Ku Andza Laha Vukreste Byo Sungula Byi Tshameke Byi Nyuka

ITALY, nhlonhle leyi nga ni xivumbeko xa butsu leyi fikaka ni le Lwandle ra Mediteraniya, yi ve ndhawu leyi swiendlakalo swa vukhongeri ni swa ndhavuko swi kuceteleke matimu ya misava. Yi koka vavalangi va timiliyoni hikwalaho ka ku saseka ko hambana-hambana ka ndhawu yoleyo, swilo leswi dumeke swa vutshila ni maswekelo ya kona ya swakudya swo nandziha. Leri i tiko leri dyondzo ya Bibele yi nga le ku humeleleni.

Vukreste bya ntiyiso byi nga ha va byi fike ro sungula eRhoma—ntsindza wa khale ka mfumo wa misava—loko Vayuda ni vaproselita lava veke Vakreste hi Pentekosta ya 33 C.E. va tlhelela ekaya va huma eYerusalema. Kwalomu ka 59 C.E., muapostola Pawulo u endzele eItaly ro sungula. Eribuweni ra lwandle ra Puteyoli u “kum[e] vamakwerhu” eripfumelweni.—Mintirho 2:5-11; 28:11-16.

Hilaha Yesu ni vaapostola vakwe va vuleke hakona ka ha ri emahlweni, loko lembe-xidzana ro sungula C.E., ri nga si hela, hakatsongo-tsongo mintlawa ya vagwinehi a yi ta sukela Vukreste bya ntiyiso. Hambiswiritano, vadyondzisiwa va ntiyiso va Yesu va rhangerile eku chumayeleni ka mahungu lamanene emisaveni hinkwayo—ku katsa ni le Italy, makumu ya mafambiselo lawa yo homboloka ya swilo ma nga si fika.—Matewu 13:36-43; Mintirho 20:29, 30; 2 Vatesalonika 2:3-8; 2 Petro 2:1-3.

Masungulo Lawa A Ma Nga Tshembisi

Hi 1891, Charles Taze Russell, loyi a a rhangela entirhweni wo chumayela emisaveni hinkwayo wa Swichudeni swa Bibele (hilaha Timbhoni ta Yehovha a ti tiviwa hakona), u endzele madoroba man’wana ya le Italy, ro sungula. U kale a pfumela leswaku vuyelo bya vutirheli byakwe kwalaho a byi nga tshembisi: “A ku vanga na nchumu lexi hi khutazeke leswaku hi va ni ntshembo wa leswaku ku ta va ni ntshovelo eItaly.” Hi ximun’wana xa 1910, Makwerhu Russell u tlhelele eItaly kutani a nyikela nkulumo ya le Bibeleni endhawini yo endlela vutiolori eka yona exivindzini xa Rhoma. Vuyelo byi ve byihi? U te: “Nhlangano lowu wu hi hete matimba.”

Entiyisweni, eku sunguleni nhluvuko wa ku chumayeriwa ka mahungu lamanene eItaly a wu nonoka, swi nga ha endleka hikwalaho ka leswi Timbhoni ta Yehovha a ti xanisiwa hi valawuri va tihanyi va Vafasisi. Hi nkarhi wolowo, a ku ri ni Timbhoni ta Yehovha leti nga tluriki 150 etikweni, vunyingi bya tona a ti dyondze ntiyiso wa Bibele eka maxaka kumbe vanghana lava a va tshama ematikweni man’wana.

Nhluvuko Lowu Hlamarisaka

Endzhaku ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, ku rhumeriwe varhumiwa vo hlayanyana eItaly. Kambe hilaha swi kombisiweke hakona hi mapapila lama kumiweke eka tirhekhodo ta Mfumo, ntlawa wa vafundhisi va xiyimo xa le henhla va le Vatican va kombele mfumo leswaku wu hlongola varhumiwa lava. Varhumiwa va sindzisiwe ku famba etikweni, handle ka van’wana lava nga tatiki na xandla.

Ku nga khathariseki swihinga, mintshungu ya le Italy yi sungule ku khitikanela ‘entshaveni’ ya vugandzeri bya Yehovha. (Esaya 2:2-4) Ndlela leyi Timbhoni a ti andza ha yona a yi hlamarisa. Hi 2004 a ku ri ni nhlohlorhi ya vahuweleri  va mahungu lamanene va 233 527, muhuweleri un’we eka vaaki va 248, kasi vanhu va 433 242 va ve kona eXitsundzuxweni xa rifu ra Kreste. A ku ri ni mavandlha ya 3 049 ya Timbhoni ta Yehovha leti hlanganyelaka eTiholweni ta Mfumo to saseka. Mintlawa yin’wana ya vanhu ngopfu-ngopfu ya ha ku vona ku andza lokukulu swinene.

Ku Chumayela Hi Tindzimi To Tala

Vahlapfa vo tala lava humaka eAfrika, Asia ni le Yuropa Vuxa va ta eItaly va ta lava ntirho kumbe vutomi byo antswa, kumbe minkarhi yin’wana va balekela swiyimo leswi nga ni khombo. Xana vanhu lava va timiliyoni va nga pfuniwa njhani hi tlhelo ra moya?

Timbhoni to tala eItaly ti amukele ntlhontlho wo dyondza tindzimi to tika to tanihi Xialbania, Xiamharic, Xiarabu, Xibengali, Xichayina, Xipunjabi, Xisinhala ni Xitagalog. Ku sukela hi 2001, ku khomiwe tikhoso ta tindzimi leswaku ku ta dyondzisiwa vanhu lava nga tiyimisela ku nyikela vumbhoni hi tindzimi timbe. Eka malembe manharhu lama hundzeke, Timbhoni ta 3 711 ti ye eka tikhoso ta 79 leti a ti khomiwe hi tindzimi ta 17. Leswi swi endle leswaku swi koteka ku vumba ni ku tiyisa mavandlha ya 146 ni mintlawa ya 274 hi tindzimi ta 25. Hikwalaho, vanhu vo tala va timbilu letinene va twe mahungu lamanene xisweswo va sungule ku dyondza Bibele. Hakanyingi vuyelo bya kona bya hlamarisa.

Mutirheli un’wana la nga Mbhoni ya Yehovha u vulavule hi Bibele na George, wanuna la vulavulaka Ximalayalam la humaka eIndiya. Hambileswi a a ri ni swiphiqo leswikulu hi ntirho, George u amukele dyondzo ya Bibele hi ntsako. Endzhaku ka masiku ma nga ri mangani, Gil munghana wa George, wanuna wa Muindiya la vulavulaka Xipunjabi, u ye eHolweni ya Mfumo, kutani ku sunguriwa dyondzo ya Bibele na yena. Gil u tivise David eka Timbhoni, ku nga Muindiya la vulavulaka Xitelugu. Ku nga ri kungani David se a a dyondza Bibele. Maindiya man’wana mambirhi, ku nga Sonny na Shubash, a va tshama endlwini yin’we na David. Na vona va hlanganyerile edyondzweni ya Bibele.

Endzhaku ka mavhiki ma nga ri mangani, Timbhoni ti kume riqingho leri humaka eka Dalip, wanuna la vulavulaka Ximarathi. U te: “Ndzi munghana wa George. Xana mi nga ndzi dyondzela Bibele?” Hiloko ku ta Sumit, wanuna la vulavulaka Xitamil. Eku heteleleni, munghana un’wana wa George u be riqingho, a kombela dyondzo ya Bibele. George na yena u tise jaha rin’wana leri vuriwaka Max, eHolweni ya Mfumo. Na rona ri kombele ku hlayeriwa. Ku fambisiwa tidyondzo ta Bibele ta tsevu, naswona ka ha endliwa malunghiselelo ya ku fambisa tin’wana ta mune. Ti fambisiwa hi Xinghezi, hambileswi ku tlhelaka ku tirhisiwa tibuku ta Xihindi, Ximalayalam, Ximarathi, Xipunjabi, Xitamil, Xitelugu ni Xiurdu.

