Rito Ra Yehovha Ri Haxiwa “eTikweni Ra Gama”

“TIKO ra Gama.” Yoleyo i ndlela leyi vanhu va le Albania va ri vitanaka ha yona tiko ra vona hi ririmi ra ka vona. Tiko leri leri languteke eLwandle ra Adriatic ri le Nhlonhleni ya Balkan, exikarhi ka Greece ni le khale ka Yugoslavia. Hambileswi ku nga ni mavonelo yo tala malunghana ni rixaka leri vanhu va le Albania va humaka eka rona, van’wamatimu vo tala va pfumela leswaku vanhu va le Albania ni ririmi ra vona va huma eka vanhu va le Iliriya va khale, lava ndhavuko wa vona, hi ku ya hi The Encyclopædia Britannica, wu sukelaka le ndzhaku hi 2000 B.C.E.

Swilo swo saseka swa ntumbuluko swa le Albania i tintshava leti nga ni maribye le kule en’walungwini swin’we ni timbuwa to leha leti nga ni sava ro basa edzongeni eAdriatic. Kambe, vuxongi lebyikulu byi le vanhwini. Va ni rirhandzu va tlhela va va ni malwandla, va tsakisa naswona va tivulavulela, i vanhu lava hatlaka va dyondza swilo va tlhela va phofula mavonelo ya vona ni ndlela leyi va tshukatshukisaka miri ha yona ya hanya.

Ku Endzeriwa Hi Murhumiwa La Dumeke

Vumunhu lebyi tsakisaka bya vanhu volavo swin’we ni ndhawu yo saseka a swi kanakanisi leswaku swi koke nyingiso wa mufambi wo hlawuleka eka madzana ya malembe lama hundzeke. Kwalomu ka 56 C.E., muapostola Pawulo loyi a fambeke swinene  u tsarile: “Ku ya fika ni le Iliriya ndzi chumayele mahungu lamanene hi rixaladza hi ta Kreste.” (Varhoma 15:19) Xiphemu xa le dzongeni xa Iliriya xi fambisana ni ndhawu leyi nga le xikarhi ni le n’walungwini ka Albania ya manguva lawa. Pawulo a a tsala mapapila ya yena a ri eKorinto, le Greece, edzongeni wa Iliriya. Loko a vula leswaku u chumayele hi rixaladza “ku ya fika ni le Iliriya” swi kombisa leswaku a nga ha va a fike endzilakaneni kumbe endhawini yoleyo hi yoxe. Hi ku ya hi timhaka leti, swi nga ha endleka a chumayele laha sweswi ku nga edzongeni wa Albania. Hikwalaho ntirho wo sungula wo chumayela hi Mfumo eAlbania wu endliwe hi Pawulo.

Ku hundze malembe-xidzana yo tala. Ku ve ni mimfumo yo hambana-hambana yi tlhela yi wa. Ku fume mimfumo yo hambana-hambana ya matiko mambe eyinhleni leyi leyitsongo ya Yuropa kukondza tiko ra Albania ri va tiko leri tifumaka hi 1912. Endzhaku ka khume ra malembe, rungula leri vulavulaka hi Mfumo wa Yehovha ri tlhele ri twiwa eAlbania.

Masungulo Ya Manguva Lawa Lama Tsakisaka

Hi va-1920, valuveri va nga ri vangani va le Albania lava a va tshama eUnited States lava a va hlanganyela ni International Bible Students, hilaha Timbhoni ta Yehovha a ti vitaniwa hakona hi nkarhi wolowo, va tlhelele eAlbania va ya byela van’wana leswi va swi dyondzeke. Un’wana wa vona a ku ri Nasho Idrizi. Vanhu van’wana va ri amukerile rungula leri. Leswaku ku khathaleriwa vanhu lava engetelekeke lava tsakelaka, hi 1924 hofisi ya le Romania yi averiwe ku langutela ntirho wo chumayela wa le Albania.

