Vuprofeta Bya Hosiya Bya Hi Pfuna Leswaku Hi Famba Ni Xikwembu
Vuprofeta Bya Hosiya Bya Hi Pfuna Leswaku Hi Famba Ni Xikwembu
“Va ta landzela Yehovha.”—HOSIYA 11:10.
1. I ntlangu wihi wo fanekisela lowu kumekaka ebukwini ya Hosiya?
XANA wa yi rhandza mintlangu leyi nga ni vatlangi lava tsakisaka ni marhengu lama nyanyulaka? Buku ya Bibele ya Hosiya yi ni ntlangu wo fanekisela. * Ntlangu lowu wu hlamusela timhaka ta ndyangu wa Hosiya muprofeta wa Xikwembu naswona wu fambisana ni vukati byo fanekisela lebyi Yehovha a veke na byona na Israyele wa khale hi ku tirhisa ntwanano wa Nawu wa Muxe.
2. I yini leswi tiviwaka malunghana na Hosiya?
2 Ntlangu lowu wu kumeka eka Hosiya ndzima 1. Swi tikomba onge Hosiya a a tshama endhawini leyi a yi fumiwa hi mfumo wa Israyele wa tinyimba ta khume (lowu nakambe a wu vitaniwa Efrayimi, hikwalaho ka leswi va rixaka rero a va tele). U profete hi nkarhi wa ku fuma ka vafumi va nkombo vo hetelela va le Israyele ni le nkarhini wa ku fuma ka Hosi Uzhiya, Hosi Yohatama, Hosi Akazi na Hosi Hezekiya lava a va fuma eYuda. (Hosiya 1:1) Hikwalaho Hosiya u profete malembe ya kwalomu ka 59. Hambileswi buku leyi nga ni vito ra yena yi hetiweke endzhakunyana ka 745 B.C.E., i ya nkoka namuntlha, laha vanhu va timiliyoni va hanyaka hi ndlela yo fana ni leyi ku vulavuriweke ha yona ka ha ri emahlweni hi marito lama nge: “Va ta landzela Yehovha.”—Hosiya 11:10.
Leswi Nkatsakanyo Wu Swi Paluxaka
3, 4. Hi ku komisa hlamusela leswi hlamuseriwaka hi Hosiya tindzima 1 ku ya ka 5.
3 Nkatsakanyo wo koma wa Hosiya tindzima 1 ku ya ka 5 wu ta tiyisa ku tiyimisela ka hina ku famba ni Xikwembu hi ku kombisa ripfumelo na hi ku hanya hi ndlela leyi pfumelelanaka ni ku rhandza ka xona. Hambileswi vaaki va le mfun’weni wa Israyele va veke ni nandzu wa vuoswi bya moya, Xikwembu a xi ta va kombisa tintswalo loko vo hundzuka. Leswi swi kombisiwe hi ndlela leyi Hosiya a tirhisaneke ha yona ni nsati wakwe, Gomere. Endzhaku ko n’wi tswalela n’wana un’we, u fambile a ya kuma vana vambirhi ni wanuna un’wana. Kambe, Hosiya u tlhele a n’wi amukela, tanihi leswi Yehovha a a tiyimiserile ku kombisa Vaisrayele lava hundzukeke tintswalo.—Hosiya 1:1–3:5.
4 Yehovha u tenge nandzu ni Vaisrayele hikwalaho ka leswi a ku nga ri na ntiyiso, musa wa rirhandzu kumbe vutivi bya Xikwembu etikweni. Israyele loyi a a gandzela swikwembu swa hava ni mfumo lowu hambukeke wa Yuda a va ta tihlamulela eka yena. Hambiswiritano, loko vanhu va Yehovha va ri “enhlomulweni lowukulu,” a va n’wi lava.—Hosiya 4:1–5:15.
Ku Tlangiwa Ka Ntlangu
5, 6. (a) Vumbhisa a byi andze ku fika kwihi emfun’weni wa tinyimba ta khume wa Israyele? (b) Ha yini xitsundzuxo lexi nyikiweke Vaisrayele va khale xi ri xa nkoka ni le ka hina?
