Tinhla-nkulu Ta Buku Ya Tihosi Ta Vumbirhi
Rito Ra Yehovha Ra Hanya
Tinhla-nkulu Ta Buku Ya Tihosi Ta Vumbirhi
BUKU ya Bibele ya Tihosi ta Vumbirhi yi qhavulele rungula ra Tihosi to Sungula yi ri yisa emahlweni. Yi hi rungulela hi tihosi ta 29—laha 12 wa tona ti fumeke emfun’weni wa le n’walungwini wa Israyele kasi 17 wa tona ti fume emfun’weni wa le dzongeni wa Yuda. Nakambe buku ya Tihosi ta Vumbirhi yi hlamusela hi ta mintirho ya muprofeta Eliya, Elixa na Esaya. Hambileswi timhaka tin’wana ti nga longoloxiwangiki hi ntlhandlamano wa tona, rungula ra buku leyi ri katsa ni swiendlakalo swa nkarhi wa ku lovisiwa ka muti wa Samariya ni wa Yerusalema. Buku ya Tihosi ta Vumbirhi yi hlanganisa swiendlakalo swa malembe ya 340—ku sukela hi 920 B.C.E. ku ya eka 580 B.C.E. loko muprofeta Yeremiya a heta ku tsala buku leyi.
Xana buku ya Tihosi ta Vumbirhi yi hi pfuna yini? Yi hi dyondzisa yini malunghana na Yehovha ni leswi a swi endleke eka vanhu vo karhi? Hi nga dyondza yini eka leswi endliweke hi tihosi, vaprofeta ni van’wana lava buku leyi yi vulavulaka ha vona? A hi voneni leswi hi nga swi dyondzaka eka Tihosi ta Vumbirhi.
ELIXA A TLHANDLAMA ELIYA
Hosi Ahaziya wa le Israyele u wile ekaya rakwe kutani a sungula ku vabya. Muprofeta Eliya u n’wi vikele leswaku u ta fa. Kunene Ahaziya u file, hiloko ku vekiwa makwavo Yehorama exiluvelweni. Hi nkarhi wolowo hala Yuda a ku fuma Yehoxafati. Eliya u tekiwe hi xidzedze, kutani a tlhandlamiwa hi mupfuni wakwe Elixa tanihi muprofeta. Eka malembe ya kwalomu ka 60 ya vutirheli byakwe ku sukela hi nkarhi wolowo, Elixa u endle masingita yo tala.—Vona bokisi leri nge “Masingita Ya Elixa.”
Loko hosi ya le Mowabu yi xandzukela Israyele, Yehorama, Yehoxafati kun’we ni hosi ya Edomu va ye enyimpini va ya yi hlengela. Va hlurile hikwalaho ka ku tshembeka ka Yehoxafati. Endzhaku hosi ya Siriya yi kunguhate ku juma tiko ra Israyele. Kambe Elixa u herise makungu ya kona. Hosi ya le Siriya yi bave yi khalakhasa kutani yi rhumela “tihanci ni makalichi ya nyimpi ni mavandla lamakulu ya nyimpi” leswaku ku ya khomiwa Elixa. (2 Tihosi 6:14) Hiloko Elixa a endla masingita mambirhi kutani Vasiriya va tlhelela endzhaku hi ku rhula. Endzhaku Hosi Beni-hadadi wa le Siriya u ye a ya rhendzela muti wa Samariya. Sweswo swi vange ndlala leyikulu emutini, kutani Elixa a profeta leswaku ndlala ya kona yi ta hela.
Endzhaku Elixa u ye eDamaska. Hosi Beni-hadadi loyi se a a vabya, u rhumele Hazayele a ya vutisisa loko swi ta koteka leswaku a hlakarhela evuvabyini byakwe. Elixa u vule leswaku hosi leyi a yi ta fa ivi yi siviwa hi Hazayele. Hi xa mundzuku wa kona, Hazayele u dlaye hosi leyi hi ku endla leswaku yi talelwa, a tirhisa “nguvu yo funengela” leyi petiweke ematini, ivi a namba a teka vuhosi. (2 Tihosi 8:15) Le Yuda, Yehorama n’wana Yehoxafati u ve hosi, ivi endzhaku a tlhandlamiwa hi Ahaziya n’wana wakwe.—Vona bokisi leri nge “Tihosi Ta Yuda Ni Ta Israyele.”