Thanas Duli (Athan Doulis) a a ri un’wana wa lava va dyondzeke hi ta Yehovha eAlbania hi malembe wolawo. Wa tsundzuka: “Hi 1925 a ku ri ni mavandlha manharhu lama hleriweke eAlbania, swin’we ni Swichudeni swa Bibele leswi a swo va swoxe ni vanhu lava tsakelaka etindhawini to hambana-hambana etikweni hinkwaro. Rirhandzu leri a va kombisana rona a ri ri rikulu ku tlula . . . ra vanhu lava a va akelane na vona!” *

Leswi mapato ya kona a ma nga ri manene a swi tika swinene ku famba-famba. Kambe, vahuweleri lava hisekaka va wu amukerile ntirho wolowo wo tika. Hi xikombiso, eribuweni ra le dzongeni le Vlorë, Areti Pina u khuvuriwile hi 1928, loko a ri ni malembe ya 18 hi vukhale. U khandziye a tlhela a rhelela tintshava leti nga ni maribye a chumayela a ri ni Bibele yakwe evokweni. A a hlanganyela evandlheni leri tiyeke le Vlorë eku sunguleni ka va-1930.

Hi 1930 ntirho wo chumayela le Albania a wu  kongomisiwa hi hofisi ya rhavi ya le Athens, le Greece. Hi 1932 mulanguteri la famba-fambaka la humaka eGreece u endzele eAlbania leswaku a ya khutaza ni ku tiyisa vamakwerhu. Vo tala va lava a va dyondza ntiyiso wa Bibele hi nkarhi wolowo a va ri ni ntshembo wo ya hanya etilweni. Ndhuma ya vona ya leswaku va basile naswona va lulamile yi endle leswaku va xiximiwa swinene etindhawini hinkwato. Ntirho wa vamakwerhu lava vo tshembeka wu tswale mihandzu yo tala. Hi 1935 ku fambisiwe tibuku leti sekeriweke eBibeleni ta 6 500 le Albania kasi hi 1936 ku tlhele ku fambisiwa nhlayo leyi fanaka.

Siku rin’wana, Nasho Idrizi u tlange yin’wana ya tinkulumo ta J. F. Rutherford eka gramafoni edorobeni ra Vlorë. Vanhu va pfale mabindzu ya vona kutani va ta va ta yingisela loko Makwerhu Idrizi a toloka tinkulumo toleto a ti yisa eka Xialbaniya. Ku hiseka ka vadyondzisi volavo va Bibele vo sungula lava nga karhaliki ku katekisiwile. Hi 1940 a ku ri ni Timbhoni ta 50 eAlbania.

Tiko Leri Alaka Leswaku Xikwembu Xi Kona

Hi 1939, Vafasisi va le Italy va nghene etikweni. Ku amukeriwa ximfumo ka Timbhoni ta Yehovha ku herisiwile, kutani ntirho wa tona wo chumayela wu yirisiwa. Endzhakunyana ka kwalaho, masocha ya le Jarimani ma hlasele tiko leri. Loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi ri karhi yi hela, ku ve ni mulawuri wa masocha la nga ni nkucetelo lowukulu la vuriwaka Enver Hoxha. Vandla ra yena ra Vukhomunisi ri hlurile eka nhlawulo wa 1946, hiloko a va holobye-nkulu. Malembe lama landzeleke ma vuriwe nkarhi wa ntshunxeko, kambe eka vanhu va Yehovha a ma nga vuli swona sweswo.

Hakatsongo-tsongo, hulumendhe yi sungule ku nga ha lavi ku twa nchumu hi vukhongeri. Hi ku pfumelelana ni vukala-tlhelo bya tona bya Vukreste, Timbhoni ta Yehovha ta le Albania ti arile ku khoma matlhari ni ku hlanganyela eka tipolitiki. (Esaya 2:2-4; Yohane 15:17-19) Vo tala va khotsiwile, va nga nyikiwi swakudya kumbe swilaveko swa nkoka evuton’wini. Hakanyingi, vamakwavo va xisati va le vandlheni lava a va nga khotsiwanga a va va hlantswela swiambalo va tlhela va va swekela swakudya.

