Yehovha U Ta Avanyisa Vanhu Vo Homboloka
Yehovha U Ta Avanyisa Vanhu Vo Homboloka
“Lunghekela ku hlangana ni Xikwembu xa wena.”—AMOSI 4:12.
1, 2. Ha yini hi nga tiyisekaka leswaku Xikwembu xi ta herisa vuhomboloki?
XANA Yehovha u ta kala a byi herisa vuhomboloki ni ku xaniseka emisaveni leyi? Eku sunguleni ka lembe-xidzana leri ra vu-21, swa fanela ku vutisa xivutiso lexi. Swi vonaka onge hinkwako lomu hi langutaka kona, hi vona vumbhoni bya leswaku vanhu va khoma vanhu-kulobye hi tihanyi. Kunene hi yi langutele hi mahlo-ngati misava leyi nga riki na madzolonga, vutherorisi ni vukanganyisi!
2 Lexi tsakisaka hileswaku hi nga va ni ntshembo lowu heleleke wa leswaku Yehovha u ta herisa vuhomboloki. Timfanelo ta Xikwembu ta hi tiyisekisa leswaku xi ta teka goza ro herisa vanhu lavo homboloka. Yehovha u lulamile naswona a nga yi hi nghohe. Eka Pisalema 33:5, Rito ra yena ri hi byela leswi: “U rhandza ku tshembeka ni vululami.” Pisalema yin’wana yi ri: “Kunene moya-xiviri [wa Yehovha] wa n’wi venga un’wana ni un’wana la rhandzaka madzolonga.” (Pisalema 11:5) Hakunene, Yehovha, Xikwembu xa matimba hinkwawo lexi rhandzaka vululami, a nge tshiki swilo leswi a swi vengaka swi tama swi ri kona hilaha ku nga heriki.
3. I yini lexi nga ta kandziyisiwa loko ku ri karhi ku yiwa emahlweni ku kambisisiwa vuprofeta bya Amosi?
3 Anakanya hi xivangelo xin’wana lexi endlaka leswaku hi tiyiseka leswaku Yehovha u ta byi herisa vuhomboloki. Leswi a swi endleke khale swi tiyisekisa mhaka leyi. Swikombiso leswi xiyekaka swa leswi Yehovha a swi endleke eka vanhu vo homboloka swi kumeka ebukwini ya Bibele ya Amosi. Loko hi ya emahlweni hi kambisisa vuprofeta bya Amosi, hi ta dyondza tinhla tinharhu malunghana ni vuavanyisi bya Xikwembu. Yo sungula, minkarhi hinkwayo byi wela vanhu lava faneriwaka hi byona. Ya vumbirhi, a ku na loyi a nga byi balekelaka. Naswona ya vunharhu, a byi weli un’wana ni un’wana, hikuva Yehovha u avanyisa vanhu lava endlaka leswo biha kambe vanhu lava hundzukaka va lwela ku endla leswinene u va kombisa tintswalo.—Varhoma 9:17-26.
Minkarhi Hinkwayo Vuavanyisi Bya Xikwembu Byi Wela Vanhu Lava Faneriwaka Hi Byona
4. Yehovha u n’wi rhume kwihi Amosi, naswona a a fanele a ya endla yini?
4 Enkarhini wa Amosi, Vaisrayele se a va avanile va va mimfumo mimbirhi. Lowun’wana a wu ri mfumo wa Yuda wa le dzongeni wa tinyimba timbirhi. Lowun’wanyana a wu ri mfumo wa Israyele wa le n’walungwini wa tinyimba ta khume. Yehovha u lerise Amosi leswaku a ya va muprofeta, a n’wi rhuma a suka eka rikwavo eYuda a ya eIsrayele. Xikwembu a xi ta tirhisa Amosi kwalaho leswaku a twarisa ku avanyisa ka xona.
5. Xana Amosi a a fanele a rhanga a profeta hi ku avanyisiwa ka matiko wahi, naswona a xi ri xihi xivangelo xin’wana lexi a xi endla leswaku ma faneriwa hi vuavanyisi lebyikulu bya Xikwembu?
