Ta Rifuwo Ra Chester Beatty

“YI LO mphaa, hi rifuwo ra khale ka khaleni, . . . yi tele hi swifaniso swo saseka leswitsongo ni leswikulu.” Leyi i ndlela leyi R. J. Hayes, a yi hlamuseleke ha yona Layiburari ya Chester Beatty ya le Dublin, eIreland, leyi a a tshameke a va mulanguteri wa yona. Ya konya hi swimakiwa swo durha swa tolweni wa masiku, swilo leswi endliweke hi vutshila, tibuku to kala, ta nxavo wa le henhla swinene. Kambe, xana Chester Beatty a a ri mani? Naswona hi rihi rifuwo leri a ri hlengeleteke?

Alfred Chester Beatty, la velekiweke hi 1875 le New York, U.S.A., a a ri ni ngati ya le Scotland, Ireland, ni ya Manghezi. Loko a ri ni malembe ya 32 hi vukhale, se a a ri ni rifuwo ro tala swinene tanihi leswi a a ri munjhiniyara ni mutsundzuxi wa timayini. Evuton’wini byakwe hinkwabyo u tirhise mali yakwe leswaku a hlengeleta swilo swo saseka ni swa risima. Loko Beatty a fa hi 1968 a ri ni malembe ya 92, swilo hinkwaswo leswi a swi hlengeleteke u nyikele ha swona leswaku swi va swa vanhu hinkwavo va Ireland.

U Hlengelete Yini?

Beatty u hlengelete swilo swo tala swo hambana-hambana. Vanhu va kombisiwa phesente yin’we ntsena ya swilo leswi. U hlengelete swilo leswi nga kumekiki hi ku olova, swa risima, leswi nga ni magidi-gidi ya malembe swi ri kona naswona swi endliweke eka tinguva to hambana swinene—leswi endliweke hi nguva ya le xikarhi ni hi Nkarhi wa ku Cinca ka Yuropa ni leswi humaka ematikweni yo hlayanyana ya le Asia ni le Afrika. Hi xikombiso, swifaniso swa xiyimo xa le henhla leswi a swi kumeke eJapani, ku vuriwa leswaku i swa risima swinene ku tlula swin’wana leswi nga kona emisaveni hinkwayo.

Swiphambati swa vumba swa madzana-dzana swo huma eBabilona ni le Sumer, leswi tsariweke hi tinhlanga ta khale ta xivumbeko xo tontswa, swi hlamarisa swinene ku tlula mintirho yin’wana ya vutshila leyi nga kona. Vanhu lava a va tshama eMesopotamiya eka malembe lama tlulaka 4 000 lama hundzeke, a va tsala vuxokoxoko byitsongo hi ta vutomi bya vona, va tirhisa swiphambati swa vumba leswi tsakamaka, kutani endzhaku va swi omisa hi ndzilo. Swo tala swa swiphambati leswi swa ha ri kona ni namuntlha, naswona munhu wa swi kota ku vona leswaku matsalelo ya kona i ya khale hakunene.

Ku Rhandza Tibuku

Swi le rivaleni leswaku Chester Beatty a a tsakisiwa hi vutshila lebyi tirhisiwaka loko ku endliwa tibuku ta xiyimo xa le henhla. U hlengelete magidi-gidi ya tibuku ta vukhongeri ni leti nga riki ta vukhongeri, ku katsa ni tikopi ta Koran leti khavisiweke kahle swinene. Mutsari un’wana u vula leswaku Beatty a a “tsakisiwa hi mimpimo leyi ringanaka swinene ya matsalwa ya Xiarabu, . . . naswona leswi a a ri munhu wo rhandza mivala, a a tsakisiwa swinene hi ku khavisiwa ka matsalwa hi matluka ya nsuku ni ya silivhere ni swicelwa swin’wana leswi vangamaka.”

Chester Beatty u tsakisiwe swinene hi ribye ra jade hilaha ri va tsakiseke hakona vafumi van’wana va le Chayina eka malembe-xidzana ya khale. A va teka ribye ra jade ri ri ra risima swinene ku tlula swicelwa hinkwaswo, ri ri ra nkoka swinene ku tlula nsuku. Vafumi lava va lerise vanhu lava nga ni vutshila leswaku va endla swiphepherhele swo lala, hi maribye lawa ya jade. Eka matluka lawa ya jade vatshila lava nga ni vuswikoti a va tsala hi tinhlanga to saseka va tlhela va tsala ni swifaniso hi muvala wa nsuku, leswi endleke leswaku tibuku ta kona ti saseka hi ndlela leyi hlamarisaka. I mhaka leyi tivekaka hinkwako-nkwako leswaku Beatty hi yena muhlengeleti wa tibuku leti.

