Mari—Muti Wa Khale Lowu Dumeke Wa Le Mananga

“A NDZI tsake ku tlula mpimo loko ndzi fika ekamareni ra mina ro etlela eka rona hi vusiku lebyi a hi vuya eku tlangeleni ka nkateko wa hina lowunene ni vanghana va mina,” ku vule André Parrot, mutivi wa vuyimburi wa Mufurwa. Hi January 1934, le Tell Hariri, ekusuhi ni xidorobana xa Abu Kemal eYufrata le Siriya, Parrot ni ntlawa wa yena va yimbule xifaniso lexi a xi ri ni marito lama nge: “Lamgi-Mari, hosi ya le Mari, muprista la tlakukeke wa Enlil.” A va tsakile swinene hi leswi va kumeke xifaniso xexo.

Muti wa Mari wu hetelele wu kumiwile! Xana ku kumiwa ka muti lowu i ka nkoka hi ndlela yihi eka swichudeni swa Bibele?

Ha Yini Wu Ri Wa Nkoka?

Hambileswi matsalwa ya khale a ma kombisa leswaku muti wa Mari a wu ri kona, a swi nga tiviwi leswaku kahle-kahle a wu kumeka kwihi. Hi ku ya hi vatsari va le Sumer, muti wa Mari a wu ri xivindzi xa ntlhandlamano wa vafumi lava va tshameke va fuma etikweni ra Mesopotamiya hinkwaro. Muti wa Mari lowu a wu akiwe etimbuweni ta nambu wa Yufrata a wu akiwe hi xikongomelo emahandzeni ya tindlela leti a ku famba vanhu va mabindzu leti a ti hlanganisa Nsonga-nkulu wa Peresiya na Asiriya, Mesopotamiya, Anatolia na Ribuwa ra Mediteraniya. Tinhundzu leti katsaka timhandzi, ntsompfu ni maribye—leswi hinkwaswo ka swona a swi kala swinene eMesopotamiya—a swi fambisiwa swi tsemakanya emutini lowu. Mali ya xibalo leyi a yi laviwa eka tinhundzu leti yi wu fuwise swinene muti wa Mari, yi endle leswaku wu  kota ku tiyisa vulawuri bya wona endhawini leyi. Hambiswiritano, vulawuri lebyi byi herile loko tiko ra Siriya ri hluriwa hi Sargon wa le Akkad.

Kwalomu ka malembe ya 300 endzhaku ka ku hlula ka Sargon, muti wa Mari wu fumiwe hi tindhuna-nkulu ta nyimpi leti tlhandlamaneke. Loko ku fuma tona, muti lowu wu tlhele wu nyuka. Hambiswiritano, loko ku fuma Zimri-Lim, mufumi wo hetelela, muti wa Mari a wu nga ha ri na ndhuma. Zimri-Lim u ringete ku tiyisa mfumo wa yena hi ku hlula loku tlhandlamaneke, mintwanano ni mintwanano ya vukati. Kambe kwalomu ka 1760 B.C.E., Hosi Hammurabi wa le Babilona u hlule a tlhela a lovisa muti lowu, a herisa leswi Parrot a swi vuleke “nhluvuko lowukulu swinene emisaveni ya khale.”

Loko mavuthu ya Hammurabi ma lovise muti wa Mari, ma pfune vayimburi ni van’wamatimu va manguva lawa hi ndlela leyikulu, ma nga swi xiyi. Loko ma wisa makhumbi lama akiweke hi switina leswi nga hisiwangiki, etindhawini tin’wana ma celele miako ku ringana timitara ta ntlhanu, xisweswo ma yi sirhelela eka swilo leswi a swi ta yi lovisa hi nkarhi wolowo. Vayimburi va yimbule marhumbi ya titempele ni swigodlho, swin’we ni mabokisi yo tala ni magidi ya swilo leswi kovotliweke leswi nyikeleke rungula malunghana ni nhluvuko wa khale.

Ha yini hi ri ni mhaka ni marhumbi ya le mutini wa Mari? Anakanya hi nkarhi lowu mupatriyaka Abrahama a nga hanya ha wona. Abrahama u velekiwe hi lembe ra 2018 B.C.E., malembe ya 352 endzhaku ka Ndhambi leyikulu. Xitukulwana xa yena a xi ri xa vukhume ku suka eka xa Nowa. Xikwembu xi lerise Abrahama leswaku a suka emutini wa ka vona wa Ura a ya eHarani. Hi lembe ra 1943 B.C.E., loko Abrahama a ri ni malembe ya 75 hi vukhale, u suke eHarani a ya etikweni ra Kanana. Paolo Matthiae, mutivi wa vuyimburi wa Muntariyana u ri: “Ku rhurha ka Abrahama a suka eUra a ya eYerusalema [eKanana] ku humelele hi nkarhi lowu muti wa Mari a wa ha ri kona.” Hikwalaho, ku kumiwa ka muti wa Mari i ka nkoka hileswi ku nga hi pfunaka leswaku hi anakanya hi misava leyi Abrahama nandza wo tshembeka wa Xikwembu a hanya eka yona. *—Genesa 11:10–12:4.