5 Amosi a nga sungulanga ntirho wa yena hi ku tivisa vuavanyisi bya Yehovha emfun’weni wa le n’walungwini wa Israyele. Ku ri na sweswo, u sungule hi ku tivisa vuavanyisi byo vava lebyi nga ta wela matiko ya tsevu lawa a ma ri vaakelani. Matiko lawa a ku ri Siriya, Filisita, Tiri, Edomu, Amone na Mowabu. Kambe, xana matiko lawa a ma faneriwa hi vuavanyisi lebyikulu bya Xikwembu? Ina, a ma faneriwa hi byona. Xivangelo xin’wana hileswi a ma ri valala lavakulu va vanhu va Yehovha.
6. Ha yini Xikwembu a xi ta tisa khombo eka Siriya, Filisita na Tiri?
6 Hi xikombiso, Yehovha u avanyise Vasiriya “hikwalaho ka leswi va hulaka Giliyadi.” (Amosi 1:3) Vasiriya a va tekele Giliyadi ndhawu—ku nga xifundzha xa Israyele xa le vuxeni bya Nambu wa Yordani—kutani va siya vanhu va Xikwembu va vavisekile swinene. Ku vuriwa yini hi Filisita na Tiri? Vafilisita a va ri ni nandzu wa ku yisa Vaisrayele evuhlongeni ni ku va xavisa eka Vaedomu, kutani Vaisrayele van’wana va ya lawuriwa hi van’wamabindzu lava xavisaka mahlonga va le Tiri. (Amosi 1:6, 9) Wa nga anakanya hi mhaka leyi—vanhu va Xikwembu va xaviseriwa evuhlongeni! A swi hlamarisi leswi Yehovha a a ta tisa khombo eka Siriya, Filisita na Tiri.
7. Hi wihi nchumu lowu tiko ra Edomu, Amone ni ra Mowabu a ma hlangana ha wona na Israyele, kambe ma va khome njhani Vaisrayele?
7 Edomu, Amone na Mowabu na wona a ma hlangana na Israyele. Matiko lawa hamanharhu a ma ri maxaka ya Vaisrayele. Vaedomu a va ri vatukulu va Abrahama hi Esawu hahlwa ra Yakobe. Hikwalaho a va ri vamakwavo va Vaisrayele. Vaamone ni Vamowabu a va ri vatukulu va Lota loyi a a ri n’wana wa makwavo wa Abrahama. Kambe xana Edomu, Amone na Mowabu va khome Vaisrayele tanihi maxaka ya vona? Doo! Edomu a nga vanga na musa hikuva u hlongorise “makwavo” hi banga, kasi Vaamone va khome mahlonga ya Vaisrayele hi tihanyi letikulu. (Amosi 1:11, 13) Hambileswi Amosi a nga yi vuliki hi ku kongoma ndlela leyi Mowabu a xaniseke vanhu va Xikwembu ha yona, i khale Mowabu a nga okelani ndzilo na Israyele. Ku xupuriwa ka matiko lamanharhu lama nga vana va munhu un’we a ku ta va kukulu. Yehovha a a ta ma lovisa hi ndzilo.
A Nga Kona La Nga Balekelaka Ku Avanyisa Ka Xikwembu
8. Ha yini matiko ya tsevu lama nga ekusuhi na Israyele a ma nga ta ku balekela ku avanyisa ka Xikwembu?
8 Swi le rivaleni leswaku matiko ya tsevu lawa ku vulavuriweke ha wona eku sunguleni ka vuprofeta bya Amosi a ma faneriwa hi vuavanyisi bya Xikwembu lebyi fehlaka. Ku tlula kwalaho, a ma nga ta byi balekela. Ku sukela eka Amosi ndzima 1, ndzimana 3 ku ya eka ndzima 2, ndzimana 1, Yehovha u vule ka tsevu a ku: “A ndzi nge byi tlherisi.” Hi ku pfumelelana ni marito ya yena, u ma avanyisile matiko wolawo. Matimu ma kombisa leswaku hinkwawo ma weriwe hi khombo. Phela, mune wa wona—ku nga Filisita, Mowabu, Amone na Edomu—ma loviseriwe makumu!
