Bibele Ya Le Vukosini—Ndzima Leyi Boxiweke Hi Swidyondzeki

EKU sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-16, ku suke xikepe eSpain xi kongoma enhlohleni ya le Italy. A xi rhwale ndzhwalo wa nkoka swinene—ku nga tikopi to tala swinene ta Bibele ya Tindzimi to Tala ya le Complutum leyi gandlisiweke exikarhi ka 1514 na 1517. Hi loko hi xitshuketa ku sungula xidzedze lexikulu swinene. Vatirhi va le xikepeni va ringete hi matimba ku ponisa xikepe, kambe matshalatshala ya vona a ma pfunanga nchumu. Xikepe xi mbombomele ni ndzhwalo wa xona wa risima swinene.

Khombo rero ri endle leswaku ku va ni xilaveko xa nkandziyiso lowuntshwa wa Bibele ya Tindzimi to Tala. Eku heteleleni, mugandlisi la nga ni vutshila swinene, Christophe Plantin, u amukele ntlhontlho wo endla ntirho lowu wo tika. Leswaku a endla ntirho lowu lowukulu a a fanele a seketeriwa hi munhu la fumeke swinene, hiloko a kombela Philip wa Vumbirhi, hosi ya le Spain, leswaku a va mupfuni wa yena wa ximfumo. Loko yi nga si endla xiboho lexi, hosi yi kanele ni swidyondzeki swo hambana-hambana swa le Spain, laha xin’wana xa swona a ku ri xidyondzeki xa Bibele lexi tiviwaka swinene, Benito Arias Montano. Xidyondzeki lexi xi byele Hosi Philip xi ku: “Loko u seketela ntirho lowu, u ta va u nga tirheli Xikwembu ntsena ni ku pfuna kereke leyi nga kona emisaveni hinkwayo, kambe u ta va u tlakusa ni vito ra wena tanihi Hosi ni ku tiendla u xiximeka.”

Nkandziyiso lowu pfuxetiweke wa Bibele ya Tindzimi to Tala ya le Complutum a wu ta va nchumu lowu xiyekaka etikweni,  hi yona mhaka leyi Philip a seketeleke ntirho wa Plantin hi mbilu yakwe hinkwayo. U nyike Arias Montano vutihlamuleri lebyikulu swinene bya ku endla buku leyi endzhaku ka nkarhi yi vitaniweke Bibele ya le Vukosini kumbe Bibele ya Tindzimi to Tala ya le Antwerp. *

Philip a a swi hisekela swinene leswaku ntirho wo endla Bibele leyi ya Tindzimi to Tala wu famba kahle lerova u kombele ku rhumeleriwa kopi ya phepha rin’wana ni rin’wana leswaku a ta ri hlaya. Kambe Plantin a a nga swi lavi ku hlwerisa ntirho wakwe hi ku rindza phepha leswaku ri suka eAntwerp ri ya eSpain, leswaku mufumi a ta ri hlaya a tlhela a endla mindzulamiso, kutani ri tlhela ri vuya. Philip u hetelele a kume phepha ro sungula ku gandlisiwa kumbexana ni matluka man’wana yo sungula. Hi nkarhi wolowo, Montano a a ri karhi a ya emahlweni ni ntirho wa xiviri wo xopaxopa, a pfuniwa swinene hi vaprofesa vanharhu va le Louvain swin’we ni n’wana wa nhwanyana wa mugandlisi, wa malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi.

Murhandzi Wa Rito Ra Xikwembu

Arias Montano u fike a tolovelana ni swidyondzeki swa le Antwerp. Ku pfumelelana kakwe ni swiyimo ku endle leswaku a rhandziwa hi Plantin, naswona va tshame va ri vanghana va tlhela va tirhisana vutomi bya vona hinkwabyo. Montano a a hambanile ni van’wana hikwalaho ka leswi a a dyondzekile ni hikwalaho ka leswi a a rhandza Rito ra Xikwembu swinene. * Loko a ha ri jaha, a a lava ku heta tidyondzo takwe leswaku a ta kota ku tinyiketela hilaha ku heleleke eku dyondzeni ka Matsalwa.

