Leswi Lulameke Ni Leswi Hoxeke—Xana U Nga Swi Hlawula Njhani?

I MANI loyi a nga ni mfanelo ya ku vula loko nchumu wo karhi wu fanerile kumbe wu hoxile? Xivutiso xexo xi tlakusiwe eku sunguleni ka matimu ya vanhu. Hi ku ya hi buku ya Bibele ya Genesa, Xikwembu xi hlawule murhi lowu a wu ri entangeni wa Edeni, xi wu vula “murhi wa ku tiva leswinene ni leswo biha.” (Genesa 2:9) Xikwembu xi lerise mpatswa wo sungula leswaku wu nga tshuki wu dya mihandzu ya murhi wa kona. Kambe nala wa Xikwembu, Sathana Diyavulosi, u vule leswaku loko vo dya mihandzu ya murhi wolowo, mahlo ya vona “ma ta pfuleka” naswona a va ta “fana ni Xikwembu, [va] tiva leswinene ni leswo biha.”—Genesa 2:16, 17; 3:1, 5; Nhlavutelo 12:9.

Adamu na Evha a va fanele va endla xiboho—xana a va ta hlawula milawu ya Xikwembu yo kombisa leswinene ni leswo biha, kumbe, xana a va ta tirhisa milawu ya vona? (Genesa 3:6) Va hlawule ku tlula nawu wa Xikwembu kutani va dya mihandzu ya murhi.  Xana xiendlo xexo xo olova a xi vula yini? Hi ku ala ku xixima ndzilakana lowu Xikwembu xi va vekeleke wona, kahle-kahle a va anakanya leswaku vona ni vana va vona a swi ta va fambela kahle loko va tivekela milawu ya vona vini eku hlawuleni ka leswi lulameke ni leswi hoxeke. Xana munhu u humelele ku fikela kwihi eka matshalatshala yakwe ya ku tirhisa matimba yo tano lama fanelaka Xikwembu ntsena?

Mianakanyo Leyi Hambanaka

Endzhaku ko kambisisa tidyondzo ta vativi lavakulu va filosofi va malembe-xidzana lama hundzeke, Encyclopædia Britannica yi vule leswaku ku sukela enkarhini wa Socrates loyi a nga mutivi wa filosofi wa Mugriki, ku fikela eka lembe-xidzana ra vu-20, ku ve ni “minjhekanjhekisano leyi nga heriki malunghana ni nhlamuselo leyi nga yona ya vunene ni leswaku hi wihi nawu wo hlawula swilo leswi lulameke ni leswi hoxeke.”

Hi xikombiso, Vasophist a ku ri ntlawa lowu dumeke wa vadyondzisi va Magriki eka lembe-xidzana ra vuntlhanu B.C.E. A va dyondzisa leswaku nawu wo hlawula swilo leswi lulameke ni leswi hoxeke a wu titshege hi mianakanyo ya vanhu lava dumeke. Un’wana wa vadyondzisi volavo u te: “Swilo leswi vonakaka swi fanerile ni ku amukeleka endhawini yo karhi, swi vula leswaku swi fanerile swi tlhela swi amukeleka endhawini yoleyo, ntsena loko vaaki va ndhawu va swi vonisa sweswo.” Hi ku ya hi sweswo, Jodie, loyi a boxiweke exihlokweni xo sungula, a a fanele a titekela mali, tanihi leswi vunyingi bya le “ndhawini” ya ka vona a byi ta endla tano.

Immanuel Kant, mutivi wa filosofi la dumeke wa lembe-xidzana ra vu-18, u vule leswi hambaneke. Magazini lowu vuriwaka Issues in Ethics wu ri: “Immanuel Kant ni van’wana lava fanaka na yena . . . a va kandziyisa mhaka ya leswaku munhu u fanele a tiendlela xiboho malunghana ni swilo leswi lulameke ni leswi hoxeke.” Hi ku ya hi filosofi ya Kant, swi ta ya hi Jodie leswaku u endla yini, ntsena loko a nga dyoheli munhu. A a nga fanelanga a pfumela ku lawuriwa hi leswi vunyingi byi anakanyaka swona emhakeni leyi.

Kutani, xana Jodie u humise ku yini eka xirimbani lexi? U hlawule ndlela ya vunharhu. U tirhise dyondzo ya Yesu Kreste, loyi milawu ya yena ya mahanyelo yi bumabumeriweke hi Vakreste ni vanhu lava nga riki Vakreste. Yesu u dyondzisile a ku: “Hikokwalaho, swilo hinkwaswo, leswi mi lavaka vanhu va swi endla eka n’wina, na n’wina mi fanele mi swi endla eka vona.” (Matewu 7:12) Jodie u teke mali liya ya R512 000 a yi nyika wansati luya, loyi a nga sala a nga ha tikoti hi ku hlamala. Loko a vutisiwe leswaku ha yini a nga titekelanga yona, Jodie u boxe leswaku yena i Mbhoni ya Yehovha, ivi a ya emahlweni a ku: “Mali liya a ndzi nga ta yi teka hikuva a yi nga ri ya mina.” Jodie u vone swi ri swa nkoka ku yingisa marito ya Yesu lama tsariweke eBibeleni eka Matewu 19:18: “U nga tshuki u yiva.”