Tibibele Ta Risima Swinene

Eka vanhu lava rhandzaka Bibele, rifuwo lerikulu ra Chester Beatty hi leri ra Tibibele ta khale swinene ni ta  nguva ya le xikarhi. I matsalwa lama vekiweke laha ku nga ni ku vonakala naswona loko u ma langutile u vona mbilu yo leha ni vutshila bya vatsari lava va kopeke matsalwa lawa hi voko. Tibuku leti gandlisiweke ti kombisa vutshila bya le henhla lebyi varhungi ni vakandziyisi va khale a va ri na byona. Hi xikombiso, Biblia Latina yi kandziyisiwe eNuremberg hi 1479 hi Anton Koberger, loyi a hanyeke enkarhini wa Johannes Gutenberg naswona u hlamuseriwa tanihi “un’wana wa vakandziyisi va nkoka swinene ni lava a va gingiriteka ngopfu eminkarhini ya khale.”

Nchumu wun’wana lowu xiyekaka le Layiburari ya Chester Beatty i tsalwa ra dzovo ra le ku sunguleni ka lembe-xidzana ra vumune, leri tsariweke hi Ephraem, xidyondzi lexi nga Musiriya. Ephraem u tshaha swinene buku leyi vitaniwaka Diatessaron ya lembe-xidzana ra vumbirhi. Eka buku leyi, mutsari wa yona la vitaniwaka Tatian, u hlanganise Tievhangeli ta mune leti vulavulaka hi vutomi bya Yesu Kreste a endla rungula rin’we leri tlhandlamanaka kahle. Vatsari van’wana lava landzeleke na vona va kombetele eka Diatessaron leyi, kambe tikopi ta buku leyi a a ta ha ri kona. Swidyondzi swin’wana swa lembe-xidzana ra vu-19 swi kanakanile loko ti tshame ti va kona. Hambiswiritano, hi 1956, Beatty u kume buku ya Ephraem leyi yi vulavulaka hi Diatessaron ya Tatian—ku nga xikumiwa lexi engeteleke vumbhoni bya ku tshembeka ka Bibele.

Matsalwa Ya Risima Ya Papirasi

Beatty u tlhele a hlengeleta nhulu ya matsalwa ya papirasi, ya vukhongeri ni lama nga riki ya vukhongeri. Ku ni tibuku ta papirasi to tlula 50 leti nga tsariwa emahlweni ka lembe-xidzana ra vumune C.E. Man’wana ya matsalwa lawa ya papirasi ma tekiwe eka tinhulu letikulu ta papirasi—endhawini yo cukumeta thyaka—lawa ku heleke malembe-xidzana yo tala ma nga voni hi munhu ekwandzasini ra le Egipta. Yo tala eka matsalwa lawa ya papirasi se a ma nga ha helelanga loko ma xavisiwa. Vaxavisi a va ta ni mabokisi lama taleke hi swipetlu-petlu swa matsalwa ya papirasi. Charles Horton, mulanguteri wa Western Collections ya Layiburari ya Chester Beatty u swi vekisa xileswi: “Lava va lavaka ku ma xava, a vo nghenisa voko kutani va lava-lava xiphemu lexi twalaka xi ri xikulu, lexi nga ni rungula ro tala.”

Horton u vula leswaku “nchumu lowu nyanyulaka swinene lowu tshuburiweke” hi Beatty, i ti-codex ta risima ta Bibele, leti “a ti ri ni tikopi ta khale swinene ta Testamente ya Khale ni Leyintshwa ya Vukreste.” Tanihi leswi vaxavisi lava a va tiva ntikelo wa tibuku leti, swi nga ha endleka leswaku va ti phatlulerile leswaku va ta ti xavisa hi swiphemu-phemu eka vaxavi vo hambana-hambana. Hambiswiritano, Beatty u kote ku xava vunyingi bya tona. Xana tibuku leti i ta nkoka ku fikela kwihi? Nkul. Frederic Kenyon u vula leswaku swikumiwa leswi “hi swona swi nga swa nkoka swinene” eka hinkwaswo leswi nga kumiwa endzhaku ka loko Tischendorf a kume Codex Sinaiticus hi 1844.