Arias Montano a a pfumela leswaku vuhundzuluxeri bya Bibele byi va lebyi pakanisaka hilaha swi  nga kotekaka hakona. A a lava ku hundzuluxela leswi swi tsariweke eka tsalwa ro sungula hi ku kongoma, xisweswo a nyika muhlayi lunghelo ro hlaya Rito ra Xikwembu ra ntiyiso. Montano u landzele marito yo thopa ya Erasmus, loyi a khutazeke swidyondzeki leswaku “swi tirhisa tsalwa hilaha a ri tsariwe hakona eka tindzimi to sungula loko swi chumayela ha Kreste.” Ku hele malembe-xidzana yo tala vanhu va nga yi tivi nhlamuselo ya tindzimi to sungula ta Matsalwa hikwalaho ka leswi a swi va tikela ku twisisa vuhundzuluxeri bya Xilatini.

Ndlela Leyi Bibele Leyi A Yi Hleriwe Ha Yona

Matsalwa hinkwawo lama kopiweke hi voko lawa Alfonso de Zamora a a ma lunghiselerile ni ku ma pfuxeta leswaku ku ya gandlisiwa Bibele ya Tindzimi to Tala ya le Complutum ma tekiwe hi Arias Montano, a ma tirhisela ku gandlisa Bibele ya le Vukosini. *

Eku sunguleni Bibele ya le Vukosini a a yi langutiwa tanihi nkandziyiso wa vumbirhi wa Bibele ya Tindzimi to Tala ya le Complutum, kambe a yi nga ri mpfuxeto ntsena. Tsalwa ra Xiheveru ni ra Xigriki ra Septuagint a a ri tekiwe eka Bibele ya le Complutum; kutani ku engeteriwa matsalwa lamantshwa swin’we ni xiengetelo xo leha swinene. Bibele leyi leyintshwa ya Tindzimi to Tala yi hetelele yi ri ni tivholumo ta nhungu. Ntirho wo gandlisa wu teke malembe ya ntlhanu, ku sukela hi 1568 ku fika hi 1572—ku nga nkarhi wo koma swinene loko ku langutiwa ndlela leyi ntirho lowu a wu rharhangane ha yona. Eku heteleleni, ku gandlisiwe tikopi ta 1 213.

Hambileswi Bibele ya Tindzimi to Tala ya le Complutum ya 1517 yi veke “xitsundzuxo xa masungulo ya nhluvuko wa ta vugandlisi,” kambe Bibele leyintshwa ya Tindzimi to Tala ya le Antwerp yona a yi tlula liya ya le Complutum hi nkoka wa vutshila ni hi leswi yi swi tameleke. Yi ve xiendlakalo xin’wana lexi nga rivalekiki ematin’wini ya vugandlisi, naswona xa nkoka swinene, yi pfunile eku lunghiseleleni ka matsalwa ya Bibele lama basisiweke lama nga tirhisiwaka loko ku hundzuluxeriwa.

Minhlaselo Leyi Humaka Eka Valala Va Rito Ra Xikwembu

A swi hlamarisanga loko hi xihatla ku humelela valala va vuhundzuluxeri bya Bibele byo  tshembeka. Hambileswi Bibele ya Tindzimi to Tala ya le Antwerp a yi pfumeleriwe hi mupapa ni leswi Arias Montano a a ri xidyondzeki lexi nga ni ndhuma leyinene lexi xiximiwaka, vakaneti vakwe va n’wi yise eka Vakonanisi. Vakaneti va vule leswaku Bibele yakwe yi endle vuhundzuluxeri lebyintshwa lebyi pfuxetiweke bya Xilatini bya Santes Pagninus byi vonaka onge i vuhundzuluxeri lebyi pakanisaka swinene bya Xiheveru ni Xigriki xo sungula, ku tlula Vulgate, leyi hundzuluxeriweke eka malembe-xidzana ya le mahlweninyana. Nakambe va hehle Montano hileswaku u kambisise tindzimi to sungula hi xikongomelo xo humesa vuhundzuluxeri lebyi pakanisaka bya Bibele—ku nga nchumu lowu a va wu teka wu ri vugwinehi.