Xana Vonelo Ra Vunyingi Ri Va Ri Lulamile Minkarhi Hinkwayo?

Vanhu van’wana va nga anakanya leswaku Jodie u tiendle xiphunta xo hetelela hi ku lava ku tshembeka. Kambe vonelo ra vunyingi a hi minkarhi hinkwayo ri lulameke. Hi xikombiso, loko a wu tshama endhawini leyi vunyingi byi pfumelaka leswaku ku endla vana switlhavelo i nchumu lowu amukelekaka, hilaha vanhu va le tindhawini tin’wana a va anakanya hakona enkarhini lowu hundzeke, xana sweswo a swi ta endla leswaku mukhuva wolowo wu va lowu amukelekaka? (2 Tihosi 16:3) Ku vuriwa yini loko a wu  velekeriwe endhawini leyi vaaki va kona a va swi teka swi lulamile ku dya nyama ya munhu? Xana sweswo a swi ta vula leswaku ku dya nyama ya munhu a swi hoxanga? Ku va nchumu wo karhi wu endliwa hi vanhu vo tala a swi wu endli lowu amukelekaka. Khale ka khaleni, Bibele yi lemukise hi xirimbana xexo yi ku: “U nga tshuki u landzelela ntshungu lowu nga ni swikongomelo swo biha.”—Eksoda 23:2.

Yesu Kreste u kombise xivangelo xin’wana xa ku tivonela emhakeni ya ku landzela mianakanyo ya vunyingi tanihi nkongomiso wa ku hlawula leswi lulameke ni leswi hoxeke. U paluxe Sathana tanihi “mufumi wa misava.” (Yohane 14:30; Luka 4:6) Sathana u tirhisa xikhundlha xakwe leswaku a xisa “misava hinkwayo leyi akiweke.” (Nhlavutelo 12:9) Hikwalaho, loko u tivekela milawu yo hlawula leswi faneleke ni leswi hoxeke hi ku landzela vunyingi, u ta va u amukela vonelo ra Sathana hi mahanyelo, naswona sweswo swi ta ku peta ekhombyeni.

Xana U Nga Tshemba Mianakanyo Ya Wena?

Xana munhu ha un’we u fanele a tiendlela xiboho xo tihlawulela leswi faneleke ni leswi hoxeke? Bibele yi ri: “U nga titshegi hi ku twisisa ka wena n’wini.” (Swivuriso 3:5) Ha yini? Hikuva vanhu hinkwavo va tswariwe va ri ni ku tsana loku nga soholotaka mavonelo ya vona. Loko Adamu na Evha va xandzukele Xikwembu, va amukele vukongomisi bya muxengi wa vutianakanyi Sathana, ivi va hlawula yena leswaku a va tata wa vona wa moya. Kutani va hundzisele mboyamelo wo karhi eka vana va vona—ku nga mbilu ya vukanganyisi leyi kotaka ku tiva swilo leswi lulameke kambe yi voyamela eku endleni ka swilo leswi hoxeke.—Genesa 6:5; Varhoma 5:12; 7:21-24.

Encyclopædia Britannica, loko yi vulavula hi vumunhu, yi ri: “A swi hlamarisi loko vanhu va tiva swilo leswinene leswi va faneleke va swi endla, kambe ematshan’weni ya sweswo va endla leswi vona va rhandzaka swona. Ku nyika vanhu vo tano swivangelo swa ku endla leswi lulameke swi ve xiphiqo lexikulu, ngopfu-ngopfu ematikweni ya le Vupela-dyambu.” Bibele yi swi veka kahle yi ku: “Mbilu yi kanganyisa ngopfu ku tlula hinkwaswo naswona yi ni khombo. I mani la nga yi tivaka?” (Yeremiya 17:9) Xana u nga tshemba munhu loyi a tiviwaka a ri ni vukanganyisi ni khombo?

Hambiswiritano, ni lava va nga pfumeriki eka Xikwembu va nga hanya hi ndlela leyi lulameke ni leyi xiximekaka. Kambe hakanyingi misinya ya milawu leyi va yi tirhisaka yi fambisana ni vukongomisi bya mahanyelo bya le Bibeleni. Hambiloko vanhu vo tano va ala vukona bya Xikwembu, mianakanyo ya vona yi kombisa leswaku va tswariwe va ri ni vuswikoti bya ku tekelela vumunhu bya Xikwembu. Sweswo i vumbhoni bya leswaku munhu eku sunguleni u vumbiwe “hi xifaniso xa Xikwembu,” hilaha Bibele yi vulaka hakona. (Genesa 1:27; Mintirho 17:26-28) Muapostola Pawulo u ri: “Hi vona lava kombisaka leswaku mhaka ya nawu yi tsariwile etimbilwini ta vona.”—Varhoma 2:15.