Ku Va Ni Xivindzi Hambiloko Ku Ri Ni Nxaniso

Eku sunguleni ka va-1940, Frosina Xheka, loyi hi nkarhi wolowo a ri n’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi wa le ximutanini xa le kusuhi na Përmet, u twe leswi vabuti wa yena a va swi dyondza eka Mbhoni leyi a yi lunghisa tintangu leyi vuriwaka Nasho Dori. * Valawuri a va sungula ku karhata Timbhoni ta Yehovha, kambe ripfumelo ra Frosina ri ye ri tiya, ku nga nchumu lowu hlundzukiseke vatswari va yena. “A va tumbeta tintangu ta mina va tlhela va ndzi ba loko ndzo ya eminhlanganweni ya Vukreste. Va ringete ku hlela leswaku ndzi tekana ni munhu la nga riki mupfumeri. Loko ndzi arile, va ndzi hlongorile ekaya. Hi siku rero a ku na gamboko. Nasho Dori u kombele Makwerhu Gole Flloko wa le Gjirokastër leswaku a ndzi pfuna. Va hlele leswaku ndzi ya tshama ni ndyangu wa yena. Vabuti wa mina va tshame ekhotsweni ku ringana malembe mambirhi hikwalaho ka vukala-tlhelo bya vona. Endzhaku ka ku ntshunxiwa ka vona ndzi rhurhele eVlorë ndzi ya tshama na vona.

 “Maphorisa ma ringete ku ndzi sindzisa leswaku ndzi endla mintirho ya politiki. Ndzi arile. Va ndzi pfalerile, va ndzi yisa ekamareni ro karhi va fika va ndzi rhendzela. Un’wana wa vona u ndzi xungetile a ku: ‘Wa swi tiva leswaku hi nga ku endla yini?’ Ndzi te: ‘Mi nga endla ntsena leswi Yehovha a nga mi pfumelelaka leswaku mi swi endla.’ U te: ‘U fanele u penga! Huma u famba!’”

Vamakwerhu va le Albania va kombise moya wolowo wo tshembeka emalembeni wolawo hinkwawo. Hi 1957 ku fikeleriwe nhlohlorhi ya vahuweleri va Mfumo va 75. Eku sunguleni ka va-1960, yindlu-nkulu ya Timbhoni ta Yehovha yi hlele leswaku John Marks, loyi a a luvele eUnited States a ri Mualbaniya, a endzela eTiranë leswaku a ya pfuneta eku hleleni ka ntirho wa Vukreste. * Kambe, ku nga ri kungani, Luçi Xheka, Mihal Sveci, Leonidha Pope ni vamakwerhu van’wana lava nga ni vutihlamuleri va yisiwe etikampeni ta vuhlonga.

Ntshembo Wo Ntshunxeka eXiyin’weni Xo Tika

Emahlweni ka 1967 vukhongeri hinkwabyo a byi nga pfumeleriwi eAlbania. Endzhaku ka sweswo byi yirisiwile. Ku hava mufundhisi wa Khatoliki, wa Orthodox, kumbe wa Mumoslem loyi a a pfumeleriwa ku fambisa ntirho wa vukhongeri. Tikereke ni tiyindlu ta vugandzeri ta Mamoslem ti pfariwile kumbe ti hundzuriwa ti va tindhawu to endlela vutiolori eka tona, timuziyama, kumbe timakete. Ku hava munhu loyi a a pfumeleriwile ku va ni Bibele. Ku hava munhu loyi a a pfumeleriwile ku vula leswaku u pfumela eka Xikwembu.

A swi tika swinene ku chumayela ni ku hlengeletana. Mbhoni ha yin’we a yi endla leswi nga ematimbeni ya yona leswaku yi tirhela Yehovha, hambileswi a ti hambanisiwile ni tin’wana. Ku sukela hi va-1960 ku ya eka va-1980, nhlayo ya Timbhoni yi hungutekile swinene. Kambe a a ti tiyile swinene hi tlhelo ra moya.

Eku heleni ka va-1980, xiyimo xa tipolitiki eAlbania a xi ri karhi xi cinca hakatsongo-tsongo. Swakudya ni swiambalo a swi kala. Vanhu a va nga tsakanga. Ku hundzuka loku veke kona eYuropa Vuxa ku fike eAlbania eku sunguleni ka va-1990. Endzhaku ka malembe ya 45 ya mfumo lowu tshikilelaka, hulumendhe leyintshwa yi tlhele yi pfumelela ntshunxeko wa vukhongeri.