5 Xikwembu xi lerise Hosiya xi ku: “Famba, u ya teka nsati wa vumbhisa ni vana va vumbhisa, hikuva tiko ri tshike ku landzela Yehovha hikwalaho ka vumbhisa.” (Hosiya 1:2) Xana vumbhisa a byi andze ku fikela kwihi eIsrayele? Hi byeriwa leswi: “Moya wa vumbhisa wu va tsendzelekisile [vanhu va mfumo wa tinxaka ta khume], naswona va suka ehansi ka Xikwembu xa vona hikwalaho ka vumbhisa. . . . Vana va n’wina va vanhwanyana va endl[a] vumbhisa ni tinhlomi ta n’wina ti endl[a] vuoswi. . . . Loko ku ri vavanuna, va tihlanganisa ni tinghwavava, naswona va endla xitlhavelo swin’we ni tinghwavava ta xisati ta le tempeleni.”—Hosiya 4:12-14.
6 Vumbhisa bya nyama ni bya moya a byi andzile eIsrayele. Hikwalaho Yehovha a a ta endla leswaku Vaisrayele va “tihlamulela.” (Hosiya 1:4; 4:9) Xitsundzuxo lexi i xa nkoka eka hina hikuva Yehovha u ta lava leswaku lava va hanyaka hi ndlela yo biha va tlhela va gandzela hi ndlela leyi thyakeke namuntlha va tihlamulela eka yena. Kambe lava va fambaka ni Xikwembu va fikelela mimpimanyeto ya xona ya vugandzeri lebyi tengeke naswona va swi xiya leswaku “ku hava mbhisa . . . [leyi] nga ni ndzhaka ni yin’we emfun’weni wa Kreste ni wa Xikwembu.”—Vaefesa 5:5; Yakobo 1:27.
7. I yini lexi a xi fanekiseriwa hi vukati bya Hosiya eka Gomere?
7 Loko Hosiya a tekana na Gomere, swi tikomba onge a a ha ri nhwana, naswona a a ri wansati la tshembekaka hi nkarhi lowu “a n’wi velekel[eke] n’wana wa jaha” ha wona. (Hosiya 1:3) Hilaha swi kombisiweke hakona eka ntlangu wo fanekisela, endzhakunyana ka ku ntshunxa Vaisrayele evuhlongeni bya le Egipta hi 1513 B.C.E., Xikwembu hilaha ku fanaka xi endle ntwanano na vona lowu a wu fana ni ku tiboha hi vukati lebyi baseke. Hi ku pfumela eka ntwanano wolowo, Israyele u tshembise leswaku u ta tshembeka eka “nuna la nga n’wini” wa yena, Yehovha. (Esaya 54:5) Ina, vukati lebyi byo fanekisela bya Israyele eka Xikwembu a byi fanekiseriwa hi vukati lebyi baseke bya Hosiya eka Gomere. Kambe swilo swi vuye swi cinca hakunene!
8. Swi tise ku yini leswaku ku va ni mfumo wa Israyele wa tinyimba ta khume, naswona u nga vula yini hi vugandzeri bya wona?
8 Nsati wa Hosiya “[u] tlhel[e] a tika enkarhini wun’wana kutani a veleka n’wana wa nhwanyana.” Nhwanyana yoloye ni n’wana un’wana loyi a n’wi tlhandlameke swi nga ha endleka Gomere a va kume loko a endla vuoswi. (Hosiya 1:6, 8) Leswi Gomere a a yimela Israyele, u nga ha vutisa, ‘Xana Israyele u byi endlise ku yini vunghwavava?’ Hi 997 B.C.E., khume ra tinyimba ta Israyele ti hambanile ni tinyimba ta le dzongeni ta Yuda na Benjamini. Ku sunguriwe ku gandzela rhole emfun’weni wa le n’walungwini wa tinyimba ta khume ta Israyele leswaku vanhu va kona va nga ha yi eYuda va ya gandzela Yehovha etempeleni ya yena eYerusalema. Vaisrayele va nghene hi nhloko eku gandzeleni ka Bali xikwembu xa mavunwa, swin’we ni le ka mikhuva ya kona ya rimbewu.