Xana Marhumbi Ma Paluxa Yini?

Vukhongeri a byi nyuka le mutini wa Mari hilaha a byi ri hakona ni le Mesopotamiya. A swi tekiwa ku ri vutihlamuleri bya munhu ku tirhela swikwembu. Loko munhu a nga si endla xiboho xa nkoka minkarhi hinkwayo a a fanele a ya lava ku tiva ku rhandza ka swikwembu. Vativi va vuyimburi va kume masalela ya titempele ta tsevu. Exikarhi ka tona ku ni Tempele ya Tinghala (leyi van’wana va yi tekaka yi ri tempele ya Dagan, Dagoni wa le Bibeleni) ni swikwetsimisiso swa Ishtar, xikwembu-kati xa vuswikoti byo veleka, swin’we na Shamash xikwembu xa dyambu. Eku sunguleni titempele leti a ti ri ni xifaniso xa xikwembu lexi a xi endleriwa magandzelo xi tlhela xi khongeriwa. Valandzeri va kona a va veka swifaniso swa vona leswi va swi tekeke va ri karhi va khongela emabencini ya le xikwetsimisisweni laha va nga le ku n’wayiteleni, hi ntshembo wa leswaku xifaniso xa vona a xi ta lehisa vugandzeri bya vona. Parrot u te: “Xifaniso xa mulandzeri loyi, entiyisweni a xi yimela mupfumeri, ku fana ni  khandlhela leri mugandzeri a ri lumekaka loko a gandzela evugandzerini bya Khatoliki namuntlha kambe hi mpimo lowukulu.”

Nchumu lowu hlamarisaka swinene emarhumbini ya le Tell Hariri a ku ri masalela ya muako lowukulu wa xigodlho, lowu tiviwaka hi vito ra munhu wo hetelela ku tshama eka wona, Hosi Zimri-Lim. Mutivi wa vuyimburi wa Mufurwa Louis-Hugues Vincent u xi hlamusele tanihi “ndzalama ya ntivo-vuaki bya khale bya le Vuxeni.” Leswi a xi teka ndhawu leyi tlulaka 2,5 wa tihekitara, a xi ri ni makamara ni swivava swa kwalomu ka 300. Ni le minkarhini ya khale, xigodlho lexi a xi tekiwa tanihi swin’wana swa swilo swo hlamarisa swa le misaveni. Georges Roux ebukwini ya yena leyi nge Ancient Iraq, u ri: “A xi dume swinene lerova Hosi ya le Ugarit, eribuweni ra le Siriya, a yi kanakananga ku rhumela n’wana wa yona wa jaha mpfhuka wa tikhilomitara ta 600 hi xikongomelo xo ya endzela ‘yindlu ya Zimri-Lim.’”

Loko va nga si fika exivaveni lexi pfulekeke, vaendzi a va nghena exigodlhweni lexi tiyisiweke va hundza hi le ndhawini yo nghena eka yona leyi a yi ri ni xihondzo eka tlhelo rin’wana ni rin’wana. Zimri-Lim hosi yo hetelela ya le Mari a a tshama exiluvelweni lexi a xi ri epulatifomo leyi tlakusiweke, a tamela timhaka ta nyimpi, ta mabindzu ni ta vuyimeri; a avanyisa vanhu; a tlhela a amukela vaendzi ni vayimeri. A ku ri ni makamara ya vaendzi lava nkarhi na nkarhi a va nyikiwa vhinyo ni swakudya hi hosi loko yi ri ni minkhuvo ya xiyimo xa le henhla. Swakudya swa kona a swi katsa nyama ya homu, ya nyimpfu, ya mhala, nhlampfi ni huku leyi katingiweke, leyi oxiweke kumbe leyi nga lo virisiwa kunene—hinkwato ka tona tinyama leti a ti dyiwa ni murhu lowu nga ni xinyalana ni matsavu yo hambana-hambana ni tichizi. Swirhelerisi swa kona a swi katsa mihandzu leya ha ku khiwaka, leyi omisiweke kumbe leyi pfanganisiweke  na chukele ni makhekhe lama bakiweke hi swivumbeko swo rharhangana. Vaendzi a va nyikiwa byala kumbe vhinyo loko va ri ni torha.

