Philo Wa Le Aleksandriya—A Hlanganisa Matsalwa Ni Ku Mbambela

HI 332 B.C.E., Alexander Lonkulu u tlulele aEgipta. Loko a nga si ya evuxeni loko a ri karhi a hlula misava, u simeke muti lowu a wu vitaneke Aleksandriya. Wu hundzuke xivindzi xa ndhavuko wa Magriki. Kwalomu ka 20 B.C.E., ku velekiwe muhluri un’wana kwalaho, loyi matlhari ya yena a ku nga ri mabanga ni mafumu, kambe a ku ri mianakanyo ya filosofi. U tiviwa tanihi Philo wa le Aleksandriya, kumbe Philo Judaeus hikwalaho ka leswi a kuleleke endhawini ya Vayuda.

Ku Rhurha loku veke kona endzhaku ka ku lovisiwa ka Yerusalema hi 607 B.C.E., ku vangele leswaku Vayuda vo tala va ya tshama aEgipta. Magidi ya vona a va tshama eAleksandriya. Hambiswiritano, a ku ri ni swiphiqo exikarhi ka Vayuda ni vaakelani va vona va Magriki. Vayuda a va ala ku gandzela swikwembu swa Magriki, kasi Magriki a ma sandza Matsalwa ya Xiheveru. Leswi a a dyondze Xigriki naswona a kurisiwe hi ndlela ya Xiyuda, Philo a a wu toloverile njhekanjhekisano lowu. A a pfumela leswaku Vuyuda a byi ri vukhongeri bya ntiyiso. Kambe ku hambana ni vanhu vo tala, Philo a a lava ndlela yo rhula yo kongomisa Vamatiko eka Xikwembu. A a lava ku endla leswaku Vuyuda byi amukeleka eka vona.

Nhlamuselo Leyintshwa Eka Matsalwa Ya Khale

Ku fana ni Vayuda vo tala va le Aleksandriya, ririmi ra Philo a ku ri Xigriki. Hikwalaho xisekelo xa dyondzo ya yena a ku ri vuhundzuluxeri bya Xigriki bya Septuagint bya Matsalwa ya Xiheveru. Loko a ri karhi a kambisisa tsalwa ra Septuagint, u khorwisekile leswaku a ri ri ni filosofi ni leswaku Muxe a a ri “mutivi wa filosofi la nga ntlharhi.”

Eka malembe-xidzana ya le mahlweninyana, a a swi tika leswaku tintlhari ta Magriki ti pfumela eka switori swa swikwembu ni swikwembu-kati—tinhenha ni madimona ya le mintsheketweni ya tona ya khale ya Xigriki. Ti sungule ku tlhela ti hlamusela switori swoleswo swa khale. James Drummond, xidyondzi xa khale u vule leswi malunghana ni maendlelo ya tona: “Mutivi wa filosofi a a ta sungula a lava tinhlamuselo leti tumbeleke ta mintsheketo, kutani a gimeta hileswaku vatsari va yona a va lava ku paluxa ntiyiso wo karhi hi ku tirhisa manyala lawa yi vulavulaka ha wona.” Endlelo leri ri vuriwa ku hlamusela swifanekiselo, naswona Philo u ringete ku tirhisa rona loko a hlamusela Matsalwa.

Hi xikombiso, anakanya hi Genesa 3:22 eka vuhundzuluxeri bya Bagster bya Septuagint, lebyi nge: “Hosi Xikwembu xi endlela Adamu ni nsati wakwe tinguvu to leha ta dzovo, xi va ambexa.” Magriki a ma vona onge ku endla tinguvu a swi chicha xiyimo xa Xikwembu Lexi Tlakukeke. Kutani Philo u kume xifanekiselo endzimaneni yoleyo ivi a ku: “Tinguvu ta madzovo i xiga lexi fanekiselaka nhlonge, hileswaku miri wa hina; hikuva Xikwembu xi rhange xi vumba ntlharhi xi yi thya Adamu; endzhaku xi vumbe ku tshukatshuka, loku xi ku thyeke vito ra Vutomi. Eku heteleleni, xi vone swi laveka  leswaku xi endla miri, xi wu vitana hi xiga xa xifanekiselo, xi ku i nguvu ya madzovo.” Hikwalaho Philo u ringete ku endla xiendlo xa Xikwembu xa ku ambexa Adamu na Evha xi va mhaka ya filosofi yo anakanyisisa ha yona.

Nakambe xiya Genesa 2:10-14, leyi hlamuselaka hi mati lawa a ma cheleta entangeni wa Edeni kutani yi boxa milambu ya mune leyi a yi khuluka yi huma entangeni wolowo. Philo u ringete ku lava nhlamuselo ya marito lama hlamuselaka ndhawu yoleyo. Endzhaku ko vulavula hi ndhawu hi yoxe, u te: “Kumbexana ndzimana leyi yi ni nhlamuselo yo fanekisela; hikuva milambu ya mune i swikombiso swa timfanelo letinene ta mune.” U kumbetele leswaku nambu wa Pixoni wu yimela vutlhari, nambu wa Gihoni i xikombiso xa ku tiyimisela, Tigri wu fanekisela xivindzi kasi Yufrata wu yimela vululami. Hikwalaho swifananisi swi sive ntivo-misava.

Philo u tirhise nhlamuselo yo fanekisela loko a kambisisa rungula leri vulavulaka hi ku tumbuluxa, rhekhodo ya Kayini loko a dlaya Avele, Ndhambi ya le sikwini ra Nowa, ku pfilunganyiwa ka tindzimi eBabele ni misinya ya milawu yo tala ya Nawu wa Muxe. Tanihi leswi xikombiso xa le ka ndzimana leyi hundzeke xi kombisaka hakona, hakanyingi a a pfumela yinhla leyi kongomeke ya ndzimana ya Bibele kutani a nghenisa nhlamuselo ya yena yo fanekisela hi marito yo tanihi lama nge: “Kumbexana hi fanele hi kambisisa swilo leswi tanihi leswi vuriwaka  hi ndlela yo fanekisela.” Eka matsalwa ya Philo, a ku tele swifanekiselo, ivi khombo ra kona nhlamuselo leyi nga le rivaleni ya Matsalwa yi tumbela.

Xikwembu I Mani?

Philo u yimelele vukona bya Xikwembu hi xifaniso xa matimba swinene. Endzhaku ko hlamusela tiko, milambu, tipulanete ni tinyeleti, u gimete hileswaku: “Misava yi endliwe hi vutshila lebyikulu ku tlula swilo hinkwaswo, onge hiloko yi vumbiwe hi munhu un’wana loyi a a ri mutshila lonkulu naswona a ri ni vutivi lebyi hetisekeke swinene. Mhaka ya vukona bya Xikwembu hi yi kume hi ndlela yoleyo.” Mianakanyo leyi a yi twala.—Varhoma 1:20.

Kambe loko Philo a hlamusela xiyimo xa Xikwembu xa Matimba Hinkwawo, u hambuke swinene entiyisweni. Philo u vule leswaku Xikwembu “a xi na timfanelo leti hlawulekeke” ni leswaku Xikwembu “a xi twisiseki.” Philo u sivele matshalatshala yo tiva Xikwembu, a vula leswaku “ku ringeta ku ya emahlweni, u kambisisa xiyimo kumbe timfanelo to hlawuleka ta Xikwembu, i vuphukuphuku lebyikulu.” Mianakanyo leyi a yi nga humi eBibeleni, kambe eka Plato, mutivi wa filosofi la nga muhedeni.

Philo u vule leswaku Xikwembu a xi twisiseki lerova a swi koteki ku xi vitana hi vito ra xona. Philo u te: “Hikwalaho, a swi twala leswaku a ku na vito leri faneleke leri nga fanelaka ku nyikiwa loyi entiyisweni a nga Xikwembu lexi hanyaka.” Leswi a swi fambisani ni ntiyiso hakunene!

Bibele yi swi veka erivaleni leswaku Xikwembu xi ni vito ra xona. Pisalema 83:18 yi ri: “Wena loyi vito ra wena u nga Yehovha, wena u ri wexe u La nge Henhla-henhla emisaveni hinkwayo.” Esaya 42:8 yi tshaha Xikwembu xi ku: “Hi mina Yehovha. Rero i vito ra mina.” Ha yini Philo, Muyuda loyi a a ti tiva tindzimana leti ta Bibele, a dyondzise leswaku Xikwembu a xi na vito? Hikuva a a nga hlamuseli Xikwembu xa le Bibeleni, kambe xikwembu xa filosofi ya Magriki lexi nga riki na vito, lexi nga tshinelelekiki.

Moya-xiviri I Yini?