9. Ku humelele yini hi Israyele hilaha swi vuriweke hakona ka ha ri emahlweni eka Hosiya 1:6?
9 Loko ku tswariwa n’wana wa vumbirhi loyi swi nga ha endlekaka Gomere a n’wi kume loko a endla vuoswi, Xikwembu xi byele Hosiya xi ku: “N’wi thye vito ra Lo-ruhama [leswi vulaka leswaku “A Nga Kombisiwanga Tintswalo”], hikuva a ndzi nge he tlheli ndzi yi kombisa tintswalo yindlu ya Israyele, kunene ndzi ta va susa.” (Hosiya 1:6) Yehovha ‘u va susile’ loko Vaasiriya va yisa Vaisrayele evuhlongeni hi 740 B.C.E. Hambiswiritano, Xikwembu xi kombise mfumo wa tinyimba timbirhi wa Yuda tintswalo kutani xi wu kutsula ku nga ri hi vurha, hi banga, hi nyimpi, hi tihanci kumbe hi vagadi va tihanci. (Hosiya 1:7) Hi vusiku byin’we hi 732 B.C.E., ntsumi yin’we ntsena yi dlaye masocha ya Vaasiriya ya 185 000 lawa a ma xungeta ntsindza wa Yuda, ku nga Yerusalema.—2 Tihosi 19:35.
Yehovha A Tenga Nandzu Na Israyele
10. Vuoswi lebyi endliweke hi Gomere a byi fanekisela yini?
10 Gomere u siye Hosiya kutani a ya va “nsati wa vumbhisa,” a endla vumbhisa ni wanuna un’wana. Leswi a swi fanekisela ndlela leyi mfumo wa Israyele wu endleke ha yona ntwanano wa tipolitiki ni matiko lama gandzelaka swifaniso kutani wu sungula ku titshega hi wona. Ematshan’weni yo dzunisa Yehovha hi mikateko ya rona ya swilo leswi vonakaka, tiko ra Israyele ri dzunise swikwembu swa matiko wolawo kutani ri onha ntwanano wa rona ni Xikwembu hi ku gandzela swikwembu swa hava. A swi hlamarisi leswi Yehovha a tengeke nandzu ni tiko leri a ri endle vuoswi bya moya!—Hosiya 1:2; 2:2, 12, 13.
11. Ku humelele yini hi ntwanano wa Nawu loko Yehovha a pfumelele Israyele na Yuda leswaku va yisiwa evuhlongeni?
11 Vaisrayele va xupuriwe njhani hikwalaho ko tshika Nuna wa vona la nga N’wini? Xikwembu xi vangele leswaku va ‘ya emananga’ ya Babilona, ku nga tiko leri hluleke Asiriya, laha Vaisrayele va nga yisiwa kona evuhlongeni hi 740 B.C.E. (Hosiya 2:14) Loko Yehovha a ta herisa mfumo wa tinyimba ta khume, a nga wu herisanga ntwanano wa vukati ni tiko ra Israyele ra tinyimba ta 12. Entiyisweni, loko Xikwembu xi pfumelela Yerusalema leswaku wu lovisiwa hi Vababilona hi 607 B.C.E. kutani xi pfumelela vanhu va le Yuda leswaku va va mahlonga, a xi wu herisanga ntwanano wa Nawu wa Muxe lowu tinyimba ta 12 ta Israyele a ti endle ntwanano wa vukati na yena. Vuxaka byebyo byi herisiwe endzhaku ka loko varhangeri va Vayuda va ale Yesu Kreste kutani va endla leswaku a dlayiwa hi 33 C.E.—Vakolosa 2:14.
Yehovha A Tsundzuxa Israyele
12, 13. Hi wihi mongo wa Hosiya 2:6-8, naswona marito wolawo ma tirhe njhani eka Israyele?
12 Xikwembu xi tsundzuxe Israyele leswaku a “susa vumbhisa byakwe,” kambe yena a a lava ku landzelela lava va n’wi rhandzaka hi ku n’wi navela. (Hosiya 2:2, 5) Yehovha u te: “Hikokwalaho, waswivo, ndzi biyela ndlela ya wena hi mitwa; ndzi ta endla rirhangu ra maribye ku lwa na yena, lerova tindlela ta yena a nge ti kumi. Entiyisweni u ta hlongorisa lava va n’wi rhandzaka hi ku n’wi navela, kambe a nge va kumi; kunene u ta va lava, kambe a nge va kumi. Kutani u ta ku, ‘Ndzi lava ku famba ndzi tlhelela eka nuna wa mina, lowo sungula, hikuva a swi antswa enkarhini wolowo ku tlula sweswi.’ Kambe yena a nga swi lemukanga leswaku hi mina loyi a n’wi nyikeke mavele ni vhinyo yo tsokombela ni mafurha, nileswaku ndzi n’wi andzisele silivhere, ni nsuku, leyi va yi tirhiseleke Bali [kumbe, leyi “va endleke xifaniso xa Bali ha yona,” nhlamuselo ya le hansi ya NW].”—Hosiya 2:6-8.