Tibuku leti ku vuriwa leswaku ti tsariwe exikarhi ka lembe-xidzana ra vumbirhi ni ra vumune C.E. Exikarhi ka tibuku ta Matsalwa ya Xiheveru lama nga eka Septuagint ya Xigriki, ku ni tikopi timbirhi ta Genesa. Kenyon u vula leswaku leti i tibuku ta nkoka swinene “hikuva xiphemu lexikulu xa buku [ya Genesa] a xi kumeki eka Vaticanus ni Sinaiticus,” ku nga matsalwa ya dzovo ya lembe-xidzana ra vumune. Ti-codex tinharhu ti tamele tibuku ta Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki. Yin’wana yi ni rungula ro tala ra Tievhangeli ta mune swin’we ni rungula ro tala ra buku ya Mintirho. Codex ya vumbirhi, leyi nga ni matluka lama engetelekeke lawa Beatty a ma kumeke hi ku famba ka nkarhi, yona yi ni mapapila yo tala ya muapostola Pawulo swin’we ni leri yaka eka Vaheveru. Codex ya vunharhu yi ni n’we-xa-nharhu xa buku ya Nhlavutelo. Kenyon u vula leswaku tibuku leti “ti endla leswaku hi va ni xisekelo lexi tiyeke—eka lexi ana se xi nga kona—xa ku tshemba leswaku  Testamente Leyintshwa ya ha ri hi ndlela leyi a yi ri ha yona ku sukela eku sunguleni.”

Tibuku ta papirasi ta Chester Beatty leti nga ni matsalwa ya Bibele, ti kombisa leswaku Vakreste va sungule khale swinene ku tirhisa codex kumbe buku leyi nga ni matluka, ematshan’weni yo tirhisa buku-nsongwa leyi swi tikaka ku yi tirhisa, kumbexana ku nga si hela lembe-xidzana ro sungula C.E. Tibuku leti ta papirasi ti kombisa leswaku vakopi a va tala ku tlhela va tirhisa matluka ya khale ya papirasi, hikuva matluka yo tsalela a ma kala hi nkarhi wolowo. Hi xikombiso, tsalwa rin’wana xa Xicopt leri nga ni xiphemu xa Evhangeli ya Yohane, ri tsariwe “eka buku leyi langutekaka ku fana ni buku yo tsalela ka yona exikolweni, naswona yi tamele tinhlayo ta Xigriki.”

Matsalwa lawa ya papirasi a ma sasekanga ku ya kwini, kambe i ya risima swinene. Ma nyikela vumbhoni lebyi tiyeke bya leswi matsalwa a ma ri xiswona eku sunguleni-sunguleni ka Vukreste. Charles Horton u ri: “Namuntlha leswi, munhu wa swi kota ku vona muxaka wa tibuku leti a ti tirhisiwa hi van’wana va vanhu lava hanyeke enkarhini wa Vukreste wo sungula—tibuku leti a va ti teka ti ri ta risima swinene.” (Swivuriso 2:4, 5) Loko wo kuma nkarhi wa ku kambisisa rifuwo leri ra le Layiburari ya Chester Beatty, u ta tiphina.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 31]

Xifaniso xa le Japani lexi mpfampfarhutiweke hi Katsushika Hokusai

[Xifaniso lexi nga eka tluka 31]

“Biblia Latina” i yin’wana ya tikopi ta Bibele leyi nga gandlisiwa khale swinene

[Xifaniso lexi nga eka tluka 31]

Buku ya Ephraem leyi vulavulaka hi “Diatessaron” ya Tatian yi tiyisekisa ku tshembeka ka Bibele

[Xifaniso lexi nga eka tluka 31]

Chester Beatty P45, i codex ya khale swinene eka leti nga kona emisaveni, yi tamele Tievhangeli ta mune swin’we ni buku ya Mintirho eka vholumo yin’we

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 29]

Reproduced by kind permission of The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 31]

All images: Reproduced by kind permission of The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin