Laha Vugandzeri Bya Ntiyiso Byi Hambaneke Kona Ni Vuhedeni

LE MARHUMBINI ya le khale ka Efesa, eribuweni ra le vupela-dyambu bya Turkey, ku endliwe vulavisisi lebyikulu bya vuyimburi malembe yo tlula dzana. Miako yo hlayanyana yi tlhele yi akiwa naswona vativi va sayense va kambisise va tlhela va hlamusela swilo swo hlayanyana leswi va swi tshubuleke. Hikwalaho, Efesa i yin’wana ya tindhawu to saseka leti dumeke leti endzeriwaka hi vavalangi vo tala eTurkey.

I yini lexi tshuburiweke malunghana na Efesa? Hi nga ri hlamusela njhani namuntlha doroba-nkulu leri ra khale? Ku endzela emarhumbini ya Efesa ni le Muziyamu wa Efesa eVienna, le Austria, swi nga hi pfuna ku twisisa ndlela leyi vugandzeri bya ntiyiso ni vukhongeri bya vuhedeni swi kwetlembetaneke ha yona aEfesa. Xo sungula a hi kambisiseni matimu ya tiko rero.

Ndhawu Leyi Vanhu Vo Tala Va Yi Navelaka

Hi lembe-xidzana ra vu-11 B.C.E. le Eurasia a ku nga rhulanga naswona vanhu a va tshamela ku rhurha. A ku ri hi wona nkarhi wolowo laha Magriki lama humaka eIonia ma sunguleke ku tshama eribuweni ra le vupela-dyambu bya Asia Minor. Vaaki lava vo sungula va hlangane ni vanhu lava a va tiveka hi ku gandzela xikwembukati, xikwembu lexi endzhaku xi tivekeke tanihi Artemi wa le Efesa.

Exikarhi ka lembe-xidzana ra vunkombo B.C.E., vatsendzeleki va Macimmeria va te va huma eLwandle ra Ntima en’walungwini kutani va phanga tiko ra Asia Minor. Endzhakunyana, kwalomu ka 550 B.C.E., Hosi Croesus loyi a nga mufumi wa matimba wa le Lidiya la dumeke hi ku va ni rifuwo ro tala u sungule ku fuma. Loko Mfumo wa Peresiya wu ya wu kula, Hosi Korexe u hlule miti ya Ionia, ku katsa na Efesa.

Hi 334 B.C.E., Alekzanda wa le Makedoniya u sungule tsima ra yena ro lwa na Peresiya, kutani a va mufumi lontshwa wa le Efesa. Endzhaku ka rifu ra xitshuketa ra Alekzanda hi 323 B.C.E., Efesa ri hlanganyerile enyimpini ya ku lwela ku fuma ya tindhuna ta yena. Hi 133 B.C.E., Attalus wa Vunharhu, hosi ya le Pergamo leyi a yi nga ri na vana, u nyikete Efesa eka Varhoma, a ri endla xiphemu xa xifundzha xa Asia lexi a xi lawuriwa hi Rhoma.

Vugandzeri Bya Ntiyiso Byi Lwisana Ni Vuhedeni

Loko muapostola Pawulo a fika aEfesa eku heleni ka riendzo ra yena ra vumbirhi ra vurhumiwa hi lembe-xidzana ro sungula C.E., u kume muti lowu nga ni vaaki va kwalomu ka 300 000. (Mintirho 18:19-21) Eka riendzo ra yena  ra vunharhu ra vurhumiwa, Pawulo u tlhelele aEfesa a fika a vulavula hi vurhena lebyikulu esinagogeni malunghana ni Mfumo wa Xikwembu. Hambiswiritano, endzhaku ka tin’hweti tinharhu nkaneto wa Vayuda wu nyanyile naswona Pawulo u boheke ku nyikela tinkulumo ta yena ta siku ni siku eholweni ya xikolo xa Tirano. (Mintirho 19:1, 8, 9) U endle ntirho wa yena wo chumayela ku ringana malembe mambirhi, ku katsa ni mintirho leyi nga tolovelekangiki ya matimba, yo fana ni ku hanyisa hi singita ni ku hlongola madimona. (Mintirho 19:10-17) A swi hlamarisi leswi vo tala va veke vapfumeri! Ina, rito ra Yehovha ri hlurile lerova vo tala lava a va hanya hi ku endla masalamusi va hise tibuku ta vona to durha.—Mintirho 19:19, 20.