13 Hambileswi Israyele a laveke mpfuno eka matiko lawa a ma n’wi ‘rhandza hi ku n’wi navela,’ ku hava ni rin’we ra wona leri koteke ku n’wi pfuna. A a biyeriwile onge hiloko ku ri hi khwati leri nga nghenekiki, leswaku matiko wolawo ma nga koti ku kuma mpfuno wo karhi eka yena. Endzhaku ko rhendzeriwa hi Vaasiriya ku ringana malembe manharhu, ntsindza wa rona ku nga Samariya wu lovisiwile hi 740 B.C.E., naswona mfumo wa tinyimba ta khume a wa ha tlhelanga wu simekiwa. I vanhu va nga ri vangani ntsena exikarhi ka Vaisrayele lava a va yisiwe evuhlongeni lava a va ta swi xiya leswaku swilo a swi famba kahle loko vakokwa wa vona va tirhela Yehovha. Masalela wolawo a ma ta fularhela vugandzeri bya Bali kutani ma endla vuxaka lebyi pfuxetiweke bya ntwanano na Yehovha.
Ku Kambisisa Ntlangu Lowu Nakambe
14. Ha yini Hosiya a pfuxete vuxaka bya vukati na Gomere?
14 Leswaku u byi twisisa kahle vuxaka lebyi nga kona exikarhi ka timhaka ta vukati bya Hosiya ni vuxaka bya Israyele na Yehovha, xiya marito lawa: “Yehovha a ya emahlweni a ku eka mina: ‘Tlhela u famba, u ya rhandza wansati la rhandziwaka hi nakulobye, loyi a endlaka vuoswi.’” (Hosiya 3:1) Hosiya u xi yingisile xileriso lexi hi ku tlhela a ya xava Gomere eka wanuna loyi a a tshama na yena. Endzhaku ka sweswo, Hosiya u tshinye nsati wa yena swinene a ku: “U ta tshama u ri wa mina masiku yo tala. U nga tshuki u endla vumbhisa, u nga tshuki u va wa wanuna un’wana.” (Hosiya 3:2, 3) Gomere u yi yingisile ndzayo leyi, naswona Hosiya u tlhele a pfuxeta vuxaka bya vukati na yena. Xana leswi a swi tirha njhani eka ndlela leyi Xikwembu xi tirhisaneke ni vanhu va Israyele na Yuda ha yona?
15, 16. (a) Tiko ra Xikwembu leri tshinyiweke a ri ta kombiwa tintswalo loko swi te yini? (b) Xana Hosiya 2:18 yi hetiseke njhani?
15 Loko mahlonga lama humaka eIsrayele ni le Yuda ma ri evuhlongeni eBabilona, Xikwembu xi tirhise vaprofeta va xona ku ‘vulavula ni mbilu ya vona.’ Leswaku va kombisiwa tintswalo hi Xikwembu, vanhu va xona a va fanele va hundzuka va tlhelela eka Nuna wa vona la nga N’wini, tanihi leswi Gomere a tlheleleke eka nuna wa yena. Kutani Yehovha a a ta humesa tiko ra yena leri tshinyiweke leri fanaka ni wansati “emananga” ya le Babilona a n’wi tlherisela eYuda ni le Yerusalema. (Hosiya 2:14, 15) Xitshembiso xexo u xi hetisise hi 537 B.C.E.