Ehansi ka nkongomiso wa Huvo leyi Fumaka ya Timbhoni ta Yehovha, hofisi ya rhavi ya le Austria ni ya le Greece ti sungule ku vulavurisana ni vamakwerhu va le Albania. Vamakwerhu va le Greece lava a va tiva Xialbaniya va tise minkandziyiso leya ha ku hundzuluxeriwaka leyi sekeriweke eBibeleni eTiranë ni le Berat. Vamakwerhu va kwalaho lava tshameke va hangalasiwa va tsake swinene loko va hlangana ni Timbhoni leti humaka entsungeni ro sungula endzhaku ka malembe yo tala.

Maphayona Lama Humaka eMatikweni Man’wana Ma Rhangela eNtirhweni

Eku sunguleni ka 1992, Huvo leyi Fumaka yi hlele leswaku Michael na Linda DiGregorio, mpatswa wa varhumiwa lava davukeke eAlbania, va rhurhela eAlbania. Va tihlanganise ni vanhu vo tshembeka lava se a va dyuharile, va va pfuna ku tlhela va va xiphemu xa ndyangu wa misava hinkwayo wa moya. Hi November ku fike ntlawa wa maphayona yo hlawuleka ya 16, kumbe vavuri va evhangheli va nkarhi hinkwawo lava humaka eItaly lava tirhaka hi matimba, kun’we ni maphayona man’wana ya mune lama humaka eGreece. Ku hleriwe khoso yo ma dyondzisa ririmi leswaku yi va pfuna ku dyondza ririmi ra kwalaho.

Vutomi bya siku ni siku a byi ma tikela maphayona lawa. Gezi a ri nga kumeki minkarhi hinkwayo. Vuxika bya kona a byi titimela byi tlhela byi va ni moya wo tsakama. Vanhu a va heta tiawara to tala va fole layini ya leswaku va kuma swakudya ni swilo  swin’wana swa nkoka evuton’wini. Kambe, xiphiqo lexikulu swinene lexi vamakwerhu va langutaneke na xona a ku ri leswaku a va ta yi kuma njhani miako leyi kuleke hi ku ringanela leswaku yi kota ku tshamisa mintshungu ya vanhu lava tsakelaka ntiyiso!

Maphayona lawa a ma tikarhatela ku vulavula Xialbaniya ma kume leswaku ku vulavula ririmi ro karhi hi ndlela leyi hetisekeke ko va ndlela yo hetisisa nchumu wo karhi. Mudyondzisi wa Bibele la nga ni ntokoto u va byele leswi: “A hi boheki ku vulavula hi ku pakanisa hi ku pfumelelana ni ririmi leswaku hi ta kota ku n’wayitela hi rirhandzu kumbe hi angarha vamakwerhu. Vanhu va le Albania va ta tsakisiwa hi rirhandzu leri humaka embilwini, ku nga ri ku tiva ririmi hi ku hetiseka. Mi nga karhateki, va ta mi twisisa.”

Endzhaku ka khoso ya ririmi yo sungula, maphayona ma sungule ku tirha eBerat, eDurres, eGjirokastër, eShkodër, eTiranë ni le Vlorë. Mavandlha ma hatle ma vumbiwa emadorobeni wolawo. Areti Pina, loyi a a ri ni malembe ya va-80 naswona rihanyo ra yena a ri nga ha nyawuli, a a ha ri eVlorë. Ku rhumeriwe maphayona mambirhi yo hlawuleka kwalaho leswaku ma ya chumayela na Areti. Vanhu va hlamarisiwe hi leswi vanhu vambe a va vulavula Xialbaniya, ivi va ku: “Varhumiwa va vukhongeri byin’wana va lava hi dyondza Xinghezi kumbe Xintariyana loko hi lava ku dyondza swo karhi. N’wina mi fanele mi hi rhandza naswona mi ni rungula ra nkoka, hikuva mi xi dyondzile Xialbaniya hakunene!” Areti u hete pfhumba ra yena ra laha misaveni hi ku tshembeka hi January 1994, u chumayele hi ku hiseka ku fikela eka n’hweti ya yena yo hetelela. Ku hiseka loku yena ni maphayona wolawo ma ku kombiseke ku katekisiwile. Ku tlhele ku sunguriwa vandlha le Vlorë hi 1995. Namuntlha, mavandlha manharhu lama nga le ku kuleni ma karhi ma chumayela ehlalukweni rolero.

