Mhaka Ya Vutomi

Hi Dyondze Ku Tshemba Yehovha Hi Ku Helela

HI KU VULA KA NATALIE HOLTORF

A ku ri June 1945. Siku rin’wana hi n’hweti yoleyo, wanuna la hlomulaka mbilu u fike endlwini ya hina kutani a yima nkarhi wo leha enyangweni. Hi ku hlamala, rikotse ra mina Ruth u huwelele a ku: “Mhani, ku na munhu un’wana enyangweni!” Mbuyangwana a a nga swi tivi leswaku munhu wa kona i tata wa yena—nuna wa mina la rhandzekaka, Ferdinand. Eka malembe mambirhi emahlweni ka kwalaho, loko Ruth a ri ni masiku manharhu ntsena a velekiwile, Ferdinand u khomiwile loko a ha ku suka ekaya ivi a hetelela a ri ekampeni ya vakhotsiwa ya Manazi. Kambe eku heteleleni, hi siku rero Ruth u vone tata wakwe, kutani ndyangu wa hina wu tlhele wu hlangana. Mina na Ferdinand a hi khomelane timhaka to tala swinene!

FERDINAND u velekiwe hi 1909 edorobeni ra Kiel eJarimani, kasi mina ndzi velekiwe hi 1907 edorobeni ra Dresden, kona eJarimani. Loko ndzi ri ni malembe ya 12, ndyangu wa ka hina wu endzeriwe ro sungula hi Swichudeni swa Bibele, hilaha Timbhoni ta Yehovha a ti tiviwa hakona enkarhini wolowo. Loko ndzi ri ni malembe ya 19, ndzi tshike Kereke ya Evangelical kutani ndzi nyiketela vutomi bya mina eka Yehovha.

Hi nkarhi lowu fanaka, Ferdinand u hete tidyondzo ta le kholichi ta ku chayela swikepe kutani a va mutlutisi. Hi nkarhi wa maendzo yakwe, a a tivutisa swivutiso malunghana ni vukona bya Muvumbi. Loko a vuye ekaya, Ferdinand u endzele buti wakwe loyi a a ri Xichudeni xa Bibele. Eka riendzo rero u kote ku khorwiseka leswaku Bibele yi ni tinhlamulo ta swivutiso leswi a swi n’wi karhata. U nambe a chuveka rihlampfu eKerekeni ya Lutere, a tlhela a tshika ntirho wa ku tlutisa swikepe. Endzhaku ko ya siku rin’we entirhweni wo  chumayela, u twe a navela ku endla ntirho wolowo vutomi byakwe hinkwabyo. Hi vusiku byebyo, Ferdinand u nyiketele vutomi byakwe eka Yehovha. U khuvuriwe hi August 1931.

Mutlutisi Ni Muchumayeri

Hi November 1931, Ferdinand u khandziye xitimela a kongoma eNetherlands a ya pfuneta entirhweni wo chumayela etikweni rero. Loko Ferdinand a tivisa makwerhu la langutelaka ntirho etikweni rero leswaku a a ri mutlutisi, makwerhu yoleyo u te: “Kahle-kahle a hi lava munhu wo fana na wena!” Vamakwerhu a va qache xikepe lexitsongo leswaku ntlawa wa maphayona (vatirheli va nkarhi hinkwawo) wu kota ku ya chumayela vanhu lava tshamaka ekusuhi ni tindhawu leti khulukaka mati en’walungwini wa tiko. Xikepe lexi a xi ri ni vatirhi va ntlhanu, kambe a a nga ri kona loyi a a tiva ku xi tlutisa. Kutani Ferdinand u ve mutlutisi wa xona.

Endzhaku ka tin’hweti ta tsevu Ferdinand u komberiwe ku ya phayona le Tilburg, edzongeni wa Netherlands. Hi nkarhinyana wolowo na mina ndzi fike eTilburg laha a ndzi ta phayona kona, naswona ndzi hlangane na Ferdinand. Kambe xikan’we-kan’we hi komberiwe ku hundzela eGroningen, en’walungwini wa tiko. Kwalaho hi fike hi tekana hi October 1932, naswona hi tsakele masiku ya le ndzhaku ka mucato ekaya leri a ri tirhisiwa hi maphayona yo hlayanyana, kambe hi nkarhi lowu fanaka hi ye emahlweni ni ntirho wa vuphayona!

Hi 1935 hi kume n’wana loyi hi nga n’wi thya vito ra Esther. Hambileswi a hi nga ri na mali, hi tiyimisele ku ya emahlweni ni ntirho wa vuphayona. Hi rhurhele eximutanini xin’wana, laha hi fikeke hi tshama endlwini leyitsongo. Loko mina ndzi sele ni n’wana ekaya, nuna wa mina a a heta siku hinkwaro entirhweni wa nsimu. Hi siku leri landzelaka yena a a sala ni n’wana ivi mina ndzi ya ensin’wini siku hinkwaro. Sweswo swi ye emahlweni ku fikela loko Esther a kurile lerova a kota ku famba na hina ensin’wini.

Endzhakunyana ka kwalaho, timhaka ta tipolitiki ematikweni ya Yuropa ti sungule ku khidzimbela bya mapapa lama taka ni mpfula ya ximbhembhe. Hi kume leswaku Timbhoni a ti ri eku xanisiweni etikweni ra Jarimani, naswona hi lemuke leswaku papa ra nxaniso a ri ta funengeta na hina ku nga ri khale. A hi tivutisa leswaku swilo swi ta hi fambela njhani loko hi xanisiwa hi ndlela yo vava. Hi 1938 valawuri va le Netherlands va humese nawu wo yirisa vanhu va matiko ya le handle ku endla ntirho wo famba va hangalasa minkandziyiso ya vukhongeri. Leswaku hi hambeta hi chumayela, Timbhoni ta le Netherlands ti hi pfune hi ku hi nyika mavito ya vanhu lava kombiseke ku tsakela ntirho wa hina, kutani hi kote ku dyondza ni van’wana va vona Bibele.

Hi nkarhinyana wolowo a ku ta va ni ntsombano wa Timbhoni ta Yehovha. Hambileswi a hi nga ri na mali ya ku xava mathikithi ya xitimela leswaku hi ya entsombanweni, a hi swi navela swinene ku ya. Kutani hi teke riendzo ra masiku manharhu hi xikanyakanya, n’wana wa hina Esther a tshame eka kheriyani ya le mahlweni leyi endleriweke vana. A hi famba hi etlela emitini ya Timbhoni leti tshamaka etindhawini leti a hi hundza hi le ka tona. A hi tsake ni swikunwana loko hi fika entsombanweni wa hina wo sungula! Nongonoko wu hi pfunile leswaku hi kota ku hlangavetana ni miringo leyi a yi  ri emahlweni ka hina. Ngopfu-ngopfu hi tsundzuxiwe leswaku hi tshemba Xikwembu. Marito ya Pisalema 31:6 a ma nga suki emilon’wini ya hina: “Loko ku ri mina, ndzi tshemba Yehovha.”

Manazi Ma Lavana Na Hina

Hi May 1940 Manazi ma fikele tiko ra Netherlands. Endzhakunyana ka sweswo, Magestapo kumbe maphorisa ya le xihundleni, ma hi fikele hi nga rindzelanga nchumu loko ha ha paketela tibuku leti sekeriweke eBibeleni leswaku hi ti rhumela. Ferdinand u yisiwe entsindza wa Magestapo. Mina na Esther a hi n’wi endzela nkarhi na nkarhi kwalaho, naswona minkarhi yin’wana a a konanisiwa ni ku bukuteriwa emahlweni ka hina. Hi December, Ferdinand u ntshunxiwe swi nga languteriwanga, kambe ntshunxeko wakwe a wu tlhaveriwanga hi dyambu. Siku rin’wana loko hi vuya ekaya nimadyambu, hi vone movha wa Magestapo wu yime ekusuhi ni yindlu. Ferdinand u kote ku baleka kambe mina na Esther hi nghene endlwini. Hi kume Magestapo ma hi rindzile. A ma lava Ferdinand. Hi vusiku byebyo loko Magestapo ma fambile, maphorisa ya le Netherlands ma fike ma ndzi teka ma ya ndzi konanisa. Hi siku leri landzelaka mina na Esther hi ye hi ya tumbela ekaya ra mpatswa wa Timbhoni lowu a wa ha ku khuvuriwa, va ka Norder, lava hi rhurheleke endlwini ya vona va tlhela va hi sirhelela.