16 Xikwembu xi tlhele xi hetisisa xitshembiso lexi: “Kunene ndzi ta swi endlela ntwanano esikwini rero malunghana ni xivandzana xa nhova ni xivumbiwa lexi hahaka xa matilo ni xilo lexi kokovaka xa misava, kutani vurha ni banga ni nyimpi ndzi ta swi herisa etikweni, ndzi ta va endla va etlela va sirhelelekile.” (Hosiya 2:18) Masalela ya Vayuda lama tlheleleke etiko-xikaya ra wona a ma tshama ma sirhelelekile, ma nga swi chavi swiharhi. Vuprofeta lebyi byi tlhele byi hetiseka hi 1919 C.E., loko masalela ya Israyele wa moya ma ntshunxiwa eka “Babilona Lonkulu,” mfumo wa misava wa vukhongeri bya mavunwa. Sweswi va tshama va sirhelelekile naswona va le paradeyisini ya moya swin’we ni vanakulobye va vona, lava nga ni ntshembo wa ku hanya hi masiku emisaveni. Vakreste lava va ntiyiso a va na yona mikhuva ya vuharhi.—Nhlavutelo 14:8; Esaya 11:6-9; Vagalatiya 6:16.
Dyondza Eka Timhaka Leti
17-19. (a) Hi tihi timfanelo ta Xikwembu leti hi khutaziwaka ku ti tekelela laha? (b) Tintswalo ni ntwela-vusiwana wa Yehovha swi fanele swi hi khumba njhani?
17 Xikwembu xi ni tintswalo ni ntwela-vusiwana, kutani na hina hi fanele hi va tano. Yoleyo i dyondzo yin’wana leyi kumekaka eka tindzima to sungula ta Hosiya. (Hosiya 1:6, 7; 2:23) Ku tiyimisela ka Xikwembu ku kombisa Vaisrayele lava hundzukeke tintswalo swi fambisana ni xivuriso lexi huhuteriweke, lexi nge: “Loyi a fihlaka ku tlula nawu kakwe a nge humeleli, kambe loyi a tiphofulaka kutani a tshika, u ta kombiwa tintswalo.” (Swivuriso 28:13) Marito ya mupisalema na wona ma va chavelela vadyohi lava hundzukeke: “Switlhavelo leswi yaka eka Xikwembu i moya lowu tshovekeke; Oho Xikwembu, mbilu leyi tshovekeke yi tlhela yi pfotloseka a wu nge yi languteli ehansi.”—Pisalema 51:17.
18 Vuprofeta bya Hosiya byi kandziyisa ntwela-vusiwana ni tintswalo ta Xikwembu lexi hi xi gandzelaka. Hambiloko van’wana va hambuka etindleleni ta xona to lulama, va nga hundzuka va hundzuluka. Loko va endla tano, Yehovha wa va amukela. U swi kombise tintswalo swirho swa tiko ra Israyele leswi hundzukeke, leswi a a tekane na swona hi ndlela yo fanekisela. Hambileswi va nga n’wi yingisangiki Yehovha xisweswo va ‘twisa Mukwetsimi wa Israyele ku vava, a a ri ni tintswalo naswona a tshamela ku tsundzuka leswaku a va ri nyama.’ (Pisalema 78:38-41) Tintswalo to tano ti fanele ti hi susumetela ku hambeta hi famba ni Xikwembu xa hina xa ntwela-vusiwana, Yehovha.
19 Hambileswi swidyoho swo tanihi ku dlaya, ku yiva ni ku endla vuoswi a swi andzile eIsrayele, Yehovha ‘u vulavule ni mbilu ya yena.’ (Hosiya 2:14; 4:2) Loko hi ri karhi hi anakanyisisa hi tintswalo ni ntwela-vusiwana wa Yehovha, timbilu ta hina ti fanele ti khumbeka kutani ku tinyiketela ka hina eka yena ku tiyisiwa. Hikwalaho a hi tivutiseni leswaku: ‘Xana ndzi nga ti tekelela njhani tintswalo ni ntwela-vusiwana wa Yehovha loko ndzi tirhisana ni van’wana? Loko Mukreste-kulorhi la ndzi dyoheleke a kombela ku rivaleriwa, xana ndzi tiyimiserile ku rivalela ku fana na Xikwembu?’—Pisalema 86:5.