Philo u dyondzise leswaku moya-xiviri wu hambanile ni miri. U vule leswaku munhu u ni “miri ni moya-xiviri.” Xana moya-xiviri wu nga fa? Xiya nhlamuselo ya Philo: “Loko hi hanya, ha hanya hambileswi moya-xiviri wa hina wu feke naswona wu lahliweke emirini wa hina, onge hiloko ku ri esirheni. Kambe loko [miri] wu fa, kutani moya-xiviri wa hina wu ta hanya vutomi bya wona lebyi faneleke, wu ntshunxiwa emirini wo homboloka ni lowu feke laha a wu pfaleriwe kona.” Eka Philo, ku fa ka moya-xiviri a ku ri ko fanekisela. A wu fi nikatsongo.

Kambe, xana Bibele yi dyondzisa yini malunghana ni moya-xiviri? Genesa 2:7 yi ri: “Yehovha Xikwembu a vumba munhu hi ntshuri wa misava ni ku huhutela ku hefemula ka vutomi etinhompfini takwe, hiloko munhu a va moya-xiviri lowu hanyaka.” Hi ku ya hi Bibele, vanhu a va na moya-xiviri; kambe i mimoya-xiviri.

Bibele yi tlhela yi dyondzisa leswaku moya-xiviri wa fa. Ezekiyele 18:4 yi ri: “Moya-xiviri lowu dyohaka—wona wu ta fa.” Hi nga fikelela makumu lama faneleke hi ku ya hi matsalwa lawa: Munhu i moya-xiviri. Hikwalaho, loko munhu a fa, moya-xiviri wa fa.—Genesa 19:19. *

Endzhaku ka ku fa ka Philo, Vayuda a va ha n’wi yisanga enhlokweni. Hambiswiritano, Vujagana byi amukele tidyondzo ta yena. Eusebius ni varhangeri van’wana va kereke a va pfumela leswaku Philo a a hundzuke Mukreste. Jerome u n’wi xaxamete tanihi un’wana wa Vatatana va Kereke. Vakreste lava gwineheke hi vona va hlayiseke matsalwa ya Philo, ku nga ri Vayuda.

Matsalwa ya Philo ma vange ndzhundzunuko wa vukhongeri. Nkucetelo wa yena wu vangele leswaku Vakreste va nomu va amukela tidyondzo leti nga riki kona eMatsalweni ta ku nga fi ka moya-xiviri. Naswona dyondzo ya Philo malunghana na Logos (kumbe, Rito) yi endle  leswaku ku va ni dyondzo ya Vunharhu-un’we, dyondzo leyi nga riki kona eBibeleni ya Vakreste lava gwineheke.

Mi Nga Xisiwi

Loko a dyondza Matsalwa ya Xiheveru, Philo u tiyisekile leswaku a “nga siyi nhlamuselo yihi ni yihi yo fanekisela leyi kumbexana yi nga vaka yi tumberile eka ririmi leri tolovelekeke.” Hambiswiritano, hilaha swi nga hakona eka Deteronoma 4:2, Muxe u vule leswi malunghana ni Nawu wa Xikwembu: “Mi nga tshuki mi engetela nchumu eka rito leri ndzi mi lerisaka rona, hambi ku ri ku susa nchumu eka rona, leswaku mi hlayisa swileriso swa Yehovha Xikwembu xa n’wina leswi ndzi mi lerisaka swona.” Hambileswi makungu ya yena a ma tikomba ma ri manene, Philo u engetele ku mbambela loku, ku fana ni hunguva leyikulu, a funengeta swileriso leswi nga erivaleni swa Rito ra Xikwembu leri huhuteriweke.

Muapostola Petro u te: “A hi landzelanga timhaka ta mavunwa leti kunguhatiweke hi mano leswaku hi mi tivisa matimba swin’we ni vukona bya Hosi ya hina Yesu Kreste.” (2 Petro 1:16) Ku hambana ni matsalwa ya Philo, xileriso xa Petro lexi yaka eka vandlha ra Vakreste vo sungula a xi sekeriwe entiyisweni ni le ka nkongomiso wa moya wa Xikwembu, “moya wa ntiyiso,” lowu va kongomiseke entiyisweni hinkwawo.—Yohane 16:13.