Eku heleni ka January 1941, mpatswa wa maphayona lowu tshamaka exikepeni lexitsongo wu khomiwile. Hi siku leri landzelaka mulanguteri wa xifundzha (mulanguteri la endzelaka mavandlha) kun’we na nuna wa mina va ye exikepeni va ya teka nhundzu ya mpatswa lowu, hiloko Magestapo ma va fikela va nga langutelanga nchumu. Ferdinand u kote ku chupuka ivi a baleka hi xikanyakanya xakwe. Kambe mulanguteri wa xifundzha u yisiwe ekhotsweni.

Vamakwerhu lava nga ni vutihlamuleri va kombele Ferdinand leswaku a khomela mulanguteri wa xifundzha. Sweswo a swi vula leswaku a a ta kuma kwalomu ka masiku manharhu ntsena en’hwetini yo vuya ekaya. Wolowo wu ve ndzingo lowuntshwa eka hina, kambe ndzi ye emahlweni ni ntirho wa vuphayona. Magestapo a ma sungule ku hlotana ni Timbhoni ma lume ni nomu wa le hansi, kutani a hi nga tshami ndhawu yin’we. Hi 1942 hi rhurhe kanharhu. Hi hetelele hi fike edorobeni ra Rotterdam, ekule swinene ni laha Ferdinand a a endla vutirheli bya yena exihundleni. Hi nkarhi wolowo a ndzi langutele ku kuma n’wana wa vumbirhi. Va ka Kamp, lava vana va vona vambirhi va majaha a va ha ku rhumeriwa ekampeni ya vakhotsiwa, va hi rhurhele hi mandla mambirhi ekaya ra vona.

Magestapo Ma Hi Sala eNdzhaku

N’wana wa hina wa vumbirhi, Ruth, u velekiwe hi July 1943. Loko Ruth a ha ku velekiwa, Ferdinand u kote ku tshama na hina masiku manharhu, kambe endzhaku u boheke ku famba, kasi a hi ta tlhela hi n’wi vona endzhaku ka nkarhi wo leha. Endzhaku ka mavhiki manharhu, Ferdinand u khomiwile eAmsterdam. U yisiwe exitichini xa maphorisa ya Magestapo, laha maphorisa ma fikeke ma tiyisekisa leswaku hi yena loyi ma n’wi lavaka. Magestapo ma n’wi konanise swinene, ma ringeta ku n’wi sindzisa leswaku a ma nyika vuxokoxoko hinkwabyo malunghana ni ntirho wa hina wa ku chumayela. Kambe leswi Ferdinand a swi paluxeke eka vona hileswaku yena i Mbhoni ya Yehovha naswona a a nga hlanganyeli nikatsongo etimhakeni ta tipolitiki. Magestapo ma bave ma khalakhasa leswi Ferdinand loyi a a ri Mujarimani a nga yangiki a ya joyina ntirho wa vusocha, kutani ma n’wi byela leswaku ma ta n’wi dlaya tanihi muxengi.

Eka tin’hweti ta ntlhanu leti landzelaka, Ferdinand u pfaleriwe exitokisini, laha a a tshamela ku byeriwa leswaku u ta dlayiwa hi ntlawa wa vabaleseri. Kambe u tshame a tshembekile eka Yehovha. I yini lexi n’wi pfuneke leswaku a tshama a tiyile emoyeni? I Rito ra Xikwembu, Bibele. Leswi a a ri Mbhoni, Ferdinand a a nga pfumeleriwi ku va ni Bibele. Kambe vakhotsiwa lavan’wana a va pfumeleriwa. Kutani Ferdinand u kanerisane ni mukhotsiwa-kulobye leswaku a kombela ndyangu wa ka vona wu n’wi rhumela Bibele, ivi wanuna loyi a endla tano. Endzhaku ka malembe, nkarhi wihi ni wihi loko Ferdinand a vulavula hi xiendlakalo xexo, mahlo yakwe a ma hatima kunene, kutani a ku: “Bibele yoleyo yi ndzi nyike nchavelelo lowukulu!”