Tinhlamulo Ta Swivutiso Swa Matsalwa:
2:9—Ha yini Elixa a kombele ‘swiphemu swimbirhi swa moya wa Eliya’? Leswaku a hetisisa vutihlamuleri byakwe tanihi muprofeta eIsrayele, Elixa a a fanele a va ni moya lowu Eliya a wu kombiseke, wa vurhena ni xivindzi. Hi ku xiya sweswo, Elixa u kombele moya wa Eliya wu phindhiwe kambirhi. Elixa u hlawuriwe hi Eliya leswaku a va mutlhandlami wa yena naswona ana se a a n’wi tirhele malembe ya tsevu, kutani Elixa a a teka Eliya a ri tata wakwe wa moya; Elixa a a fana ni n’wana wa moya wa mativula wa Eliya. (1 Tihosi 19:19-21; 2 Tihosi 2:12) Hikwalaho, tanihi leswi n’wana wa mativula ya xiviri a a kuma swiphemu leswi andzisiweke kambirhi swa ndzhaka ya tata wakwe, Elixa u kombele mpimo lowu andzisiweke kambirhi wa ndzhaka ya moya ya Eliya, kutani a nyikiwa yona.
2:11—I yini ‘matilo’ lawa ‘Eliya a tlhandlukeleke eka wona a ri exidzedzeni’? A hi xivandla xa le kule lexi nga evuakweni naswona a hi ndhawu ya moya laha ku tshamaka Xikwembu ni vana va xona va moya. (Deteronoma 4:19; Pisalema 11:4; Matewu 6:9; 18:10) “Matilo” lawa Eliya a tlhandlukeleke eka wona a ku ri matilo ya kwala xibakabakeni. (Pisalema 78:26; Matewu 6:26) Kalichi ya ndzilo leyi a yi tsutsuma exibakabakeni xa laha misaveni yi fanele yi yise Eliya exivandleni xin’wana xa kwala misaveni, laha a yeke emahlweni a hanya nkarhinyana. Kahle-kahle, endzhaku ka malembe Eliya u tsalele Yehorama hosi ya Yuda papila.—2 Tikronika 21:1, 12-15.
5:15, 16—Ha yini Elixa a ale nyiko ya Namani? Elixa u ale nyiko yoleyo hileswi a a tiva leswaku singita ra ku hanyisiwa ka Namani ri endliwe hi matimba ya Yehovha, ku nga ri ya yena. A a nga swi lavi nikatsongo ku tifuwisa hi vutihlamuleri lebyi a byi nyikiweke hi Xikwembu. Vagandzeri va ntiyiso namuntlha a va ringeti ku kuma tindlela ta ku tifuwisa hi ntirho wa Yehovha. Va amukela xitsundzuxo xa Yesu lexi nge: “Mi amukele mahala, nyikani mahala.”—Matewu 10:8.
5:18, 19—Xana Namani a a kombela ku rivaleriwa hileswi a bohekeke ku hlanganyela eka xiendlo xo karhi xa vugandzeri? Swi tikomba onge hosi ya le Siriya a yi dyuhele ni ku tsana, kutani a yi fanele yi titshega hi Namani. Loko hosi leyi yi nkhinsama yi gandzela xikwembu lexi vuriwaka Rimoni, Namani na yena u nkhinsamile. Kambe Namani a a nga nkhinsameli ku gandzela kambe a a endlela leswaku hosi yi kota ku titshega ha yena. Namani a a kombela Yehovha leswaku a n’wi rivalela hileswi a pfuneke munhu hi ndlela yoleyo. Tanihi leswi a a kholwa Namani, Elixa u te: “Famba hi ku rhula.”
Leswi Hi Swi Dyondzaka:
1:13, 14. Ku dyondza hi swihoxo swa van’wana ni ku kombisa ku titsongahata swi nga ponisa vutomi.
2:2, 4, 6. Hambileswi Elixa kumbexana a tirheleke Eliya malembe ya tsevu, u phikelerile a ala ku n’wi sukela. Vona xikombiso lexinene swonghasi xa ku tshembeka ni vunghana bya ntiyiso!—Swivuriso 18:24.
2:23, 24. Swi tikomba onge xivangelo-nkulu xa ku hlekuriwa ka Elixa a ku ri leswi wanuna loyi wa mpandlha a a ambale nguvu ya ximfumo ya Eliya. Vana lava a va teka Elixa a ri muyimeri wa Yehovha, kutani a va nga n’wi lavi endhawini ya ka vona. Va n’wi byele leswaku a “tlhandluka,” hileswaku a hundza a ya eBethele kumbe a tlhandluka hilaha Eliya a tlhandlukeke hakona. Swi le rivaleni leswaku vana lava a va lo swi khoo, swa rivengo ra vatswari va vona. I swa nkoka swinene leswaku vatswari va dyondzisa vana va vona ku xixima vayimeri va Xikwembu!