Lava Feke Tindleve Va “Twa” Mahungu Lamanene

Ku ni vanhu vo tlula 90 000 lava feke tindleve eItaly. Exikarhi ka va-1970, Timbhoni ti sungule ku nyikela nyingiso eku va dyondziseni ka ntiyiso wa Bibele. Eku sunguleni, Timbhoni tin’wana leti feke tindleve ti dyondzise vatirheli-kulobye Ririmi ra Mavoko ra le Italy ([Italian Sign Language] ISL) lava a va tiyimiserile ku pfuneta ensin’wini yoleyo. Kutani vanhu vo tala lava feke tindleve va sungule ku kombisa ku tsakela Bibele. Namuntlha, vanhu vo tlula 1 400 lava tirhisaka Ririmi ra Mavoko ra le Italy va va kona eminhlanganweni ya Vukreste. Mavandlha ya 15 ni mintlawa ya 52 yi khoma minhlangano hi Ririmi ra Mavoko ra le Italy.

Eku sunguleni, ku chumayela vanhu lava feke tindleve a swi titshege swinene hi magoza lawa a ma tekiwa hi Mbhoni ha yin’we. Kambe hi 1978, hofisi ya rhavi ya Timbhoni ta Yehovha ya le Italy yi sungule ku hlela mintsombano ya lava feke tindleve. Hi May wa lembe rero, ku tivisiwe leswaku eka ntsombano wa matiko hinkwawo lowu  taka lowu a wu ta khomeriwa eMilan, a ku ta va ni minongonoko ya lava feke tindleve. Nhlengeletano ya xifundzha yo sungula ya lava feke tindleve yi khomeriwe eHolweni ya Tinhlengeletano ya le Milan hi February 1979.

Ku sukela hi nkarhi wolowo hofisi ya rhavi yi nyikele nyingiso lowukulu eka ku wundliwa hi tlhelo ra moya ka lava feke tindleve hi ku khutaza vavuri va evhangheli vo tala leswaku va antswisa vuswikoti bya vona eka ririmi leri. Ku sukela hi 1995, ku rhumeriwe maphayona yo hlawuleka (vavuri va evhangheli va nkarhi hinkwawo) eka mintlawa yin’wana leswaku ma ya letela Timbhoni leti feke tindleve evutirhelini ni ku hlela minhlangano ya Vukreste. Tiholo tinharhu ta Tinhlengeletano ti ni fambiselo ra vhidiyo leri hluvukeke swinene leswi antswisaka ndlela leyi va hlalelaka nongonoko ha yona. Ku engetela kwalaho ku ni tikhasete ta vhidiyo ta tibuku ta Vukreste leti endlaka leswaku vanhu lava feke tindleve va kuma swakudya swa moya.

Vahlaleri va swi xiyile leswaku Timbhoni ti swi khathalela kahle swilaveko swa moya swa vanhu lava feke tindleve. P@role & Segni, ku nga magazini lowu humesiweke hi Vandla Ra Vanhu Lava Feke Tindleve Ra Le Italy, wu tshahe papila leri rhumeriweke hi mufundhisi wa xiyimo xa le henhla wa Khatoliki: “Ku fa tindleve swa tika hikuva munhu la feke tindleve u lava nyingiso lowu engetelekeke. Hi xikombiso, u titela a ri yexe ekerekeni a nga ri na xiphiqo, kambe u lava ku tolokeriwa leswaku a ta kota ku twisisa hinkwaswo leswi vuriwaka, swi hlambanyiwaka, kumbe leswi yimbeleriwaka ekerekeni.” Magazini lowu wu ye emahlweni wu vula leswaku mufundhisi loyi wa “pfumela leswaku khombo ra kona kereke a yi si swi lunghekela ku langutana ni vulamari lebyi, naswona u vula leswaku vo tala va vanhu lava feke tindleve va khathaleriwa kahle eTiholweni ta Mfumo ta Timbhoni ta Yehovha ku tlula etikerekeni.”