Exigodlhweni a ku ri na nkululo. Ku kumiwe makamara yo hlambela eka wona lama nga ni mabavhu yo hlambela eka wona lama endliweke hi misava leyi hisiweke ni swihambukelo leswi nga riki na switshamo. Fulorho ni xiphemu xa le hansi xa makhumbi ya makamara lawa a swi totiwe nhlaka. Nkululo a wu fambisiwa hi swo kangatela mati leswi endliweke hi switina, naswona tiphayiphi leti endliweke hi vumba leti totiweke hi nhlaka leswaku ku nga ngheni mati ta ha tirha endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 3 500. Loko vavasati vanharhu va hosi va hlaseriwe hi vuvabyi lebyi nga tshungulekiki, swiletelo swa kona a swi tika ngopfu. Wansati wo tano la vabyaka a a fanele a vekiwa a ri yexe a hambanisiwa ni van’wana. “Ku hava munhu loyi a a fanele a tirhisa xinwelo xa yena, a dyela etafuleni rakwe, a tshama exitulwini xakwe.”

Hi Nga Dyondza Yini Eka Tirhekhodo Leti?

Parrot ni ntlawa wakwe va kume swiphepherhele swa kwalomu ka 20 000 swa tinhlanga ta swivumbeko swo tontswa leswi a swi tsariwe hi Xiakkad. Swiphepherhele leswi a swi ri ni maletere ni tindzimana ta vukongomisi ni ta timali. Eka tirhekhodo leti hinkwato, ku lo kandziyisiwa n’we-xa-nharhu xa tona. Nilokoswiritano, ti ni tivholumo ta 28. Xana i ta nkoka ku fikela kwihi? Jean-Claude Margueron, mukongomisi wa Mari Archaeological Mission, u ri: “Loko tirhekhodo leti ta le Mari ti nga si kumiwa, a hi nga tivi nchumu hi matimu, minhlangano ni vutomi bya siku ni siku bya le Mesopotamiya ni le Siriya eku sunguleni ka gidi ra malembe ra vumbirhi. Swi kotekile ku tsala matimu hinkwawo hikwalaho ka tona.” Hilaha Parrot a vuleke hakona, tirhekhodo leti ti “paluxa ku yelana loku hlamarisaka exikarhi ka vanhu lava ti vulavulaka ha vona ni leswi Testamente ya Khale yi hi byelaka swona hi nkarhi wa Vapatriyaka.”

Swiphepherhele leswi kumiweke le Mari swi tlhele swi endla leswaku tindzimana to karhi ta le Bibeleni ti twisiseka. Hi xikombiso, swiphepherhele leswi swi kombisa leswaku ku teka vavasati va nala a ku ri “mhaka leyi tolovelekeke eka tihosi hi nkarhi wolowo.” Xitsundzuxo lexi muxengi Ahitofele a xi nyikeke Absalomu n’wana wa Hosi Davhida xa leswaku a tivana ni vasati lavatsongo va tata wa yena a ku nga ri nchumu lowuntshwa.—2 Samuwele 16:21, 22.

Le Tell Hariri ku endliwe vuyimburi minkarhi ya 41 ku sukela hi 1933. Hambiswiritano, ku ta fikela sweswi ku lo kambisisiwa tihekitara ta nhungu ntsena eka ta 110 ta muti wa Mari. Kumbexana ka ha ta tshuburiwa swilo swo tala leswi tsakisaka le Mari, muti wa khale lowu dumeke wa le mananga.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Mepe lowu nga eka tluka 10]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Nsonga-nkulu wa Peresiya

Ura

MESOPOTAMIYA

Yufrata

MARI

ASIRIYA

Harani

ANATOLIA

KANANA

Yerusalema

Lwandle ra Mediteraniya (Lwandle Lerikulu)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 11]

Eka tsalwa leri Hosi Iahdun-Lim wa le Mari u tibume hi ntirho wa yena wo aka

[Xifaniso lexi nga eka tluka 11]

Ku tshuburiwa ka xifaniso lexi xa Lamgi-Mari ku vangele leswaku muti wa Mari wu hlamuseriwa hi ndlela leyinene

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Ebih-Il, mulanguteri wa le Mari, a ri karhi a khongela

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Xiteji xa le xigodlhweni, laha swi nga ha endlekaka a ku ri ni xifaniso xa xikwembu-kati

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Marhumbi ya le Mari, ma kombisa muako wa switina leswi endliweke hi misava leswi a swi nga hisiwanga

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Vuhlambelo bya le xigodlhweni

[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

Xiphepherhele xa ribye ra khale ra ku hlula ka Naram-Sin, muhluri wa muti wa Mari

[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

Ku kumiwe kwalomu ka swiphepherhele swa tinhlanga ta swivumbeko swo tontswa swa 20 000 emarhumbini ya xigodlho

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 10]

© Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 11]

Document: Musée du Louvre, Paris; statue: © Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 12]

Statue: Musée du Louvre, Paris; podium and bathroom: © Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 13]

Victory stele: Musée du Louvre, Paris; palace ruins: © Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)