Etikweni hinkwaro, vanhu a va dlayiwa hi ndlala ya moya naswona a va nga hlawuli ngopfu vukhongeri. A va yi amukela hi mandla mambirhi minkandziyiso hinkwayo leyi sekeriweke eBibeleni leyi a va yi kuma eka Timbhoni, va tlhela va yi hlaya. Vantshwa vo tala va sungule ku hlayeriwa kutani va hatla va endla nhluvuko.

Mavandlha yo tlula 90 ni mintlawa swi hambeta swi “tiyisiwa eripfumelweni ni ku andza hi nhlayo siku rin’wana ni rin’wana” etikweni hinkwaro. (Mintirho 16:5) Timbhoni ta 3 513 ta le Albania ta ha ri ni ntirho wo tala wo wu endla. Hi March 2005, vanhu va 10 144 va tile eXitsundzuxweni xa rifu ra Kreste. Ku burisana ni vanhu va kwalaho va malwandla loko va chumayeriwa ku endle leswaku ku va ni tidyondzo ta Bibele to tlula 6 000. Handle ko kanakana vanhu va magidi va ta vuyeriwa eka Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa lebya ha ku humesiwaka hi Xialbaniya. Hakunene, rito ra Yehovha ra haxiwa “Etikweni ra Gama” leswaku ku dzunisiwa Yehovha.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 20]

MADZOLONGA YA RIXAKA MA HELA EKOSOVO!

Rito Kosovo a ku tshama ku vulavuriwa ha rona eku heleni ka va-1990 loko ku lweriwa ka ndhawu ni rivengo leri a ri dzikile ra rixaka swi vange nyimpi ni ku nghenelela ka matiko man’wana.

Hi nkarhi wa nyimpi ya le Matikweni ya Balkan, Timbhoni to tala ti boheke ku balekela ematikweni ya le kusuhi. Loko nyimpi yi nga ha hisi, ntlawa wutsongo wa tona wu tlhelele eKosovo, wu lunghekele ku ya chumayela. Maphayona yo hlawuleka ya le Albania ni ya le Italy ma rhurhele eKosovo leswaku ma ya pfuna vaaki va 2 350 000 lava tshamaka etikweni rero. Vahuweleri va 130 lava hlanganyelaka emavandlheni ya mune ni le ka mintlawa ya tsevu leyi hisekaka, va tirhela Yehovha ensin’wini leyi.

Ku khomiwe nhlengeletano ya siku ro hlawuleka le Priština hi ximun’wana xa 2003, naswona a ku ri ni vanhu va 252. Exikarhi ka vona a ku ri ni Maalbaniya, Majarimani, Magypsy, Mantariyana ni Maserbia. Loko ku hela nkulumo ya nkhuvulo, xivulavuri xi vutise swivutiso swimbirhi. Vanhu vanharhu va yime hi milenge leswaku va ta hlamula: Mualbaniya, Mugypsy ni Muserbia.

Vayingiseri va phokotele mavoko swinene endzhaku ka loko va twe vanhu lavanharhu lava a va ya eku khuvuriweni va hlamula xikan’we va ku: “Va!” “Da!” na “Po!” Va vukarhanile. Va kume ntlhantlho wa swiphiqo swa vona leswi dzikeke swinene swa rixaka leswi karhateke tiko ra ka vona.

[Mepe lowu nga eka tluka 17]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Lwandle ra Mediteraniya

ITALY

ALBANIA

GREECE

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Vantshwa lava nga Timbhoni va tekelela ku hiseka ka vanhu lavakulu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Areti Pina u tirhe hi ku hiseka ku sukela hi 1928 ku fikela loko a fa hi 1994

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

Ntlawa wo sungula wa maphayona lama humaka ematikweni man’wana ma ri eka khoso yo dyondza ririmi

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 16]

Eagle: © Brian K. Wheeler/VIREO