Mahungu Lamanene Ma Chumayeriwa Eka Vabohiwa

Xana munhu a nga va ni ntshunxeko kambe a va a ha ri ekhotsweni? Ina, hikuva Rito ra  Xikwembu ri ni matimba yo “ntshunxa” lava ri amukelaka va tlhela va ri tirhisa evuton’wini bya vona. Rungula leri Yesu a ri twariseke eka “makhumbi” a ku ri ku ntshunxeka exidyohweni ni le ka vukhongeri bya mavunwa. (Yohane 8:32; Luka 4:16-19) Le Italy ku kumiwa vuyelo lebyinene hi ku chumayela emakhotsweni. Kwalomu ka vatirheli va 400 lava nga Timbhoni ta Yehovha va nyikiwe mpfumelelo hi Mfumo leswaku va endzela makhotso leswaku va ta pfuna hi tlhelo ra moya. Timbhoni ta Yehovha a ti ri nhlangano wo sungula lowu nga riki wa Khatoliki ku kombela mpfuno ti tlhela ti wu kuma.

Rungula ra le Bibeleni ri nga twarisiwa hi tindlela leti nga languteriwangiki. Vabohiwa va byela vabohiwa-kulobye hi ntirho wo dyondzisa hi Bibele wa Timbhoni ta Yehovha. Van’wana va vabohiwa volavo na vona va kombele ku endzeriwa hi mutirheli la nga Mbhoni. Kumbe swirho swa mindyangu leswi sunguleke ku dyondza Bibele swi khutaza vabohiwa ku kombela ku endzeriwa hi Timbhoni. Vabohiwa van’wana lava gweviweke ku tshama ekhotsweni vutomi hinkwabyo hikwalaho ko dlaya kumbe vugevenga byin’wana lebyikulu, va hundzukile kutani va cinca mahanyelo ya vona hi ndlela leyikulu. Leswi swi va endla va lunghekela ku tinyiketela eka Yehovha Xikwembu ni ku khuvuriwa.

Emakhotsweni yo hlayanyana, ku endliwe malunghiselelo ya ku nyikela tinkulumo ta le rivaleni leti vulavulaka hi timhaka ta le Bibeleni, ku tlangela Xitsundzuxo xa rifu ra Yesu ni ku kombisa tikhasete ta vhidiyo ta minongonoko ya le Bibeleni leti humesiweke hi Timbhoni ta Yehovha. Hakanyingi eminhlanganweni leyi ku va ni vabohiwa vo tala.

Leswaku ku pfuniwa vabohiwa hi ndlela leyi pfunaka, Timbhoni ti fambise timagazini to tala leti vulavulaka hi timhaka leti nga ta pfuna vabohiwa. Wun’wana wa timagazini toleto a ku ri Xalamuka! ya May 8, 2001, leyi vulavulaka hi mhaka leyi nge, “Xana Vabohiwa Va Nga Hundzuriwa?” Nkandziyiso wa April 8, 2003, a wu vulavula hi nhloko-mhaka leyi nge, “Ku Tirhisiwa Ka Swidzidzirisi Hi Ndlela Yo Biha eNdyangwini—Xana U Nga Endla Yini?” Ku fambisiwe magidi ya tikopi eka vabohiwa. Hikwalaho, ku fambisiwa madzana ya tidyondzo ta Bibele. Varindzi van’wana va le khotsweni na vona va tsakela rungula ra le Bibeleni.

Mubohiwa la vuriwaka Costantino u khuvuleriwe eHolweni ya Mfumo ya le San Remo, endzhaku ka ku kuma mpfumelelo wo hlawuleka eka valawuri, naswona a ku ri ni Timbhoni ta kwalaho ta 138. Costantino loyi a a swi tikomba leswaku xiendlakalo lexi xi n’wi khumbile, u te: “A ndzi swi twa leswaku ndzi kombisiwe rirhandzu lerikulu.” Phepha-hungu ra kwalaho ri vike marito ya murindzi wa khotso ri ku: “Hi va nyike mpfumelelo lowu . . . hi ntsako lowukulu. Nchumu wun’wana ni wun’wana lowu nga kondletelaka ku lulamisiwa ka vumunhu ni vumoya bya mubohiwa wu fanele wu tekeriwa enhlokweni.” Nsati wa Costantino ni n’wana wa yena wa nhwanyana va tsakisiwe hi ndlela leyi vutivi lebyi kongomeke bya Bibele byi khumbeke vutomi bya Costantino ha yona: “Ha tibuma hi yena hikwalaho ka ku hundzuka loku a ku endleke. U rhurile naswona u hambeta a khathala swinene hi hina. Se hi n’wi tshemba swinene naswona ha n’wi xixima.” Na vona va sungule ku dyondza Bibele ni ku va kona eminhlanganweni ya Vukreste.