9. Vaaki va Yuda a va faneriwa hi yini, naswona hikwalaho ka yini?
9 Vuprofeta bya Amosi byi hundzele eka tiko ra vunkombo—ku nga eka rikwavo etikweni ra Yuda. Lava a va yingise Amosi emfun’weni wa Israyele wa le n’walungwini va nga ha va va hlamele loko va n’wi twa a twarisa ku avanyisiwa ka mfumo wa Yuda. Ha yini vaaki va le Yuda a va fanele va avanyisiwa hi ndlela yo chavisa swonghasi? Amosi 2:4 yi ri: “Hikwalaho ka leswi va bakanyaka nawu wa Yehovha.” Yehovha a nga ku tekelanga ehansi ku honisiwa ka Nawu wakwe hi vomu. Hi ku ya hi Amosi 2:5, u profete a ku: “Ndzi ta rhumela ndzilo eka Yuda, wu fanele wu lovisa swihondzo swo tshama eka swona swa Yerusalema.”
10. Ha yini Yuda a a nga ta swi kota ku balekela khombo?
10 Yuda la nga tshembekiki a a nga ta ri balekela khombo leri a a langutane na rona. Yehovha u vule ra vunkombo a ku: “A ndzi nge byi tlherisi.” (Amosi 2:4) Yuda u avanyisiwe hilaha a swi profetiwe hakona loko Vababilona va ta n’wi siya a ri rhumbi hi 607 B.C.E. Nakambe, ha swi vona leswaku lavo homboloka a va nge byi balekeli vuavanyisi bya Xikwembu.
11-13. Amosi u profete swinene malunghana ni tiko rihi, naswona i mintshikilelo yihi leyi a yi ri kona kwalaho?
11 Muprofeta Amosi a a ha ku twarisa vuavanyisi bya Yehovha ehenhla ka matiko ya nkombo. Kambe, loko ku ri ni loyi a a ehleketa leswaku se a a hetile ku profeta, a a be hansi. Amosi a a ha fanele a profeta swilo swo tala. U lerisiwe ku twarisa vuavanyisi byo chavisa lebyi a byi kongome mfumo wa Israyele wa le n’walungwini. Naswona Israyele a ri faneriwa hi vuavanyisi byo chavisa ngopfu lebyi humaka eka Xikwembu hikuva xiyimo xa tiko hi tlhelo ra mahanyelo ni ra moya a xi borile.
12 Vuprofeta bya Amosi a byi paluxa ntshikilelo lowu ana se a wu ri tshamela maxelo emfun’weni wa Israyele. Emhakeni leyi, Amosi 2:6, 7 yi hlayekisa xileswi: “Yehovha u te, ‘Hikwalaho ka swiendlo swinharhu swa Israyele swa ku pfukela, ni hikwalaho ka mune wa swona, a ndzi nge byi tlherisi, hikwalaho ka leswi va xavisaka munhu wo lulama leswaku va kuma silivhere, ni xisiwana hi ntsengo wa maphaxani. Va hefemutekela ritshuri ra misava leri nga enhlokweni ya lava nga swisiwana; ndlela ya lavo rhula va yi hambukisa.’”
13 Lavo lulama a va xavisiwa ‘leswaku ku kumiwa silivhere,’ leswi kumbexana swi vulaka leswaku vaavanyisi lava a va teke xifumbarheriso xa silivhere a va gweva lava nga riki na nandzu. Lava kolotiwaka a va xavisa swisiwana leswaku swi ya va mahlonga ivi va kuma mali yo ringana ntsengo wa “maphaxani,” kumbexana hileswi swisiwana a swi va kolota mali leyi nga nyawuriki. Vanhu lava feke mapfalo a va “hefemutekela” kumbe ku hisekela ku tshikilela “swisiwana” lerova swi tichela hi ritshuri etinhlokweni, ku kombisa leswaku swi le nhlomulweni, swi le ku rileni kumbe swi tsongahatiwile. Vuhomboloki a byi nyanye ku tlula mpimo lerova “lavo rhula” a va nga ha ri na ntshembo wo kuma vululami.
14. I vamani lava a va khomiwa hi ndlela yo biha emfun’weni wa tinyimba ta khume ta Israyele?
14 Xiya leswaku i vamani lava a va khomiwa hi ndlela yo biha. A ku ri lavo lulama, swisiwana ni lavo rhula. Ntwanano wa Nawu wa Yehovha na Israyele a wu lava leswaku lava nga ekhombyeni ni lava pfumalaka, va tweriwa vusiwana. Hambiswiritano, eka vanhu vo tano lava nga emfun’weni wa tinyimba ta khume ta Israyele xiyimo a xi nyanyile.