Eku sunguleni ka January 1944, Ferdinand u tikume a yisiwa ekampeni ya vakhotsiwa le Vught,  eNetherlands. Ku rhurhisiwa kakwe ku ve nkateko eka yena hikuva u fike a hlangana ni Timbhoni tin’wana ta 46. Loko ndzi twa ta ku rhurhisiwa ka yena, ndzi tsake ni swikunwana hi ku tiva leswaku wa ha hanya!

Ku Chumayela Hi Ku Phikelela eKampeni Ya Vakhotsiwa

Vutomi bya le kampeni a byi katinga. Ku pfumala swakudya ni swiambalo swo kufumela, kun’we ni xirhami lexi a xo be, i maxangu lawa a va hanya ha wona. Ferdinand u khomiwe hi vuvabyi lebyi nga ni khombo bya xindzin’wana. Endzhaku ko yima nkarhi wo leha exirhamini loko ku ri karhi ku vitaniwa mavito ya lava nga kona, u ye endhawini ya vavabyi. Vavabyi lava mahiselo ya miri wa vona ma fikaka eka 40°C kumbe ku tlula a va pfumeleriwa ku tshama kwalaho. Kambe mbuyangwana Ferdinand a nga kumanga ku wisa hikuva mahiselo ya miri wakwe a ma ha ri eka 39°C! U lerisiwe leswaku a tlhelela eku tirheni. Kambe vakhotsiwa-kulobye lava nga ni ntwela-vusiwana va n’wi pfunile va n’wi tumbeta nkarhinyana endhawini yo kufumela. Nakambe u lamuleriwe hi ku fika ka ximumu. Hi hala tlhelo, loko vamakwerhu van’wana va kuma swakudya a va dya swin’we ni van’wana, kutani Ferdinand u kume matimbanyana.

Loko nuna wa mina a nga si khotsiwa, ku chumayela a wu ri ntirho lowukulu evuton’wini bya yena, kutani ekampeni u hambete a vulavula ni van’wana hi vupfumeri byakwe. Valanguteri va kampa hakanyingi a va n’wi khovolela hi mfungho wakwe wa xilapana xa xivunguvungu, lexi a xi fungha vakhotsiwa lava nga Timbhoni. Kambe swikhovolelo sweswo a swi pfulela Ferdinand ndlela yo va chumayela. Eku sunguleni, vamakwerhu a va chumayela eswivandleni leswi taleke Timbhoni. Kutani vamakwerhu va tivutisile, ‘Xana hi nga va fikelela njhani vakhotsiwa lava engetelekeke?’ Valanguteri va kampa va va pfune handle ko swi xiya. Njhani?

Vamakwerhu a va ri ni mphakelo wa tibuku leti sekeriweke eBibeleni ni Tibibele ta 12 leti ngungumiseriweke eka vona. Siku rin’wana varindzi va kume tin’wana ta tibuku leti, kambe a va swi kumanga leswaku i ta vamani. Kutani valanguteri va khotso va fikelele xiboho xo hambanisa Timbhoni. Hikwalaho, vamakwerhu hinkwavo va khawurisiwe hi ku rhurhiseriwa eswivandleni swa vakhotsiwa lava nga riki Timbhoni. Nakambe, vamakwerhu a va boheka ku tshama ni vanhu lava nga riki Timbhoni hi nkarhi wa swakudya. Lunghiselelo rero ri tise mikateko. Vamakwerhu se a va kota ku endla leswi a va lava swona eku sunguleni—ku nga ku chumayela eka vakhotsiwa vo tala hilaha swi nga kotekaka hakona.

Ndzi Kurisa Vana Vambirhi Ndzi Ri Ndzexe

Hi nkarhi wolowo mina ni vana va mina vambirhi a ha ha tshama eRotterdam. Vuxika bya 1943/44 a byi vuyisa ni n’wana evukatini. Endzhaku ka yindlu ya hina a ku ri ni govela ra masocha ya Jarimani yo balesela swihaha-mpfhuka swa nyimpi. Emahlweni ka yindlu a ku ri ni Hlaluko ra Waal, leri swihaha-mpfhuka swa matiko lama nga Vamaseve a swi pike ku lahlela tibomo eka rona. A yi nga ri ndhawu leyi hlayisekeke yo tumbela eka yona. Hi hala tlhelo, swakudya a swi kala swinene. Sweswo swi hi dyondzise ku tshemba Yehovha hi ku helela.—Swivuriso 3:5, 6.

Esther loyi se a a ri ni malembe ya nhungu a a pfuna ndyangu wa hina lowutsongo hi ku ya folela swakudya. Kambe hakanyingi loko a fika laha swakudya swi nga kona, a swi va swi herile. Siku rin’wana loko a ya lava swakudya, swihaha-mpfhuka swa nyimpi swi sungule ku wisetela tibomo. Ndzi tsuvuke ni misisi loko ndzi twa tibomo ti buluka, kambe endzhakunyana mihloti ya xirilo yi hundzuke mihloti ya ntsako loko a vuya a nga vavisekanga, a khome marhanga ma nga ri mangani yo endla chukele lama vuriwaka sugar beet. Marito ya mina yo sungula a ku ri xivutiso lexi nge: “Ku humelele yini?” U hlamule hi moya wo verhama a ku: “Loko tibomo ti wa ndzi endle leswi Tatana a tshameke a ndzi byela swona, ‘Bvutama u pavalala ehansi, ivi u khongela.’ Sweswo swi tirhile!”

Tanihi leswi a swi twala eririmini leswaku ndzi Mujarimani, a swi antswa leswaku Esther ku va yena a yaka a ya xava swo karhi exitolo. Leswi swi hatle swi koka masocha ya Jarimani rinoko kutani ma sungula ku konanisa Esther. Kambe a nga paluxanga swihundla. Ekaya a ndzi dyondzisa Esther Bibele, naswona leswi a swi nga koteki leswaku a ya exikolweni, ndzi n’wi dyondzise ku hlaya ni ku tsala kun’we ni mintirho yin’wana.

 Nakambe Esther a a ndzi pfuna ensin’wini. Loko ndzi nga si ya ndzi ya dyondza Bibele ni munhu wo karhi, Esther a a rhanga a ya vona loko swilo swi tshamisekile. A a tiyisekisa loko mimfungho leyi ndzi twananeke ni xichudeni xa Bibele ha yona yi ri kona. Hi xikombiso, munhu loyi a ndzi ta n’wi endzela a a veka xibye xa swiluva endhawini yo karhi exitupini xa fesitere, ku kombisa leswaku ndzi nga nghena. Hi nkarhi wo dyondza Bibele, Esther a a dzumba ehandle a xalamukele makhombo, a ri karhi a jika-jika exitarateni a chovha ndzisana ya yena Ruth hi pureme.

Va Yisiwa eSachsenhausen

Xana swilo a swi n’wi fambela njhani Ferdinand? Hi September 1944, yena ni van’wana vo tala va yisiwe exitichini xa xitimela laha mintlawa ya vakhotsiwa va 80 yi nghenisiweke yi gandlana ematorokisini lawa a ma va rindzile. Torokisi rin’wana ni rin’wana a ri ri ni bakiti leri a ri tirhisiwa tanihi xihambukelo ri tlhela ri va ni bakiti rin’wana ra mati yo nwa. Riendzo rero ri teke masiku manharhu ku yimiwe hi milenge! Moya a wu nga ngheni kahle. Matorokisi a ma lemiwe hinkwako, ku ri ni swimbhovana swi nga ri swingani swo hlometela ha swona. Swa tika ku hlamusela ku hisa, ndlala, torha ni risema leri a va boheka ku ri tiyisela.

Xitimela xi fike xi yima ekampeni ya vakhotsiwa ya Sachsenhausen, leyi un’wana ni un’wana a a rila ha yona. Vakhotsiwa hinkwavo va tekeriwe swilo hinkwaswo leswi a va ha ri na swona—handle ka Tibibele letitsongo ta 12 leti Timbhoni ti teke na tona!

Ferdinand ni vamakwerhu van’wana va nhungu va yisiwe ekampeni ya sataliti le Rathenow leswaku va ya endla matlhari ya nyimpi. Vamakwerhu a va pfumelanga ku endla ntirho wo tano, hambiloko va tshembisiwa leswaku va ta dlayiwa. Nimixo a va hlaya ndzimana ya Bibele leyi va nga ta anakanya ha yona siku hinkwaro, yo tanihi Pisalema 18:2, va khutazana leswaku va yima va tiyile. Sweswo swi va pfune leswaku va anakanyisisa hi timhaka ta moya.