Ku chumayela ka Pawulo hi ndlela leyi humelelaka swi susumetele vo tala leswaku va tshika ku gandzela xikwembukati lexi vuriwaka Artemi kutani swi hlundzukisa lava a va hlanganyela evugandzerini byo tano bya vuhedeni. Ku endla tindhumba ta silivhere ta Artemi a ku ri bindzu leri vuyerisaka. Hi ku vona leswaku bindzu ra vona a ri xungetiwa, wanuna un’wana la vuriwaka Demetriyo u hlohlotele vafuri va silivhere leswaku va pfuxa hasa-hasa.—Mintirho 19:23-32.

Hasa-hasa yi fike emaninginingini ya yona loko ntshungu wu huwelela hi ndlela leyi nga lawulekiki ku ringana tiawara timbirhi wu ku: “Artemi wa Vaefesa u nkulu!” (Mintirho 19:34) Endzhaku ka loko hasa-hasa yi hungutekile, Pawulo u tlhele a khutaza Vakreste-kulobye ivi a famba. (Mintirho 20:1) Hambiswiritano, ku famba ka yena a ya eMakedoniya a swi ku yimisanga ku gandzeriwa ka Artemi, loku a ku ta xaxa ku nga ri khale.

Tempele Ya Artemi Yi Sungula Ku Tsekatseka

Artemi a a gandzeriwa swinene aEfesa. Loko Hosi Croesus a nga si fuma, a ku gandzeriwa xikwembukati Cybele endhawini yoleyo. Hi ku kombisa leswaku Cybele i xaka ra swikwembu swa Magriki, Croesus a a lava ku humesa munhu wa vukhongeri loyi a amukelekaka eka Magriki ni lava nga riki Magriki. Hi ku pfuniwa hi yena, exikarhi ka lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E., ntirho wu sungurile etempeleni ya Artemi mutlhandlami wa Cybele.

Tempele ya kona a yi hlawulekile eka hinkwaswo leswi tshameke swi akiwa hi Magriki. A ku nga si tshama ku tirhisiwa mavulu yo tala hi ndlela yoleyo ku aka muako wo fana ni lowu. Tempele yoleyo yi hisiwe hi ndzilo hi 356 B.C.E. Tempele leyi pfuxetiweke leyi na yona a yi sasekile yi pfune swinene leswaku vanhu va kuma mintirho naswona a yi koka vapfhumba mahlo. Leswi a yi akiwe eka platifomo leyi anameke kwalomu ka 73 wa timitara yi tlhela yi leha 127 wa timitara, tempele leyi pfuxetiweke a yi aname kwalomu ka 50 wa timitara yi tlhela yi leha 105 wa timitara. A yi tekiwa tanihi xin’wana xa swihlamariso swa nkombo swa le misaveni. Hambiswiritano, a ku nga ri vanhu hinkwavo lava a va yi rhandza. Mutivi wa filosofi Heracleitus wa le Efesa u fanise ndlela ya munyama leyi yaka ealtarini ni munyama wa ku va la hombolokeke, naswona u vone ku tikhoma ka le tempeleni ku bihe ku tlula lokuya ka swivandzana. Hambiswiritano, eka vo tala xikwetsimisiso xa Artemi a xi tikomba onge a xi nge pfuki xi wile le Efesa. Kambe matimu ma kombise leswi hambaneke. Buku leyi nge Ephesos—Der neue Führer (Efesa—Vukongomisi Lebyintshwa) yi ri: “Hi lembe-xidzana ra vumbirhi, ku gandzeriwa ka Artemi ni ka swikwembu swin’wana swi kume ndzhuti swi yima.”

 Hi lembe-xidzana ra vunharhu C.E., le Efesa ku ve ni ku tsekatseka lokukulu ka misava. Tlhandlakambirhi, rifuwo lerikulu leri a ri ri kona etempeleni ya Artemi ri phangiwe hi ntlawa wa Majarimani lama teke hi le Lwandle ra Ntima, lawa endzhaku ma hiseke tempele. Buku leyi boxiweke laha henhla yi te: “A swi ta kotekisa ku yini leswaku Artemi a tekiwa tanihi la sirhelelaka muti ku ringana nkarhi wo leha loko a tsandzeke ku lwela ni ku sirhelela vutshamo byakwe?”—Pisalema 135:15-18.

Eku heteleleni, loko lembe-xidzana va vumune C.E. ri ya eku heleni, Mufumi Theodosius wo Sungula u endle leswaku “Vukreste” byi va vukhongeri bya Tiko. Endzhakunyana maribye lama tirhisiweke ku aka tempele leyi yi tshameke yi va ni ndhuma ya Artemi va sungule ku ma xokola va aka ha wona. Vugandzeri bya Artemi a byi kume ndzhuti byi yima. Muhlamuseri la nga boxiwangiki u vule leswi landzelaka malunghana ni xivuriso lexi ndhundhuzelaka tempele tanihi xihlamariso xa misava ya khale: “Sweswi i rhumbi ni ndhawu leyi nga tsakisiki.”

Artemi A Siviwa Hi “Mana Wa Xikwembu”

Pawulo u lemukise vakulukumba va le Efesa leswaku endzhaku ka ku famba kakwe a ku ta va ni “timhisi leti tshikilelaka” ni leswaku exikarhi ka vona a ku ta humelela vavanuna lava “vulavula[ka] swilo leswi soholotiweke.” (Mintirho 20:17, 29, 30) Sweswo hi swona leswi humeleleke. Swiendlakalo swi kombisa leswaku vugandzeri bya mavunwa byi nghene aEfesa hi xivumbeko xa Vukreste lebyi gwineheke.

Hi 431 C.E., aEfesa ku ve ndhawu leyi huvo ya vunharhu ya tikereke yi hlanganeke kona yi vulavula hi Kreste. Buku leyi nge Ephesos—Der neue Führer ya hlamusela: “Ku hlula ka Vaaleksandriya, lava a va pfumela leswaku Kreste a a ri ni xivumbeko xin’we ntsena, xa vukwembu, . . . a ku ri loku heleleke.” Mhaka leyi yi nyanyise swilo. “Xiboho lexi fikeleriweke le Efesa, laha Mariya a a tlakusiwa a suka eka ku va mutswari wa Kreste ku ya eka mutswari wa Xikwembu, xi veke xisekelo xa mpambukwa wa ku gandzela Mariya xi tlhela xi vanga ku avana ko sungula lokukulu ekerekeni. . . . Njhekanjhekisano wa ha ya emahlweni ni namuntlha.”

Hikwalaho, vugandzeri bya Cybele na Artemi byi siviwe hi vugandzeri bya Mariya “mutswari wa Xikwembu” kumbe “mana wa xikwembu.” Hilaha buku leyi yi hlamuselaka hakona, “Mpambukwa wa ku Gandzeriwa ka Mariya aEfesa . . . ni namuntlha wa ha ri kona naswona a wu nge swi koti ku wu hlamusela handle ka ku wu hlanganisa ni Mpambukwa wa ku Gandzeriwa ka Artemi.”

Se Byi Rivariwile

Muti wa Efesa wu we endzhaku ka loko Artemi a nga ha gandzeriwi. Ku tsekatseka ka misava, dari ni ku hohloka hakatsongo-ntsongo ka hlaluko swi endle leswaku vutomi byi tika emutini wolowo.

Hi lembe-xidzana ra vunkombo C.E., Vumoslem byi sungule ku ndlandlamuka swinene. Vumoslem a byi hlanganisanga tinxaka ta Maarabu etidyondzweni ta byona ntsena. Swikepe swa Maarabu swi phange Efesa hi lembe-xidzana ra vunkombo ni ra vunhungu C.E. Muti wa Efesa swi wu khele matluka loko hlaluko ri fa hi ku helela kutani muti lowu wu hundzuka nhulu ya marhumbi. Malunghana ni doroba rero lerikulu, ku lo sala ntsena ndhawu leyitsongo leyi a yi vuriwa Aya Soluk (laha namuntlha ku vuriwaka Selçuk).

Ku Valanga Marhumbi Ya Efesa

Leswaku munhu a vona leswi Efesa ya khale a yi ri xiswona, a nga endzela marhumbi ya kona. Loko u sungula ku valanga eka nyangwa ya le henhla, hi ku hatlisa u ta vona Xitarata lexikulu xa Curetes xi ehla xi ya fika eLayiburari ya Celsus. Eka tlhelo ra xinene ra xitarata, Odeum—ku nga yindlu leyitsongo ya mintlango leyi akiweke hi lembe-xidzana ra vumbirhi C.E.—yi ta ku koka mahlo. Yindlu leyi ya mitlangu leyi a yi kota ku rhurhela vanhu va kwalomu ka 1 500, a yi nga tirhisiwi tanihi ndhawu ya huvo ya tiko ntsena kambe  ni ndhawu ya vuhungasi. Xitarata xa Curetes a xi ri ni miako hala ni hala ku fana ni ntsendzele lowu a ku vulavuriwa timhaka ta Tiko eka wona, ku tlhela ku va na tempele ya Hadrian, swihlovo swa mani na mani ni tiyindlu leti a ti akiwe entshaveni—ku nga makaya ya Vaefesa lava a va dumile.