Sergio, loyi a voniweke nandzu wa ku yiva, ku yiva a hlomile, ku ngungumerisa swidzidzirisi ni ku dlaya, u gweviwe ku tshama ekhotsweni ku fikela hi 2024. Endzhaku ka ku kambisisa Matsalwa ku ringana malembe manharhu a tlhela a hundzuka swinene evuton’wini bya yena, Sergio u endle xiboho xa ku khuvuriwa. I mubohiwa wa vu-15 wa ku khuvuriwa a va Mbhoni ya Yehovha ekhotsweni ra Porto Azzurro, leri nga exihlengeni  xa Elba. U khuvuleriwe exidziveni lexi songekaka etimbaleni ta mintlangu ta le khotsweni, laha a ku te ni vabohiwa-kulobye va nga ri vangani.

Leonardo, loyi a tirhelaka xigwevo xa malembe ya 20, u kume mpfumelelo wo hlawuleka wa leswaku a ya khuvuriwa eHolweni ya Mfumo ya le Parma. Loko vanhu va phepha-hungu ra kwalaho va vulavurisana na yena, Leonardo u vule leswaku a a lava ku “swi veka erivaleni leswaku lexi nga endla leswaku a va Mbhoni ya Yehovha, a ku nga ri ku lava ku huma ekhotsweni, kambe a a lava ku enerisa xilaveko lexikulu xa moya lexi a a ri na xona.” Leonardo u te: “A ndzi tshamela ku endla swihoxo, kambe sweswi ndzi swi tshikile. Ndzi hundzukile, hambileswi swi nga endlekangiki hi xitshuketa. Ndzi ta fanela ku hambeta ndzi endla leswi lulameke.”

Salvatore, loyi a khomeriweke ku dlaya, u le khotsweni leri rindziwaka swinene ra Spoleto. Nkhuvulo wa yena lowu endleriweke kona ekhotsweni wu tsakise vo tala. Murindzi wa khotso ra kwalaho u te: “Nkoka wo hlawula leswi nga ta endla leswaku munhu a va ni mahanyelo lamanene eka vanhu hinkwavo wu fanele wu khutaziwa, leswaku ku ta vuyeriwa vanhu va le khotsweni swin’we ni vanhu hinkwavo.” Nsati wa Salvatore ni n’wana wa yena wa nhwanyana va ya eminhlanganweni ya Timbhoni ta Yehovha hikwalaho ka ku hundzuka loku a ku endleke. Mubohiwa loyi Salvatore a n’wi chumayeleke u khuvuriwile a va nandza wa Yehovha la tinyiketeleke.

Ku andza kun’wana ka Vukreste byo sungula ni ku engeteleka swi humelerile eItaly. (Mintirho 2:10; Varhoma 1:7) Enkarhini lowu wo tshovela, ku andza ni ku engeteleka ka moya ku ya emahlweni etindhawini leti Pawulo ni Vakreste-kulobye va tirheke hi matimba va chumayela mahungu lamanene eka tona.—Mintirho 23:11; 28:14-16.

[Mepe lowu nga eka tluka 13]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

ITALY

Rhoma

[Swifaniso leswi nga eka tluka 15]

Holo ya Tinhlengeletano ya le Bitonto ni vandlha ra Ririmi ra Mavoko ra le Italy le Rhoma

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Vabohiwa va ‘ntshunxiwa’ hi ntiyiso wa Bibele

[Swifaniso leswi nga eka tluka 17]

Ku andza hi tlhelo ra moya ku ya emahlweni laha Vukreste bya ntiyiso byi tshameke byi nyuka