Ina, ku tiva leswi lulameke swi hambanile ni ku tiyimisela ku endla leswi lulameke. Xana munhu u ma kuma njhani matimba yo endla leswi lulameke? Tanihi leswi swiendlo swi susumetiwaka hi mbilu, ku hlakulela moya wo rhandza Mutsari wa Bibele, Yehovha Xikwembu, swi nga pfuna munhu leswaku a kuma matimba yo tano.—Pisalema 25:4, 5.

Ku Kuma Matimba Yo Endla Leswinene

Goza ro sungula ra ku dyondza ku rhandza Xikwembu i ku kumisisa ndlela leyi milawu ya xona yi twisisekaka ni ku pfuna ha yona. Muapostola Yohane u te: “Ku rhandza Xikwembu, hi kona ku hlayisa swileriso swa xona; kasi loko swi ri swileriso swa xona a swi tiki.” (1 Yohane 5:3) Hi xikombiso, Bibele yi ni xitsundzuxo lexi tirhaka lexi nga pfunaka vantshwa ku kumisisa leswi lulameke ni leswi hoxeke loko va endla xiboho malunghana ni mhaka ya ku nwa byalwa, ku tirhisa swidzidzirisi kumbe ku va ni vuxaka bya rimbewu va nga si nghenela vukati. Bibele yi nga pfuna mimpatswa leyi tekaneke leswaku yi kuma tindlela ta ku ahlula timholovo ta yona, naswona  yi nga nyika vatswari vukongomisi bya ku kurisa vana. * Loko vanhu va tirhisa vukongomisi bya mahanyelo bya Bibele, va pfuneka hinkwavo ku nga khathariseki vukhale bya vona, xikhundlha xa vona, mpimo wa dyondzo leyi va yi kumeke kumbe ndhawu leyi va kuleleke eka yona.

Tanihi leswi ku dya swakudya leswi akaka miri swi ku nyikaka matimba ya ku tirha, ni ku hlaya Rito ra Xikwembu swi ku nyika ntamu wa ku hanya hi vukongomisi bya xona. Yesu u fanise marito ya Xikwembu ni xinkwa lexi pfunaka munhu leswaku a hambeta a hanya. (Matewu 4:4) Nakambe u te: “Swakudya swa mina i ku endla ku rhandza ka loyi a ndzi rhumeke.” (Yohane 4:34) Ku tiwundla hi rito ra Xikwembu swi pfune Yesu leswaku a kota ku lwisana ni miringo a tlhela a endla swiboho swa vutlhari.—Luka 4:1-13.

Eku sunguleni, swi nga ku tikela ku tiwundla hi Rito ra Xikwembu ni ku amukela vukongomisi bya xona. Kambe tsundzuka leswaku loko wa ha ri ntsongo, swi nga endleka a wu nga swi rhandzi swakudya leswi kahle-kahle a swi ri swona leswi akaka miri. Leswaku u kula u hanye kahle, u boheke ku dyondza ku rhandza swakudya swo tano leswi akaka miri. Hi ndlela leyi fanaka, swi nga teka nkarhi leswaku u amukela vukongomisi bya Xikwembu. Loko u phikelela, u ta byi rhandza naswona u ta tiya emoyeni. (Pisalema 34:8; 2 Timotiya 3:15-17) U ta dyondza ku tshemba Yehovha ni ku susumeteriwa ku “endla leswinene.”—Pisalema 37:3.

Swi nga endleka xiyimo lexi Jodie a langutaneke na xona u nga hlangani na xona evuton’wini. Kambe siku na siku u endla swiboho swo karhi evuton’wini, leswitsongo ni leswikulu. Hikwalaho, Bibele ya ku khutaza yi ku: “Tshemba Yehovha hi mbilu ya wena hinkwayo naswona u nga titshegi hi ku twisisa ka wena n’wini. N’wi tivise tindlela ta wena hinkwato, kutani yena u ta lulamisa tindlela ta wena.” (Swivuriso 3:5, 6) Ku dyondza ku tshemba Yehovha swi ta ku pfuna sweswi swi tlhela swi ku pfulela ndlela yo kuma vutomi lebyi nga heriki, hikuva gondzo ra ku yingisa Yehovha Xikwembu ri yisa evuton’wini.—Matewu 7:13, 14.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

Vonelo ra vunyingi ri nga ha va ri hlohloteriwa hi mavandla lama nga vonakiki

[Swifaniso leswi nga eka tluka 5]

Ematin’wini ya vanhu, vativi va filosofi va endle njhekanjhekisano malunghana ni mhaka ya ku endla leswi lulameke ni leswi hoxeke

SOCRATES

KANT

CONFUCIUS

[Swihlovo Swa Kona]

Kant: From the book The Historian’s History of the World; Socrates: From the book A General History for Colleges and High Schools; Confucius: Sung Kyun Kwan University, Seoul, Korea

[Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

Bibele yi hi pfuna ku twisisa leswi lulameke ni leswi hoxeke ivi yi hi susumetela ku endla leswi lulameke