3:14, 18, 24. Rito ra Yehovha ra hetiseka minkarhi hinkwayo.
3:22. Ku hatima ka mati lama tlhaviweke hi ku vonakala ka nimixo ku endle leswaku ma vonaka ma ri ngati, kumbexana hileswi misava ya makhele lawa a ya ha ku ceriwa a yi ri ni vumba byo tshwuka. Yehovha a nga hlawula ku tirhisa matimba ya ntumbuluko leswaku a hetisisa swikongomelo swakwe.
4:8-11. Loko a xiye leswaku Elixa i “munhu wo kwetsima wa Xikwembu,” wansati wa le Xunemi u n’wi amukele hi malwandla. Xana a hi fanelanga hi endla tano eka vagandzeri lava tshembekaka va Yehovha?
5:3. Xinhwanyetana xa Muisrayele xi kombise ripfumelo eka vuswikoti bya Xikwembu byo endla masingita. Nakambe xi ve ni xivindzi xo vulavula hi ripfumelo ra xona. Xana n’wina vantshwa mi ringeta ku tiyisa ripfumelo ra n’wina eka switshembiso swa Xikwembu kutani mi kanya mbilu mi chumayela ntiyiso eka vadyondzisi ni le ka swichudeni-kuloni?
5:9-19. Xana xikombiso xa Namani a xi swi veki erivaleni leswaku munhu wa manyunyu a nga dyondza ku titsongahata?—1 Petro 5:5.
5:20-27. Vona vuyelo byo vava swonghasi bya vuxisi! Ku anakanyisisa hi maxangu ni khombo leri nga vangiwaka hi ku hanya vutomi bya mikoka mimbirhi swi ta hi pfuna leswaku hi papalata mukhuva wo tano.
VAISRAYELE NI VAYUDA VA YISIWA EVUHLONGENI
Yehu u ve hosi leyi totiweke ya Vaisrayele. Handle ko ba mariri u sungule tsima ro lovisa yindlu ya Akabu. Yehu u ‘lovise vugandzeri bya Bali eIsrayele’ hi vutlhari. (2 Tihosi 10:28) Loko a twa leswaku n’wana wakwe u dlayiwile hi Yehu, Ataliya mana wa Ahaziya ‘u suke a yima a ya lovisa vana hinkwavo va mfumo wa Yuda’ ivi a teka vuhosi. (2 Tihosi 11:1) Loyi a nga pona i Yehowaxi n’wana Ahaziya, naswona endzhaku ka malembe ya tsevu a tumberile, u endliwe hosi ya Yuda. Tanihi leswi a a leteriwa hi Yoyada lowa muprista, Yehowaxi u ye emahlweni a endla leswinene emahlweni ka Yehovha.
Tihosi hinkwato leti fumeke tiko ra Israyele endzhaku ka Yehu a ti endla swo biha emahlweni ka Yehovha. Elixa u fe hi ndlela ya ntumbuluko enkarhini wa ku fuma ka ntukulu wa Yehu. Hosi ya vumune ya le Yuda endzhaku ka Yehowaxi i Akazi, naswona “a nga endlanga nchumu xo lulama ematihlweni ya Yehovha.” (2 Tihosi 16:1, 2) Kambe Hezekiya n’wana wa yena u ve hosi leyi ‘namarheleke Yehovha.’ (2 Tihosi 17:20; 18:6) Hi 740 B.C.E., loko Hezekiya a ri hosi ya Yuda ni loko Hoxeya a ri hosi ya Israyele, Hosi Xalmanezere wa Asiriya u ‘teke muti wa Samariya, a yisa Vaisrayele evukhumbini le Asiriya.’ (2 Tihosi 17:6) Endzhaku ku tisiwe vamatiko etikweni ra Israyele, hiloko ku tangunuka vukhongeri bya Vasamariya.
Eka tihosi ta nkombo leti fumeke endzhaku ka Hezekiya eYuda, i Yosiya ntsena loyi a tekeke magoza ya ku herisa vukhongeri bya mavunwa etikweni. Eku heteleleni, hi 607 B.C.E., Vababilona va teke muti wa Yerusalema kutani “Yuda a ya evukhumbini a suka endhawini ya yena.”—2 Tihosi 25:21.
Tinhlamulo Ta Swivutiso Swa Matsalwa:
13:20, 21—Xana singita leri ri seketela mukhuva wa vukhongeri wa ku gandzela swilo leswi siyiweke hi mufi? Doo, a swi tano. Bibele a yi kombisi leswaku marhambu ya Elixa a ma gandzeriwa. Singita rero ri endliwe hi matimba ya Xikwembu, ku fana ni masingita laman’wana hinkwawo lama endliweke hi Elixa loko a ha hanya.