Vakonanisi lava va vule ni leswaku “Hosi a yi fundzhiwanga  ngopfu hi ku seketela ntirho lowu hi tlhelo ra timali.” Va tisorile hileswi Montano a nga yi ndhundhuzelangiki Vulgate leyi tekiwaka yi ri enawini. Ku nga khathariseki swihehlo leswi, a va kumanga vumbhoni lebyi eneleke byo vona Montano nandzu kumbe ku kuma xihoxo eka Bibele ya yena ya Tindzimi to Tala. Eku heteleleni, vanhu va yi rhandzile swinene Bibele ya le Vukosini naswona yi tirhisiwe swinene etiyunivhesiti to hambana-hambana.

Yi Pfune Swinene Eku Hundzuluxeriweni Ka Bibele

Hambileswi Bibele ya Tindzimi to Tala ya le Antwerp a yi nga endleriwanga vanhu hi ku angarhela, a yi hlwelanga ku va buku leyi tirhisiwaka swinene hi vahundzuluxeri va Bibele. Ku fana ni leyo sungula, ku nga Bibele ya Tindzimi to Tala ya le Complutum, yi hoxe xandla swinene eku basisiweni ka tindzimana leti a ti ri kona ta Matsalwa. Nakambe yi pfune vahundzuluxeri leswaku va antswisa matwisiselo ya vona ya tindzimi to sungula. Bibele leyi yi pfune swinene loko ku hundzuluxeriwa Bibele hi tindzimi-nkulu to hlayanyana ta le Yuropa. Hi xikombiso, The Cambridge History of the Bible yi vika leswaku vahundzuluxeri va King James Version leyi dumeke swinene, kumbe Authorized Version, ya 1611, va pfuniwe hi Bibele ya Tindzimi to Tala ya le Antwerp loko va hundzuluxela tindzimi ta khale. Nakambe, Bibele ya le Vukosini yi ve ni nkucetelo lowukulu eka Tibibele timbirhi ta nkoka ta Tindzimi to Tala leti kandziyisiweke hi lembe-xidzana ra vu-17.—Vona bokisi leri nge “Tibibele Ta Tindzimi To Tala.”

Ndlela yin’wana leyi endleke leswaku Bibele ya Tindzimi to Tala ya le Antwerp yi va ni ndhuma swinene, hileswi yi endleke leswaku swidyondzeki swa le Yuropa swi kuma Matsalwa ya Xigriki ro sungula hi Xisiriya. Tsalwa rolero ra Xisiriya a ri tsariwe etlhelo ka vuhundzuluxeri lebyi kongomeke bya Xilatini. Xiengetelo lexi xi pfunile swinene tanihi leswi Xisiriya a a xi ri byin’wana bya vuhundzuluxeri bya khale swinene bya Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki. Vuhundzuluxeri bya Xisiriya lebyi nga bya lembe-xidzana ra vuntlhanu C.E. a byi sekeriwe eka matsalwa lama kopiweke hi voko ya lembe-xidzana ra vumbirhi C.E. Hi ku ya hi The International Standard Bible Encyclopedia, “Peshitta [ya le Siriya] i ya nkoka swinene eku kambeleni ka matsalwa. I yin’wana ya tibuku ta khale swinene naswona yi vulavula hi mindhavuko ya khale.”

Magandlati ya lwandle leri kariheke ni Vakonanisi va le Spain, va tsandzekile ku sivela vuhundzuluxeri lebyi antswisiweke byi tlhela byi kurisiwa bya Bibele ya Tindzimi to Tala ya le Complutum, leswaku byi tlhela byi humelela hi 1572 byi vitaniwa Bibele ya le Vukosini. Matimu ya Bibele ya Tindzimi to Tala ya le Antwerp, i xikombiso xin’wana xa matshalatshala lama endliweke hi vanhu va timbilu letinene leswaku va sirhelela Rito ra Xikwembu.