Eku heteleleni, ku twale mpfumawulo wa matlhari ya nyimpi lawa a ma vika leswaku masocha ya matiko lama nga Vamaseve kun’we ni ma Rhaxiya se ma fikile. Marhaxiya hi wona ma nga fika ku sungula ekampeni leyi Ferdinand ni vanakulobye a va ri eka yona. Ma nyike vakhotsiwa swakudya kutani ma va lerisa leswaku va huma ekampeni. Eku heleni ka April 1945, masocha ya Rhaxiya ma va pfumelele ku tlhelela emakaya.

Eku Heteleleni Hi Hlangana Tanihi Ndyangu

Hi June 15, Ferdinand u fike eNetherlands. Vamakwerhu va le Groningen va n’wi amukele hi mandla mambirhi. U byeriwe leswaku hina ha ha hanya, naswona hi tshama etikweni rero, hiloko hi tivisiwa leswaku se u vuyile. Hi tshame hi n’wi langutele hi mahlo-ngati. Kambe eku heteleleni, siku rin’wana n’wana wa hina Ruth u huwelerile a ku: “Mhani, ku na munhu un’wana enyangweni!” A ku ri nuna wa mina la rhandzekaka tlhelo tata wa vana va mina!

A ku ri ni swiphiqo swo tala leswi a swi lava ku lulamisiwa leswaku na hina hi hanya ku fana ni mindyangu yin’wana. A hi nga ri na ndhawu yo tshama eka yona, naswona xiphiqo lexikulu a ku ri ku kuma mapapila ya ku va vaaka-tiko va kwalaho. Leswi a hi ri Majarimani, hi malembe yo tala vatirhela-mfumo va le Netherlands a va hi khoma tanihi switaswifamba. Kambe eku heteleleni  hi kote ku tshamiseka ivi hi tlhelela evuton’wini lebyi a hi byi rhandza hi mbilu hinkwayo—bya ku tirhela Yehovha tanihi ndyangu.

“Ndzi Tshemba Yehovha”

Endzhaku ka malembe, rini na rini loko mina na Ferdinand hi ri ni vanghana va hina lava na vona va hanyeke eminkarhini yoleyo yo nonon’hwa, a hi tsundzuka vukongomisi bya Yehovha bya rirhandzu eminkarhini yoleyo yo tika. (Pisalema 7:1) Hi tsakile leswi emalembeni wolawo Yehovha a hi pfumeleleke ku hoxa xandla eku yiseni ka timhaka ta Mfumo emahlweni. Naswona hakanyingi a hi vula leswaku ha tsaka swinene leswi hi tirhiseke vuntshwa bya hina entirhweni wo kwetsima wa Yehovha.—Eklesiasta 12:1.

Loko nxaniso wa Manazi wu hundzile, mina na Ferdinand hi tirhele Yehovha swin’we malembe yo tlula 50, emahlweni ko va a heta pfhumba rakwe ra laha misaveni hi December 20, 1995. Ku nga ri khale ndzi ta va ni malembe ya 98 hi vukhale. Siku na siku ndzi nkhensa Yehovha hileswi vana va hina va hi seketeleke swinene emalembeni wolawo yo tika nileswi ndza ha kotaka ku endla leswi nga ematimbeni ya mina entirhweni wakwe, kutani ndzi yisa ku dzuneka evitweni ra yena. Ndza swi tlangela swinene hinkwaswo leswi Yehovha a ndzi endleleke swona, naswona ndzi swi navela hi mbilu ya mina hinkwayo ku hambeta ndzi hetisisa marito lawa ndzi ma rhandzaka ngopfu lama nge: “Loko ku ri mina, ndzi tshemba Yehovha.”—Pisalema 31:6.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

Ndzi ri na Ferdinand hi October 1932

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

Xikepe lexitsongo xo chumayela ha xona lexi vuriwaka “Almina,” kun’we ni vatirhi va xona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

Ndzi ri na Ferdinand ni vana