15:1-6—Ha yini Yehovha a be Azariya (Uzhiya, 15:6, nhlamuselo ya le hansi ya NW) hi nhlokonho? “Hi ku hatlisa loko [Uzhiya] a va ni matimba, mbilu yakwe yi titlakusa . . . , lerova a endla hi ndlela leyi pfumalaka ku tshembeka eka Yehovha Xikwembu xakwe, a fika etempeleni ya Yehovha ku ta hisa mirhi ya risuna ehenhla ka alitari ya murhi wa risuna.” Loko vaprista “va suka va yima va lwa na Uzhiya,” va n’wi byela leswaku a “huma evukwetsimelweni,” u tshwukisele vaprista volavo mahlo ivi a biwa hi nhlokonho.—2 Tikronika 26:16-20.
18:19-21, 25—Xana Hezekiya a a endle xinakulobye na Egipta? Doo! Xihehlo xa Rabuxake a xi ri xa mavunwa, ku fana ni marito yakwe ya leswaku u te hi ku ‘pfumeleriwa hi Yehovha.’ Hosi Hezekiya la tshembekeke a a titshega hi Yehovha hi ku helela.
Leswi Hi Swi Dyondzaka:
9:7, 26. Ku avanyisiwa ka yindlu ya Akabu hi ndlela yo vava swi kombisa leswaku vugandzeri bya mavunwa ni ku halatiwa ka ngati leyi nga riki na nandzu i swilo swa manyala eka Yehovha.
9:20. Ndhuma ya Yehu tanihi muchayeri wa kalichi la nga ni mahika i vumbhoni bya leswaku a a hisekela ku hetisisa ntirho lowu a rhumiweke wona. Xana wena u tiviwa u ri muchumayeri la hisekaka wa timhaka ta Mfumo?—2 Timotiya 4:2.
9:36, 37; 10:17; 13:18, 19, 25; 14:25; 19:20, 32-36; 20:16, 17; 24:13. Hi nga tiyiseka leswaku ‘rito leri humaka enon’wini wa Yehovha ra hetiseka minkarhi hinkwayo.’—Esaya 55:10, 11.
10:15. Tanihi leswi Yonadabu a xi amukeleke hi mbilu hinkwayo xirhambo xa Yehu xa ku khandziya ekalichini a famba na yena, “ntshungu lowukulu” wu rhandza ku seketela Yesu Kreste, Yehu wa manguva lawa, kun’we ni valandzeri vakwe lava totiweke.—Nhlavutelo 7:9.
10:30, 31. Hambileswi Yehu a endleke swihoxo, Yehovha u tlangele hinkwaswo leswi a swi endleke. Kunene, ‘Xikwembu a xi pfumali ku lulama lerova xi nga rivala ntirho wa hina.’—Vaheveru 6:10.
13:14-19. Tanihi leswi Yehowaxi ntukulu wa Yehu a nga tikarhatangiki hileswi a tlhaveke misava kanharhu ntsena hi miseve, a nga swi kotanga ku hlula Vasiriya hi ku helela. Yehovha u rindzele leswaku ntirho lowu a hi aveleke wona hi wu endla hi mbilu hinkwayo hi ku hiseka.
20:2-6. Yehovha i “Mutwi wa xikhongelo.”—Pisalema 65:2.
24:3, 4. Hikwalaho ka nandzu wa ngati wa Manase, Yehovha “a nga pfumelanga ku va rivalela” Vayuda. Xikwembu xi xixima ngati ya lava nga riki na nandzu. Hi nga tiyiseka leswaku Yehovha u ta rihisela ngati ya lava pfumalaka nandzu, hi ku lovisa lava yi halateke.—Pisalema 37:9-11; 145:20.
I Rungula Ra Risima Eka Hina
Buku ya Tihosi ta Vumbirhi yi hlamusela Yehovha tanihi Muhetisisi wa switshembiso. Vuhlonga bya vaaki va mimfumo yimbirhi, ku sungula hi wa Israyele ivi ku landzela wa Yuda, byi yi kombisa kahle ndlela leyi vuavanyisi bya vuprofeta lebyi nga eka Deteronoma 28:15–29:28 byi hetisekeke ha yona. Tihosi ta Vumbirhi yi hlamusela Elixa a ri muprofeta loyi a a ri hisekela swinene vito ra Yehovha ni vugandzeri bya ntiyiso. Hezekiya na Yosiya va hlamuseriwa va ri tihosi to titsongahata leti a ti xixima Nawu wa Xikwembu.
