ka ha tirhisiwa tshuri ni musi. Le Mexico ni le Amerika Xikarhi, ku tirhisiwa ribye ro sila leri vuriwaka saddle quern leswaku ku siriwa tindzoho to endla xinkwa lexi vuriwaka tortilla. Kasi maribye yo sila lama tirhaka hi mati ni swipelupelu ma ha tirhisiwa etindhawini to tala.

Hambiswiritano, mapa yo tala lama tirhisiwaka ku endla xinkwa ematikweni lama hluvukeke namuntlha, ma endliwe hi michini yo sila leyi ti tirhelaka hi yoxe. Tindzoho ta siriwa ti va mapa hakatsongo-tsongo loko ti ri karhi ti hundza eka tinsimbi leti rhendzelekaka hi rivilo ro hambana-hambana. Endlelo leri ri endla leswaku mapa ma siriwa hi ku ya hi mimpimo yo hambana-hambana hi mali ya le hansi.

A swi kanakanisi leswaku ku kuma mapa yo sweka ha wona a swa ha ri ntirho wo tika ku fana ni khale. Kambe, hi fanele hi nkhensa Muvumbi wa hina hikwalaho ko hi nyika tindzoho ni vutshila byo ti hundzula ti va “xinkwa xa hina xa siku leri.”—Matewu 6:11.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Ribye ro sila leri vuriwaka “saddle quern” ra le Egipta

[Xihlovo Xa Kona]

Soprintendenza Archeologica per la Toscana, Firenze

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Eka maribye yo sila lawa a ma susumetiwa hi swiharhi, a ku pyanyeteriwa mitlhwari leswaku ku kumiwa mafurha

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 23]

Soprintendenza Archeologica per la Toscana, Firenze