Vutomi Xana I Bya Risima Kumbe Byi Chipile?

“Tanihi leswi munhu a endliweke hi xifaniso xa Xikwembu, ku herisa vutomi byakwe i ku lovisa nchumu wa risima ni lowu hlawulekeke swinene emisaveni.”—The Plain Man’s Guide to Ethics, hi William Barclay.

‘NCHUMU wa risima swinene emisaveni.’ Xana na wena u languta vutomi hi ndlela yoleyo? Leswi vanhu vo tala va swi endlaka swi kombisa leswaku a va pfumelelani na wona marito ya mutsari loyi. Vanhu vo tala va dlayiwe bya risokoti hi swifamona leswi lavaka ku vuyeriwa, leswi nga riki na mhaka ni vutomi bya vanhu-kulobye.—Eklesiasta 8:9.

Van’wana Va Tekiwa Va Ri Swikamba Leswi Faneriwaka Hi Ku Fa

Mhaka leyi yi kombisiwa kahle hi Nyimpi yo Sungula ya Misava. N’wamatimu A.J.P. Taylor u vula leswaku hi nkarhi wolowo wa nyimpi leyi nga vhikekiki, hakanyingi “vanhu a va dlayiwa bya tinhongana.” Hi ku lava swikhundla ni ndhuma, varhangeri enyimpini a va tirhisa masocha onge hi loko ma ri swikamba leswi faneriwaka hi rifu. Enyimpini yo lwela muti wa Verdun le Furwa, ku fe vanhu vo tlula hafu ya miliyoni. Taylor u tsale a ku: “A ku nga ri na sagwadi [ra ntikelo] leri varhangeri a va ta ri kuma kumbe ku lahlekeriwa hi rona, kambe a va kuma ndhuma hi ku fa ka vanhu.”—The First World War.

Ku tekela vutomi ehansi hi ndlela yoleyo swa ha tolovelekile. Mukambisisi la vuriwaka Kevin Bales u vika leswaku namuntlha “ku andza ka vanhu ku endle leswaku vo tala va va evuswetini hi ku pfumaleka ka mintirho, xisweswo va sala va nga sirhelelekanga.” Va wa va pfuka vutomi hinkwabyo va lwela ku hanya emafambiselweni lama va tshikilelaka ya swa mabindzu, laha eka wona “vutomi byi yaka byi chipa.” Bales u  vula leswaku lava va va dyelelaka va va khoma ku fana ni mahlonga—“va va tirhisa leswaku va kuma mali.”—Disposable People.

“Ku Hlongorisa Mheho”

Ku ni swilo swin’wana swo tala leswi endlaka leswaku vanhu va timiliyoni va titwa va ri swikamba swo hetelela—leswaku a nga kona loyi a khathalaka hakunene hi vutomi bya vona, hambi va hanya hambi va fa. Handle ka nyimpi ni vuhomboloki, ku ni maxangu lama fambisanaka ni dyandza, ndlala, vuvabyi, ku feriwa ni swilo swin’wana swo tala leswi chachamerisaka vanhu hinkwavo namuntlha, lerova van’wana va sala va tivutisa loko ku hanya swi fanerile hakunene.—Eklesiasta 1:8, 14.

I ntiyiso leswaku a hi vanhu hinkwavo lava pfumalaka ni lava nga ni gome. Kambe ni lava vutomi byi va fambelaka kahle minkarhi yin’wana va pfumelelana ni marito ya Hosi Solomoni wa tiko ra khale ra Israyele loyi a vutiseke a ku: “Xana munhu u ta kuma yini hi ntirho wakwe hinkwawo wa matimba ni ku tikarhata ka mbilu yakwe loku a tikarhataka hakona ehansi ka dyambu?” Loko va anakanya swa le ndzhaku, vo tala va lemuka leswaku swilo swo tala leswi va swi endleke swi ve “vuhava ni ku hlongorisa mheho.”—Eklesiasta 2:22, 26.

Loko va languta endzhaku ivi va xiya leswi va swi endleke evuton’wini, vo tala va tivutisa, “Xana a ka ha ri na swin’wana swo tlula leswi evuton’wini?” Kunene, i vangani lava faka va ‘enerisekile hi masiku’ lawa va ma hanyeke, ku fana na kokwa wa hina Abrahama? (Genesa 25:8) Vo tala va titwa va hanye vutomi bya hava. Kambe vutomi a byi fanelanga byi va bya hava. Xikwembu xi teka vutomi bya munhu un’wana ni un’wana byi ri bya risima, naswona xi lava leswaku un’wana ni un’wana wa hina a hanya vutomi byo leha ni lebyi enerisaka. Xana sweswo swi ta endlekisa ku yini? Kambisisa leswi xihloko lexi landzelaka xi swi vulaka emhakeni leyi.