Loko u swi tsakela ku gandzela Xikwembu xa le Bibeleni, u lava nkongomiso wa ntiyiso, ku nga ri nhlamuselo leyi sekeriweke emianakanyweni ya vanhu. U fanele u va ni vutivi lebyi kongomeke bya Yehovha ni ku rhandza ka yena, naswona u fanele u titsongahata leswaku u va xichudeni lexi tiyimiseleke. Loko u dyondza Bibele u ri ni langutelo ro tano lerinene, u ta tiva “matsalwa yo kwetsima, lawa ma swi kotaka ku ku tlharihisa leswaku u ta pona hi ripfumelo mayelana na Kreste Yesu.” U ta swi vona leswaku Rito ra Xikwembu ri nga ku endla u “faneleka hi ku helela, [u] hlomisiwa hi ku helela eka ntirho wun’wana ni wun’wana lowunene.”—2 Timotiya 3:15-17.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

MUTI LOWU PHILO A A TSHAMA EKA WONA

Philo u tshame a tlhela a tirha eAleksandriya ya le Egipta. Hi malembe-xidzana yo tala, muti wolowo a wu ri ni tibuku to tala swinene emisaveni naswona swidyondzi a swi burisana kona.

Swichudeni swi dyondzisiwe hi swidyondzi leswi dumeke leswi a swi dyondzisa emutini wolowo. Layiburari ya le Aleksandriya yi tiveke emisaveni hinkwayo. Tibuku leti a ti ri eka yona ti andzile ti ya fika eka madzana ya magidi tanihi leswi vafambisi va tilayiburari a va lava ku kuma tikopi ta tsalwa rin’wana ni rin’wana leri tsariweke.

Endzhakunyana, ku xiximiwa ka muti wa Aleksandriya emisaveni hinkwayo swin’we ni madulu ya wona ya vutivi ku ye ku hunguteka hakatsongo-tsongo. Vafumi va le Rhoma va rhangise muti wa vona, naswona ndhawu ya ndhavuko yi susiwile yi yisiwa eYuropa. Ku hohloka ka muti wa Aleksandriya ku chapute hi lembe-xidzana ra vunkombo C.E. loko vahlaseri va hlula muti lowu. Ku ta fikela namuntlha, van’wamatimu va ha rilela ku lahlekeriwa hi layiburari ya ndhuma, van’wana va vula leswaku nhluvuko wu tlheriseriwe endzhaku hi malembe ya 1 000.

[Xihlovo Xa Kona]

L. Chapons/Illustrirte Familien-Bibel nach der deutschen Uebersetzung Dr. Martin Luthers

[Bokisi leri nga eka tluka 12]

NHLAMUSELO YO FANEKISELA NAMUNTLHA

Hi ntolovelo xifanekiselo i “ku hlamusela hi ku tirhisa vanhu vo fanekisela va le ntsheketweni ni swiendlo swa ntiyiso kumbe ku vulavula hi ku angarhela malunghana ni ku va kona ka vanhu.” Matsalwa lama tirhisaka swifanekiselo ku vuriwa leswaku ma fanekisela swilo swa nkoka swinene leswi tumbeleke. Ku fana na Philo wa le Aleksandriya, vadyondzisi van’wana va manguva lawa va vukhongeri va tirhisa nhlamuselo yo fanekisela leswaku va hlamusela Bibele.

Xiya Genesa tindzima 1-11, laha ku nga tsariwa matimu ya vanhu ku sukela eku tumbuluxiweni ku ya eku hangalasiweni ka vanhu exihondzweni xa Babele. The New American Bible, ku nga vuhundzuluxeri bya Khatoliki, yi vula leswi malunghana ni xiyenge xexo xa Bibele: “Leswaku mintiyiso leyi kumekaka eka tindzima leti yi twisiseka eka Vaisrayele lava a va fanele va yi hlayisa, a ku fanele ku tirhisiwa swilo leswi a va swi tiva hi nkarhi wolowo. Hikwalaho, swi fanele swi olova ku hambanisa mintiyiso eka swilo leswi yi funengetiweke ha swona.” Leswi swi vula leswaku Genesa tindzima 1-11 a ti fanelanga ti tekiwa hi ku kongoma. Kambe, tanihi leswi xifunengeto (xiambalo) xi funengetaka miri, hikwalaho marito ma funengete nhlamuselo leyi enteke.

Hambiswiritano, Yesu u dyondzise leswaku tindzima to sungula ta Genesa a ti ri ntiyiso lowu kongomeke hakunene. (Matewu 19:4-6; 24:37-39) Muapostola Pawulo na Petro na vona va endle leswi fanaka. (Mintirho 17:24-26; 2 Petro 2:5; 3:6, 7) Swichudeni leswi tiyimiseleke swa Bibele swi ala tinhlamuselo leti nga pfumelelaniki ni Rito ra Xikwembu hinkwaro.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Yindlu leyikulu yo voningela vatluti ya le Aleksandriya

[Xihlovo Xa Kona]

Archives Charmet/Bridgeman Art Library