Hambi a va swi tiva kumbe a va nga swi tivi, vanhu lava va tikarhateke swinene, va kombise ntiyiso wa marito ya vuprofeta bya Esaya. Emalembeni ya kwalomu ka 3 000 lama hundzeke, u tsarile a ku: “Byanyi bya rihlaza byi omile, ku rhumbuka ku vunile; kambe loko ku ri rito ra Xikwembu xa hina, ri ta tshama hilaha ku nga riki na makumu.”—Esaya 40:8.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 13]

“Kambe loko ku ri rito ra Xikwembu xa hina, ri ta tshama hilaha ku nga riki na makumu”

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 12]

TIBELE TA TINDZIMI TO TALA

Federico Pérez Castro xidyondzeki xa Mupaniya xi te: “Tindzimana ta le Bibeleni ya Tindzimi to Tala ti vekiwe hi tindzimi to hambana-hambana. Hambiswiritano, hi ntolovelo, rito leri ri kombetela eka Tibibele leti nga ni rungula ra Matsalwa hi tindzimi to sungula. Hi ku ya hi nhlamuselo leyi yo hetelela, nhlayo ya Tibibele leti nga ni tindzimi to tala i yitsongo swinene.”

1. The Complutensian Polyglot ya (1514-17), leyi seketeriweke hi Khadinali Cisneros hi tlhelo ra timali, yi gandlisiwe eAlcalá de Henares, le Spain. Tivholumo ta yona ta tsevu ti ni tindzimana ta Bibele hi tindzimi ta mune: Xiheveru, Xigriki, Xiaramu ni Xilatini. Yi nyike vahundzuluxeri va lembe-xidzana ra vu-16 buku yo yi tirhisa leyi nga ni Matsalwa ya Xiheveru ni ya Xiaramu.

2. The Antwerp Polyglot ya (1568-72), leyi tsariweke hi Benito Arias Montano, eka tsalwa ra le Complutum yi engetele vuhundzuluxeri bya Peshitta ya le Siriya bya Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki ni Targum ya Xiaramu ya Jonathan. Tsalwa ra Xiheveru, leri a ri ri ni switwari ni mimfungho ya mpfumawulo, ri lulamisiwe hi ku landza tsalwa ra Xiheveru ra Jacob ben Hayyim. Xisweswo vahundzuluxeri va Bibele va tirhise rona loko va hundzuluxela Matsalwa ya Xiheveru.

3. The Paris Polyglot ya (1629-45) yi seketeriwe hi Guy Michel le Jay, gqweta ra Mufurwa hi tlhelo ra timali. Ku landzeleriwe swinene Bibele ya Tindzimi to Tala ya le Antwerp, hambileswi yona yi nga ni matsalwa lama tsariweke hi ririmi ra Xisamariya ni Xiarabu.

4. The London Polyglot ya (1655-57), leyi tsariweke hi Brian Walton, na yona a yi sekeriwe eka Bibele ya Tindzimi to Tala ya le Antwerp. Bibele leyi ya Tindzimi to Tala a yi katsa ni vuhundzuluxeri bya khale bya Bibele bya Xietiyopiya ni bya Xiperesiya, hambileswi vuhundzuluxeri lebyi byi nga pfunangiki ku ya kwihi leswaku rungula ra Bibele ri twisiseka.

[Xihlovo Xa Kona]

Banner and Antwerp Polyglots (two underneath): Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid; Antwerp Polyglot (on top): By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen; Walton Polyglot: From the book The Walton Polyglot Bible, Vol. III, 1655-1657

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Philip wa Vumbirhi, hosi ya le Spain

[Xihlovo Xa Kona]

Philip II: Biblioteca Nacional, Madrid

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Arias Montano

[Xihlovo Xa Kona]

Montano: Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Michini yo sungula yo gandlisa le Antwerp, eBelgium

[Xihlovo Xa Kona]

Press: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Swifaniso leswi nga eka tluka 11]

Eximatsini: Christophe Plantin ni tluka leri nga ni vito ra Bibele ya Tindzimi to Tala ya le Antwerp

[Xihlovo Xa Kona]

Title page and Plantin: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Xifaniso lexi nga eka tluka 11]

Ehenhla: Eksoda ndzima 15 hi tikholomu ta mune

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 9]

Title page and Plantin: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 13]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid