Nghena endzeni

Hundzela eka leswi nga endzeni

Vukreste Byi Andza Exikarhi Ka Vayuda Va Lembe-Xidzana Ro Sungula

Vukreste Byi Andza Exikarhi Ka Vayuda Va Lembe-Xidzana Ro Sungula

Vukreste Byi Andza Exikarhi Ka Vayuda Va Lembe-Xidzana Ro Sungula

KU VE ni nhlangano wa nkoka eYerusalema kwalomu ka 49 C.E. “Lava a va vonaka va ri tiphuphu” ta vandlha ra Vukreste ra lembe-xidzana ro sungula—Yohane, Petro na Yakobo makwavo wa Yesu hi manana—a va ri kona kwalaho. Vanhu lavan’wana vambirhi lava ku vuriwaka leswaku a va ri kona eka nhlangano wolowo a ku ri muapostola Pawulo ni nakulobye wa yena Barnaba. A ku ta vulavuriwa hi ndlela yo avanyisa nsimu leyikulu leswaku ku ta chumayeriwa eka yona. Pawulo u hlamuserile: “Va nyike mina na Barnaba voko ra xinene ra ku hlangana swin’we, leswaku hi fanele ku ya ematikweni, kambe vona va ya eka lava va yimbeke.”—Vagalatiya 2:1, 9. *

Xana hi fanele hi wu twisisa njhani ntwanano lowu? Xana nsimu leyi mahungu lamanene a ma fanele ma chumayeriwa eka yona a yi fanele yi avanyisiwa eka tlhelo rin’wana ku va Vayuda ni vaproselita kasi eka tlhelo lerin’wanyana ku va Vamatiko? Kumbe, xana ku twananiwe leswaku ku avanyisiwa tindhawu? Leswaku hi kuma nhlamulo leyi twalaka, hi fanele hi kuma rungula ra matimu ya Vayuda lava a va nga tshami ePalestina.

Tiko Ra Vayuda Hi Lembe-xidzana Ro Sungula

A va ri vangani Vayuda lava a va nga tshami ePalestina hi lembe-xidzana ro sungula? Swidyondzeki swo tala swi tikomba onge swi pfumelelana ni buku leyi nge Atlas of the Jewish World: “Swa tika ku kuma nhlayo leyi kongomeke, kambe ku ringanyetiwe hi ndlela leyi twalaka leswaku emahlweninyana ka 70 [C.E.] a ku ri ni Vayuda lava endlaka timiliyoni timbirhi ni hafu eYudiya kasi lava tlulaka mune wa timiliyoni a va ri eRhoma. . . . Swi tikomba onge vaaki lava endlaka khume ra tiphesente emfun’weni wolowo a ku ri Vayuda, kasi etindhawini leti a va tele ngopfu, emadorobeni ya le swifundzheni swa le vuxeni, swi nga ha endleka a va endla kotara kumbe va tele.”

Tindhawu leti a va tele ngopfu eka tona a ku ri eSiriya, Asia Minor, Babilona na Egipta, ni le Vuxeni, kasi eYuropa a va nga talanga. Vakreste van’wana vo sungula va Vayuda lava a va tiveka ngopfu a a va nga tshami ePalestina, tanihi Barnaba loyi a a huma eKipra, Priska na Akhwila lava a va huma ePonto ivi va ya eRhoma, Apolosi loyi a a huma eAleksandriya na Pawulo loyi a a huma eTarso.—Mintirho 4:36; 18:2, 24; 22:3.

Vayuda lava a va nga tshami ePalestina a va tirhisana swinene ni vanhu va le tiko-xikaya ra vona. Ndlela yin’wana leyi a va tirhisana ha yona a ku ri hi xibalo xa lembe na lembe lexi a xi rhumeriwa etempeleni eYerusalema, ku nga ndlela yo hlanganyela etimhakeni ta le vugandzerini bya le tempeleni. Malunghana ni mhaka leyi, xidyondzeki John Barclay u ri: “Ku ni vumbhoni lebyi eneleke bya leswaku mali leyi yi hlengeletiweke, swin’we ni minyikelo leyi engetelekeke leyi humaka eka swifumi, vanhu lava a va nga tshami ePalestina a va tibohe ku yi humesa hi vukheta.”

Ndlela yin’wana leyi a va tirhisana ha yona a ku ri hi makume ya magidi ya vapfhumba lava a va ya eminkhubyeni ya le Yerusalema lembe na lembe. Xiviko lexi nga eka Mintirho 2:9-11 lexi vulavulaka hi Pentekosta ya 33 C.E. xi kombisa mhaka leyi. Vapfhumba va Vayuda lava a va ri kona enkhubyeni a va huma ePartiya, eMeda, aElami, eMesopotamiya, eKapadokiya, ePonto, eAsia, eFrigiya, ePamfiliya, aEgipta, eLibiya, eRhoma, eKreta ni le Arabiya.

Valanguteri va tempele eYerusalema a va vulavurisana ni Vayuda lava a va nga tshami ePalestina hi ku va tsalela mapapila. Swa tiveka leswaku Gamaliyele, mudyondzisi wa nawu loyi a boxiweke eka Mintirho 5:34, u rhumele mapapila eBabilona ni le swiphen’wini swin’wana swa misava. Loko muapostola Pawulo a fika a ri mubohiwa eRhoma kwalomu ka 59 C.E., “vakulukumba va Vayuda” va n’wi byele leswaku “a hi amukelanga mapapila malunghana na wena ku suka eYudiya, hambi ku ri un’wana wa vamakwerhu lava fikeke a nga vikanga kumbe ku vula xilo xo homboloka malunghana na wena.” Leswi swi kombisa leswaku a ku rhumeriwa mapapila ni swiviko nkarhi na nkarhi swi suka etiko-xikaya swi ya eRhoma.—Mintirho 28:17, 21.

Bibele ya Vayuda lava a va nga tshami ePalestina a ku ri vuhundzuluxeri bya Xigriki bya Matsalwa ya Xiheveru lebyi tiviwaka tanihi Septuagint. Buku yin’wana ya tinhlamuselo yi ri: “Swa twala ku gimeta hileswaku LXX [Septuagint] a yi hlayiwa yi tlhela yi amukeriwa tanihi Bibele ya Vayuda lava nga tshamiki ePalestina, kumbe ‘matsalwa yo kwetsima,’ etindhawini hinkwato ta le handle ka Palestina.” Vuhundzuluxeri byolebyo a byi tirhisiwa swinene hi Vakreste vo sungula loko va dyondzisa.

Swirho swa huvo leyi fumaka ya Vakreste va le Yerusalema a swi tolovelane ni swiyimo leswi. Mahungu lamanene se a ma fikile eka Vayuda lava a va tshama eSiriya ni le tindhawini ta le kule, ku katsa ni le Damaska ni le Antiyoka. (Mintirho 9:19, 20; 11:19; 15:23, 41; Vagalatiya 1:21) Enhlanganweni lowu veke kona hi 49 C.E., lava a va ri kona a va lunghiselela ntirho wa le nkarhini lowu taka. A hi kambisiseni timhaka leti ku vulavuriwaka ha tona eBibeleni malunghana ni ku andza exikarhi ka Vayuda ni vaproselita.

Maendzo Ya Pawulo Swin’we Ni Vayuda Lava A Va Nga Tshami ePalestina

Xiavelo xo sungula xa muapostola Pawulo a ku ri ku “yisa vito ra [Yesu Kreste] eka matiko swin’we ni le ka tihosi ni le ka vana va Israyele.” * (Mintirho 9:15) Endzhaku ka nhlangano wa le Yerusalema, kun’wana ni kun’wana laha a a famba kona, Pawulo u hambete a fikelela Vayuda lava a va nga tshami ePalestina. (Vona bokisi eka tluka 14.) Leswi swi kombisa leswaku ntwanano lowu nga fikeleriwa wa nsimu a ku ri wa ndhawu. Pawulo na Barnaba va endle ntirho wa vona wa vurhumiwa va ya evupela-dyambu, kasi lavan’wana a va tirha ematiko-xikaya ya Vayuda ni le tindhawini leti a ti ri ni Vayuda vo tala etindhawini ta le Vuxeni.

Loko Pawulo ni vanakulobye va yena va sungula riendzo ra vumbirhi ra vurhumiwa va suka eAntiyoka va ya eSiriya, va kongomisiwe evupela-dyambu va hundza eAsia Minor va ya fika ni le Trowasi. Ku suka kwalaho va tsemakanye va ya eMakedoniya hikuva va gimete hileswaku “Xikwembu xi [va] vitane leswaku [va] vula mahungu lamanene eka [vanhu va le Makedoniya].” Endzhakunyana, ku ve ni mavandlha ya Vakreste etindhawini tin’wana ta le Yuropa, ku katsa ni le Atena ni le Korinto.—Mintirho 15:40, 41; 16:6-10; 17:1–18:18.

Kwalomu ka 56 C.E., eku heleni ka riendzo ra yena ra vurhumiwa ra vunharhu, Pawulo a a tiyimisele ku ya le kule swinene evupela-dyambu kutani a kurisa nsimu leyi a averiwe yona enhlanganweni wa le Yerusalema. U tsarile: “Ndzi ni mapfundza yo vula mahungu lamanene ni le ka n’wina kwalaho Rhoma,” a tlhela a vula leswaku “ndzi ta hundza hi le ka n’wina loko ndzi ya eSpaniya.” (Varhoma 1:15; 15:24, 28) Kambe ku vuriwa yini hi Vayuda vo tala lava a va tshama eVuxeni ku nga ri ePalestina?

Tindhawu Ta Vayuda eVuxeni

Hi lembe-xidzana ro sungula C.E., aEgipta a ku ri ni Vayuda vo tala, ngopfu-ngopfu entsindza wa kona, eAleksandriya. Ndhawu leyi a yi ri ya mabindzu ni ndhavuko a yi ri ni Vayuda va madzana ya magidi, naswona a ku ri ni masinagoga emutini hinkwawo. Philo, Muyuda wa le Aleksandriya u vule leswaku etikweni ra Egipta hinkwaro a ku ri ni Vayuda va kwalomu ka miliyoni hi nkarhi wolowo. Vayuda vo tala a va tshama ni le mutini lowu a wu ri ekusuhi wa Libiya, emutini wa Kirena ni le tindhawini ta le kusuhi.

Vayuda van’wana lava veke Vakreste a va huma etindhawini leti. Hi hlaya hi ta “Apolosi, la velekiweke eAleksandriya,” “vavanuna van’wana va le Kipra ni le Kirena” na “Lukiyo wa le Kirena,” loyi a seketeleke vandlha le Antiyoka ya le Siriya. (Mintirho 2:10; 11:19, 20; 13:1; 18:24) Handle ka sweswo Bibele a yi vuli nchumu hi ntirho wa Vakreste vo sungula aEgipta ni le tindhawini ta le kusuhi, handle ka ta ku chumayela ka Filipi muvuri wa evhangeli la nga Mukreste eka mutsheniwa wa Muetiyopiya.—Mintirho 8:26-39.

Tindhawu tin’wana leti a a va tele eka tona a ku ri eBabilona swin’we ni le Partiya, Meda na Elami. N’wamatimu un’wana u vula leswaku “nsimu yin’wana ni yin’wana erivaleni ra Tigri ni le Yufrata, ku suka eAmeniya ku ya ensonga-nkulu wa Peresiya, swin’we ni le n’walungu-vuxa bya Lwandle ra Khaspi ni le vuxeni bya Meda a ku ri ni Vayuda.” Encyclopaedia Judaica yi ringanyeta leswaku nhlayo ya vona a va ri 800 000 kumbe ku tlula. Josephus, n’wamatimu wa Muyuda wa lembe-xidzana ro sungula u hi byela leswaku makume ya magidi ya Vayuda va le Babilona a va ya eYerusalema eminkhubyeni ya lembe na lembe.

Xana van’wana va vapfhumba lava a va huma eBabilona va khuvuriwe hi Pentekosta ya 33 C.E.? A hi swi tivi, kambe van’wana va lava va tweke muapostola Petro hi siku rero a ku ri vanhu lava a va huma eMesopotamiya. (Mintirho 2:9) Ha swi tiva leswaku muapostola Petro a a ri eBabilona kwalomu ka 62-64 C.E. Loko a ri kwalaho u tsale papila ra yena ro sungula kumbexana ni ra vumbirhi. (1 Petro 5:13) Swi le rivaleni leswaku muti wa Babilona lowu a wu ri ni Vayuda vo tala a wu tekiwa tanihi xiphemu xa nsimu leyi averiweke Petro, Yohane na Yakobo enhlanganweni lowu ku vulavuriweke ha wona epapileni leri yaka eka Vagalatiya.

Vandlha Ra Le Yerusalema Ni Vayuda Lava A Va Nga Tshami ePalestina

Yakobo, loyi na yena a a ri kona enhlanganweni laha ku boxiweke timhaka ta nsimu kona, a a ri mulanguteri evandlheni ra le Yerusalema. (Mintirho 12:12, 17; 15:13; Vagalatiya 1:18, 19) A a ri mbhoni leyi swi voneke hi mahlo hi Pentekosta ya 33 C.E. loko magidi ya Vayuda lava a va endzile lava a va nga tshami ePalestina va amukela mahungu lamanene kutani va khuvuriwa.—Mintirho 1:14; 2:1, 41.

Hi nkarhi wolowo ni le ndzhaku ka wona magidi ya Vayuda a va ta eminkhubyeni ya lembe na lembe. Vanhu a va tala ku tlula mpimo emutini, naswona vaendzi a va boheka ku tshama eswimitanini swa le kusuhi kumbe va dzima matende. Handle ko hlangana ni vanghana va vona, Encyclopaedia Judaica yi hlamusela leswaku vapfhumba a va ta etempeleni va ta gandzela, va endla magandzelo ni ku hlaya Torah.

A swi kanakanisi leswaku Yakobo ni swirho swin’wana swa vandlha ra le Yerusalema va tirhise minkarhi leyi leswaku va nyikela vumbhoni eka Vayuda lava a va nga tshami ePalestina. Kumbexana vaapostola lava va nyikele vumbhoni hi vukheta lebyikulu hi nkarhi lowu “vandlha leri a ri ri eYerusalema ri [nga] weriwa hi nxaniso lowukulu” hikwalaho ka ku dlayiwa ka Stefano. (Mintirho 8:1) Emahlweni ni le ndzhaku ka xiendlakalo lexi, rhekhodo yi kombisa leswaku leswi Vakreste lava va chumayeleke hi ku hiseka ku ve ni ku andza lokukulu.—Mintirho 5:42; 8:4; 9:31.

Hi Nga Dyondza Yini?

Ina, Vakreste vo sungula va endle matshalatshala lamakulu leswaku va chumayela Vayuda kun’wana ni kun’wana laha a va tshama kona. Hi nkarhi lowu fanaka, Pawulo ni van’wana va fikelele Vamatiko va le tindhawini ta le Yuropa. Va yingise xileriso lexi Yesu a xi nyikeke valandzeri va yena loko a lela, xa leswaku va endla vadyondzisiwa va “vanhu va matiko hinkwawo.”—Matewu 28:19, 20.

Eka xikombiso xa vona hi nga dyondza nkoka wa ku chumayela hi ndlela leyi hlelekeke leswaku hi ta seketeriwa hi moya wa Yehovha. Hi nga tlhela hi vona ndlela leyi swi pfunaka ha yona ku chumayela vanhu lava xiximaka Rito ra Xikwembu, ngopfu-ngopfu ensin’wini leyi ku nga ni Timbhoni ta Yehovha ti nga ri tingani. Xana tindhawu tin’wana leti averiweke vandlha ra ka n’wina ti tswala mihandzu swinene ku tlula tin’wana? Swi nga ha vuyerisa ku chumayela etindhawini leti nkarhi na nkarhi. Xana loko ku ri ni swiendlakalo swo karhi endhawini ya ka n’wina mi nga swi kota ku nyikela vumbhoni hi xitshuketa ni ku chumayela exitarateni?

Swi nga hi vuyerisa swinene ku hlaya eBibeleni malunghana ni Vakreste vo sungula ivi hi tlhela hi titoloveta ni vuxokoxoko bya tin’wana ta tindhawu ta khale. Nchumu wun’wana lowu hi nga wu tirhisaka ku kurisa ku twisisa ka hina i broxara leyi nge “Vona Tiko Lerinene,” leyi nga ni mimepe ni swifaniso swo tala.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

^ par. 2 Nhlangano lowu kumbexana a wu khomiwe hi nkarhi lowu huvo leyi fumaka ya lembe-xidzana ro sungula a yi bula hi mhaka ya ku yimba.—Mintirho 15:6-29.

^ par. 13 Xihloko lexi xi vulavula hi ku chumayela ka Pawulo eka Vayuda, ku nga ri eka mintirho ya yena tanihi “muapostola eka matiko.”—Varhoma 11:13.

[Chati leyi nga eka tluka 14]

KU KHATHALA KA MUAPOSTOLA PAWULO HI VAYUDA LAVA A VA NGA TSHAMI EPALESTINA

LOKO KU NGA SI ENDLIWA NHLANGANO EYERUSALEMA HI 49 C.E.

Mintirho 9:19, 20 Damaska — “emasinagogeni a sungula ku

chumayela”

Mintirho 9:29 Yerusalema — “a a vulavula . . . ni Vayuda lava

vulavulaka Xigriki”

Mintirho 13:5 Salami, Kipra — a “twarisa rito ra Xikwembu

emasinagogeni ya Vayuda”

Mintirho 13:14 Antiyoka, ePisidiya — a “nghena esinagogeni”

Mintirho 14:1 Ikoniya — a “nghena . . . esinagogeni ya

Vayuda”

ENDZHAKU KA NHLANGANO WA LE YERUSALEMA HI 49 C.E.

Mintirho 16:14 Filipiya — “Lidiya, . . . mugandzeri wa Xikwembu”

Mintirho 17:1 Tesalonika — “sinagoga ya Vayuda”

Mintirho 17:10 Beriya — “esinagogeni ya Vayuda”

Mintirho 17:17 Atena — “ku kanerisana esinagogeni ni Vayuda”

Mintirho 18:4 Korinto — “a a nyikela nkulumo esinagogeni”

Mintirho 18:19 Efesa — “a nghena esinagogeni a kanerisana ni

Vayuda”

Mintirho 19:8 Efesa — “a nghena esinagogeni, a vulavula hi

vurhena ku ringana tin’hweti tinharhu”

Mintirho 28:17 Rhoma — “u hlengelete . . . vakulukumba va

Vayuda”

[Mepe lowu nga eka tluka 15]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Lava va tweke mahungu lamanene hi Pentekosta ya 33 C.E. a va huma etindhawini to tala

ILIRIYA

ITALY

Rhoma

MAKEDONIYA

GREECE

Atena

KRETA

Kirena

LIBIYA

BITINIYA

GALATIYA

ASIA

FRIGIYA

PAMFILIYA

KIPRA

EGIPTA

ETIYOPIYA

PONTO

KAPADOKIYA

KILIKIYA

MESOPOTAMIYA

SIRIYA

SAMARIYA

Yerusalema

YUDIYA

MEDA

Babilona

ELAMI

ARABIYA

PARTIYA

[Bodies of water]

Lwandle ra Mediteraniya

Lwandle ra Ntima

Lwandle ro Tshwuka

Nsonga-nkulu wa Peresiya