“Lunghekela Ku Hlangana Ni Xikwembu Xa Wena”
15, 16. (a) Ha yini Vaisrayele va lemukisiwe hi marito lama nge: “Lunghekela ku hlangana ni Xikwembu xa wena”? (b) Amosi 9:1, 2 yi swi kombisa njhani leswaku lavo homboloka a va nge ku balekeli ku avanyisa ka Xikwembu? (c) Ku humelele yini eka mfumo wa tinyimba ta khume wa Israyele hi 740 B.C.E.?
15 Leswi mahanyelo layo biha ni swidyoho swin’wana a swi tinyike matimba eIsrayele, a swi twala leswi muprofeta Amosi a tsundzuxeke tiko leri gwineheke a ku: “Lunghekela ku hlangana ni Xikwembu xa wena.” (Amosi 4:12) Vaisrayele lava nga tshembekiki a va nga ta swi kota ku balekela vuavanyisi bya Xikwembu lebyi a byi ri ekusuhi hikuva Yehovha u vule ra vunhungu a ku: “A ndzi nge byi tlherisi.” (Amosi 2:6) Malunghana ni lavo homboloka lava nga ha ringetaka ku tumbela, Xikwembu xi te: “A nga kona wa vona la balekaka, loyi a nga ta baleka khwatsi, naswona a nga kona eka vona loyi a balekaka, loyi a nga ta pona. Loko va cela eSheol, voko ra mina ri ta va teka kona; loko va tlhandlukela ematilweni, ndzi ta va xikisa kona.”—Amosi 9:1, 2.
16 Lavo homboloka a va nga ta byi balekela vuavanyisi bya Yehovha hi ku “cela eSheol,” leswi hi ndlela yo fanekisela swi vulaka ku ringeta ku tumbela endzeni-ndzeni ka misava. Nakambe a va nga ta balekela vuavanyisi bya Xikwembu hi ku “tlhandlukela ematilweni,” leswi vulaka ku ringeta ku tumbela etintshaveni leti tlakukeke. Xitsundzuxo xa Yehovha a xi ri erivaleni: Ku hava ndhawu yo tumbela leyi a nga ta ka a nga fiki eka yona. Vuavanyisi bya Xikwembu a byi lava leswaku mfumo wa Israyele wu tihlamulela eka swiendlo swa wona swo homboloka. Nkarhi wolowo wu kale wu fika. Hi 740 B.C.E.—kwalomu ka malembe ya 60 endzhaku ka loko Amosi a tsale vuprofeta bya yena—mfumo wa Israyele wu hluriwe hi Vaasiriya.
Vuavanyisi Bya Xikwembu A Byi Weli Un’wana Ni Un’wana
17, 18. Amosi ndzima 9 yi paluxa yini malunghana ni tintswalo ta Xikwembu?
17 Vuprofeta bya Amosi byi hi pfune ku vona leswaku vuavanyisi bya Xikwembu minkarhi hinkwayo byi fanerile naswona a nga kona loyi a nga byi balekelaka. Kambe buku ya Amosi yi tlhela yi kombisa leswaku vuavanyisi bya Yehovha a byi weli un’wana ni un’wana. Xikwembu xi nga va kuma lavo homboloka lomu va tifihleke kona kutani xi va avanyisa. Xi nga tlhela xi kuma lava hundzukeke ni lavo lulama—lava xi lavaka ku va kombisa tintswalo. Mhaka leyi yi kandziyisiwe kahle eka ndzima yo hetelela ya buku ya Amosi.
18 Hi ku ya hi Amosi ndzima 9, ndzimana 8, Yehovha u te: ‘Yindlu ya Yakobe a ndzi nge yi lovisi hi ku helela.’ Hi ku ya hi tindzimana 13 ku ya ka 15, Yehovha u tshembise leswaku u ta ‘vuyisa vanhu lava endliweke makhumbi.’ A va ta kombiwa tintswalo naswona a va ta kuma nsirhelelo ni ku tshamiseka. Yehovha u tshembisile: “Murimi u ta rhangela mutshoveri.” Anakanya hi sweswo—ntshovelo wo tala swinene lerova wun’wana wa wona a wu ta va wu nga si tshoveriwa loko ku fika nguva ya ku rima nakambe!
19. Ku humelele yini hi masalela ya le Israyele ni le Yuda?
19 Ku nga vuriwa leswaku Yehovha a nga lovisanga un’wana ni un’wana loko a avanyisa lavo homboloka eYuda ni le Israyele hikuva lava hundzukeke ni lava nga ni timbilu letinene va kombisiwe tintswalo. Loko ku hetiseka vuprofeta bya ku vuyetela lebyi kumekaka eka Amosi ndzima 9, masalela lama hundzukeke ya le Israyele ni le Yuda ma hume evuhlongeni bya le Babilona hi 537 B.C.E. Loko ma fika etikweni ra rikwavo leri rhandzekaka, ma pfuxete vugandzeri lebyi tengeke. Ma tlhele ma pfuxa tiyindlu ta wona ni ku rima masimu ya vhinya ni mintanga, ma nga ha chavi nchumu.
Vuavanyisi Lebyikulu Bya Yehovha Byi Ta Ta!
20. Ku kambisisa marungula ya vuavanyisi lama vuriweke hi Amosi swi fanele swi hi tiyisekisa ha yini?
20 Ku kambisisa ka hina switsundzuxo swa vuavanyisi bya Xikwembu leswi twarisiweke hi Amosi swi fanele swi hi tiyisekisa leswaku Yehovha u ta herisa vuhomboloki lebyi nga kona namuntlha. Ha yini hi ri ni ntshembo wolowo? Xo sungula, swikombiso leswi swa le nkarhini lowu hundzeke swa ndlela leyi Xikwembu xi xupuleke vanhu vo homboloka ha yona swi paluxa swilo leswi xi nga ta swi endla enkarhini wa hina. Xa vumbirhi, ku hetisisiwa ka vuavanyisi bya Xikwembu ehenhla ka mfumo lowu gwineheke wa Israyele swa hi tiyisekisa leswaku Xikwembu xi ta lovisa Vujagana, ku nga xirho lexi nga ni nandzu lowukulu xa “Babilona Lonkulu,” mfumo wa misava wa vukhongeri bya mavunwa.—Nhlavutelo 18:2.
21. Ha yini Vujagana byi faneriwa hi vuavanyisi bya Xikwembu lebyikulu?
21 A swi kanakanisi leswaku Vujagana byi faneriwa hi vuavanyisi lebyi fehlaka bya Xikwembu. Swiyimo swa byona leswi nyenyetsaka swa vukhongeri ni swa mahanyelo swi veka mhaka leyi erivaleni. Vuavanyisi bya Yehovha eka Vujagana—ni misava hinkwayo ya Sathana—byi fanerile. Nakambe a nga kona loyi a nga byi balekelaka, hikuva loko ku fika nkarhi wo avanyisa, marito ya Amosi ndzima 9, ndzimana 1 ma ta hetiseka: “A nga kona wa vona la balekaka, loyi a nga ta baleka khwatsi, naswona a nga kona eka vona loyi a balekaka, loyi a nga ta pona.” Ina, ku nga khathariseki leswaku lavo homboloka va tumbele kwihi, Yehovha u ta va pfumbula.
22. I tinhla tihi leti vulavulaka hi vuavanyisi bya Xikwembu leti hlamuseriwaka kahle eka 2 Vatesalonika 1:6-8?
22 Minkarhi hinkwayo vuavanyisi bya Xikwembu byi wela vanhu lava faneriwaka hi byona, a ku na loyi a nga byi balekelaka naswona a byi weli un’wana ni un’wana. Leswi swi nga voniwa eka marito ya muapostola Pawulo: “Swi lulamile eka Xikwembu leswaku xi tlherisela nhlomulo eka lava mi tiselaka nhlomulo, kambe, n’wina lava weriwaka hi nhlomulo, xi ta mi hakela hi ku wisa swin’we na hina eku hlavuteriweni ka Hosi Yesu a huma etilweni swin’we ni tintsumi takwe ta matimba a ri endzilweni lowu pfurhaka malangavi, a tisa ndzihiselo eka lava va nga xi tiviki Xikwembu ni lava va nga ma yingisiki mahungu lamanene malunghana ni Hosi ya hina Yesu.” (2 Vatesalonika 1:6-8) “Swi lulamile eka Xikwembu” ku tlherisela lava faneriwaka hi vuavanyisi lebyikulu hikwalaho ko vangela vatotiwa va xona nhlomulo. A nga kona la nga byi balekelaka vuavanyisi byebyo, hikuva lavo homboloka a va nge poni ‘ku hlavuteriwa ka Yesu a ri ni tintsumi takwe ta matimba, a ri endzilweni lowu pfurhaka.’ Vuavanyisi bya Xikwembu a byi nge lovisi un’wana ni un’wana hikuva Yesu u ta tirihisela “eka lava va nga xi tiviki Xikwembu ni lava va nga ma yingisiki mahungu lamanene.” Naswona ku tisiwa ka vuavanyisi bya Xikwembu ku ta chavelela vanhu lava chavaka Xikwembu lava xanisiwaka.
Ntshembo Wa Lavo Lulama
23. I ntshembo ni nchavelelo wihi leswi hi nga swi kumaka ebukwini ya Amosi?
23 Vuprofeta bya Amosi byi tamele rungula ro tsakisa leri nyikaka ntshembo ni leri chavelelaka vanhu lava nga ni timbilu letinene. Hilaha swi profetiweke hakona ebukwini ya Amosi, Yehovha a nga va lovisanga hi ku helela vanhu vakwe va le minkarhini ya khale. Eku heteleleni u hlengelete vanhu lava a va ri makhumbi va le Israyele na Yuda, a va tlherisela etikweni ra rikwavo a tlhela a va katekisa hi ku va sirhelela swinene ni ku va nyika rifuwo. Xana leswi swi vula yini eka hina namuntlha? Swi hi endla hi tiyiseka leswaku loko Yehovha a tisa vuavanyisi bya yena, u ta kuma lavo homboloka kun’wana ni kun’wana laha va tumbeleke kona naswona u ta kuma vanhu lava a va tekaka va faneriwa hi tintswalo ta yena ku nga khathariseki leswaku va tshama kwihi.
24. Malandza ya Yehovha ya manguva lawa ma katekisiwe hi tindlela tihi?
24 Loko ha ha rindzele Yehovha leswaku a tisa vuavanyisi byakwe eka lavo homboloka, xana hina tanihi malandza ya yena yo tshembeka hi humeleriwa hi yini? Phela, Yehovha u hi chululela mikateko yo tala ya moya! Hi ni vugandzeri lebyi nga thyakisiwangiki hi mavunwa ni vukanganyisi bya tidyondzo ta mavunwa ta Vujagana. Yehovha u tlhele a hi katekisa hi ndzalo ya swakudya swa moya. Kambe, tsundzuka leswaku loko Yehovha a hi nyika mikateko leyi leyi fuweke, a nga langutelanga leswaku hi tshama hansi hi nava milenge. Xikwembu xi langutele leswaku hi lemukisa van’wana hi vuavanyisi lebyi taka. Hi lava ku endla hinkwaswo leswi hi nga swi kotaka leswaku hi kuma lava nga ni “mboyamelo lowunene eka vutomi lebyi nga heriki.” (Mintirho 13:48) Ina, hi lava ku pfuna vo tala hilaha hi nga swi kotaka hakona leswaku va kuma rifuwo ra moya leri hi tiphinaka ha rona sweswi. Naswona hi lava leswaku va pona loko Xikwembu xi lovisa lavo homboloka ku nga ri khale. Ina, leswaku hi kuma mikateko leyi, hi fanele hi va ni mbilu leyinene. Hilaha hi nga ta swi vona hakona exihlokweni lexi landzelaka, mhaka leyi na yona ya kandziyisiwa eka vuprofeta bya Amosi.
A Wu Ta Hlamurisa Ku Yini?
• Xana vuprofeta bya Amosi byi swi kombisa njhani leswaku vuavanyisi lebyikulu bya Yehovha minkarhi hinkwayo byi wela vanhu lava faneriwaka hi byona?
• I vumbhoni byihi lebyi Amosi a byi nyikelaka ku kombisa leswaku a nga kona la nga balekelaka vuavanyisi bya Xikwembu?
• Buku ya Amosi yi swi kombisa njhani leswaku vuavanyisi bya Xikwembu a byi lovisi un’wana ni un’wana?
[Swivutiso Swa Dyondzo]
[Xifaniso lexi nga eka tluka 16, 17]
Mfumo wa Israyele a wu byi balekelanga vuavanyisi bya Xikwembu
[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]
Hi 537 B.C.E., masalela ya le Israyele na Yuda ma hume evuhlongeni bya le Babilona