Loko hi anakanyisisa hi malangutelo ni swiendlo swa tihosi, vaprofeta ni vanhu van’wana lava buku ya Tihosi ta Vumbirhi yi vulavulaka ha vona, xana a hi dyondzi tidyondzo ta nkoka malunghana ni leswi hi faneleke hi lwela ku swi fikelela kun’we ni leswi hi faneleke hi swi papalata? (Varhoma 15:4; 1 Vakorinto 10:11) Ina, “rito ra Xikwembu ra hanya naswona ri ni matimba.”—Vaheveru 4:12.
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 10]
MASINGITA YA ELIXA
1. Mati ya Yordani ma hambanisiwa hi le xikarhi.—2 Tihosi 2:14
2. Mati yo biha ya le Yeriko ma endliwa ma va manene.—2 Tihosi 2:19-22
3. Vana lava tsemeke mibya va hlaseriwa hi tibere.—2 Tihosi 2:23, 24
4. Masocha ma kuma mphakelo wa mati.—2 Tihosi 3:16-26
5. Noni yi kuma mafurha yo sweka ha wona.—2 Tihosi 4:1-7
6. Muxunemi wa mhika a kuma n’wana.—2 Tihosi 4:8-17
7. N’wana a pfuxiwa eku feni.—2 Tihosi 4:18-37
8. Xiculu lexi nga ni chefu xi endliwa lexi dyekaka.—2 Tihosi 4:38-41
9. Vavanuna va 100 va phemeriwa swinkwa swa 20.—2 Tihosi 4:42-44
10. Namani a hanyisiwa eka nhlokonho yakwe.—2 Tihosi 5:1-14
11. Gehazi a tluleriwa hi nhlokonho ya Namani.—2 Tihosi 5:24-27
12. Xihloka xi papamarisiwa ehenhla ka mati.—2 Tihosi 6:5-7
13. Nandza a vona makalichi ya tintsumi.—2 Tihosi 6:15-17
14. Vuthu ra Vasiriya ri biwa hi riphume.—2 Tihosi 6:18
15. Vuthu ra Vasiriya ri tlhela ri vona.—2 Tihosi 6:19-23
16. Ku pfuxiwa ka munhu la feke.—2 Tihosi 13:20, 21
[Chati/Swifaniso leswi nga eka tluka 12]
TIHOSI TA YUDA NI TA ISRAYELE
Sawulo/Davhida/Solomoni: 1117/1077/1037 B.C.E. *
MFUMO WA YUDA SIKU (B.C.E.) MFUMO WA ISRAYELE
Rehobuwama ․․․․․․ 997 ․․․․ Yerobuwamu
Abiya/Asa ․․․ 980/978 ․․․
․ 976/975/952 ․ Nadabu/Baxa/Elaha
․ 951/951/951 ․ Zimri/Omri/Tibini
․․․․․ 940 ․․․․․ Akabu
Yehoxafati ․․․․․ 937 ․․․․․
․․․ 920/917 ․․․ Ahaziya/Yehorama
Yehorama ․․․․․ 913 ․․․․․
Ahaziya ․․․․․ 906 ․․․․․
(Ataliya) ․․․․․ 905 ․․․․․ Yehu
Yehowaxi ․․․․․ 898 ․․․․․
․․․ 876/859 ․․․ Yowohazi/Yehowaxi
Amaziya ․․․․․ 858 ․․․․․
․․․․․ 844 ․․․․․ Yerobuwamu II
Azariya (Uzhiya) ․․․․․ 829 ․․․․․
․ 803/791/791 ․ Zakariya/Xalumu/
Menahema
․․․ 780/778 ․․․ Pekahiya/Peka
Yohatama/Akazi ․․․ 777/762 ․․․
․․․․․ 758 ․․․․․ Hoxeya
Hezekiya ․․․․․ 746 ․․․․․
․․․․․ 740 ․․․․․ Muti wa Samariya
wu tekiwa
Manase/Amoni/Yosiya ․ 716/661/659 ․
Yowohazi/Yoyakimi ․․․ 628/628 ․․․
Yoyakini/Sedekiyasi ․․․ 618/617 ․․․
Muti wa Yerusalema
wu lovisiwa ․․․․․ 607 ․․․․․
[Nhlamuselo ya le hansi]
^ par. 66 Masiku man’wana ma ringanyeta lembe ro sungula ku fuma.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]
Namani u titsongahatile kutani a hanyisiwa hi matimba ya Yehovha
[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]
Ku humelele yini hi Eliya loko a “tlhandlukela ematilweni hi xidzedze”?