U ta hlamarisiwa hi ku saseka ka Layiburari ya Celsus leyi akiweke hi lembe-xidzana ra vumbirhi C.E. Matsalwa-songwa ya yona yo hlayanyana a ma hlayisiwa evuhirini endhawini leyikulu yo hlayela eka yona. Swifaniso swa mune leswi a swi vekiwe emahlweni ka muako a swi kombisa timfanelo leti languteriweke eka mutirhela-mfumo wa xiyimo xa le henhla eRhoma wo fana na Celsus, ku nga: Sophia (vutlhari), Arete (vunene), Ennoia (ku tinyiketela) na Episteme (vutivi kumbe ku twisisa). Swifaniso swo sungula swi nga voniwa eMuziyamu wa Efesa eVienna. Ekusuhi ni xivava xa layiburari, ku ni nyangwa leyikulu leyi yaka entsendzeleni wa Tetragonos, ku nga ndhawu yo xavisela eka yona. Entsendzeleni lowu, lowu a wu ri ni lwangu, vanhu a va xavisela kona swilo.

Ku suka kwalaho, u ta nghena ePatwini ra Mavulu, leri ku yisaka eka yindlu leyikulu ya mintlango. Hikwalaho ka leswi yi kurisiweke ro hetelela enkarhini wa mfumo wa Rhoma, yindlu leyi ya mintlango a yi rhurhela vahlaleri va kwalomu ka 25 000. Emahlweni ka muako lowu a ku endliwe tikholomu to saseka ngopfu, ku tlhela ku endliwa ni swifaniso. U nga swi kota ku yi vona hi mianakanyo hasahasa leyikulu leyi Demetriyo mufuri wa silivhere a yi pfuxeke exikarhi ka ntshungu lowu a wu ri kwalaho.

Xitarata lexi sukaka eka yindlu leyikulu ya mintlango xi ya ehlalukweni ra doroba i xikulu. Xi lehe kwalomu ka 500 wa timitara xi tlhela xi anama kwalomu ka 11 wa timitara, naswona xi ni tikholomu to tala eka matlhelo hinkwawo. Tindhawu ta vutiolori ta le holweni ni ta le hlalukweni, na tona a ti akiwe etlhelo ka patu leri. Nyangwa leyikulu ya hlaluko leyi kumekaka laha xitarata xi helelaka kona hi laha munhu a a sukela kona loko a ya ematikweni man’wana, naswona hi kona laha ku valanga ka hina ko koma ka marhumbi lama tsakisaka ku helelaka kona. Muziyamu wa Efesa eVienna wu ni xikombiso xa mapulanga xa doroba leri lerikulu ku katsa ni maribye ya xitsundzuxo yo hlayanyana.

Loko munhu a valanga emuziyamu naswona a vona xifaniso xa Artemi wa le Efesa, u ta namba a anakanya hi ku tiyisela ka Vakreste vo sungula va le Efesa. A va fanele va hanya emutini lowu ngheneke hi nhloko evungomeni ni lowu a wu ri ni xihlawuhlawu xa vukhongeri. Vagandzeri va Artemi a va nga lavi no ri twa rungula ra Mfumo. (Mintirho 19:19; Vaefesa 6:12; Nhlavutelo 2:1-3) Ehansi ka xiyimo xexo lexi a xi nga ri xinene, vugandzeri bya ntiyiso byi simekiwile. Vugandzeri lebyi bya Xikwembu xa ntiyiso byi ta tlhela byi hlula loko vukhongeri bya mavunwa bya le nkarhini wa hina byi herisiwa ku fana ni vugandzeri bya khale bya Artemi.—Nhlavutelo 18:4-8.

[Mepe/Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

MAKEDONIYA

Lwandle ra Ntima

ASIA MINOR

Efesa

Lwandle ra Mediteraniya

EGIPTA

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Marhumbi ya tempele ya Artemi

[Swifaniso leswi nga eka tluka 28, 29]

1. Layiburari ya Celsus

2. Loko u languta Arete u ri ekusuhi

3. Patu ra Mavulu, leri yaka endlwini leyikulu ya mintlango