20. Nyika xikombiso lexi kombisaka leswaku hi fanele hi tshemba ntshembo lowu humaka eka Xikwembu.
20 Xikwembu xi nyikela ntshembo wa ntiyiso. Hi xikombiso, xi tshembisile: “Ndzi ta n’wi nyika . . . rivala ra le hansi ra Akora ri va nyangwa ya ntshembo.” (Hosiya 2:15) Nhlengeletano ya Yehovha ya khale leyi fanaka ni wansati a yi ri ni ntshembo lowu tiyeke wa ku vuyiseriwa etiko-xikaya ra yona, laha a ku ri ni “rivala ra le hansi ra Akora.” Ku hetiseka ka xitshembiso xexo hi 537 B.C.E., swi hi nyika xivangelo lexi tiyeke xa ku tsaka hi ntshembo lowu tiyeke lowu Yehovha a hi vekeleke wona.
21. Vutivi byi pfuna njhani loko hi ri karhi hi famba ni Xikwembu?
21 Leswaku hi hambeta hi famba ni Xikwembu, hi fanele hi hambeta hi nghenisa vutivi ha xona hi tlhela hi byi tirhisa evuton’wini bya hina. Yehovha a a nga tiviwi eIsrayele. (Hosiya 4:1, 6) Kambe, van’wana a va teka dyondzo ya Xikwembu yi ri ya nkoka swinene, va hanye hi ku pfumelelana na yona naswona va katekisiwile swinene. Hosiya a a ri un’wana wa vona. Ni lava 7 000 va le nkarhini wa Eliya lava nga gandzelangiki Bali va katekisiwile. (1 Tihosi 19:18; Varhoma 11:1-4) Ku tlangela ka hina swiletelo swa Xikwembu swi ta hi pfuna leswaku hi hambeta hi famba na Xikwembu.—Pisalema 119:66; Esaya 30:20, 21.
22. Vugwinehi byi fanele byi langutiwa njhani?
22 Yehovha u langutele leswaku vavanuna lava rhangelaka vanhu va yena va fularhela vugwinehi. Hambiswiritano, Hosiya 5:1 yi ri: “Yingisani leswi, N’wina vaprista, mi nyikela nyingiso, N’wina yindlu ya Israyele, na n’wina, N’wina yindlu ya hosi, rhiyani ndleve, hikuva vuavanyisi byi khumba n’wina; hikuva mi hundzuke xirimbana eka Mizpa ni rikoka leri andlariweke ehenhla ka Taboro.” Varhangeri lava nga vagwinehi a va ri xirimbana ni rikoka eka Vaisrayele, va va yenga leswaku va gandzela swikwembu swa hava. Swi nga ha endleka Ntshava ya Taboro ni ndhawu leyi vitaniwaka Mizpa a ku ri tindhawu leti a ku gandzeriwa eka tona swikwembu leswi swa mavunwa.
23. U vuyeriwe njhani eka nkambisiso wa Hosiya tindzima 1 ku ya ka 5?
23 Ku ta fikela sweswi, vuprofeta bya Hosiya byi hi kombise leswaku Yehovha i Xikwembu xa tintswalo lexi nyikaka ntshembo xi tlhela xi katekisa lava va tirhisaka swiletelo swa xona va tlhela va fularhela vugwinehi. Hikwalaho, a hi laveni Yehovha naswona minkarhi hinkwayo hi tikarhatela ku n’wi tsakisa, ku fana ni Vaisrayele lava hundzukeke va le nkarhini lowu hundzeke. (Hosiya 5:15) Loko hi endla tano, hi ta tshovela swilo leswinene naswona hi ta va ni ntsako ni ku rhula leswi nga ringanisiwiki na nchumu leswi kumiwaka hi vanhu hinkwavo lava fambaka ni Xikwembu hi ku tshembeka.—Pisalema 100:2; Vafilipiya 4:6, 7.
[Nhlamuselo ya le hansi]
^ par. 1 Eka Vagalatiya 4:21-26 ku vulavuriwa hi ntlangu wo fanekisela. Malunghana na wona, vona Vholumo 2, matluka 693-4, ya Insight on the Scriptures, leyi kandziyisiweke hi Timbhoni ta Yehovha.
A Wu Ta Hlamurisa Ku Yini?
• Ku tekiwa ka Gomere hi Hosiya a ku fanekisela yini?
• Ha yini Yehovha a tenge nandzu na Israyele?
• Hi swihi swilo leswi ku tsakiseke leswi u swi dyondzeke eka Hosiya tindzima 1 ku ya ka 5?
[Swivutiso Swa Dyondzo]
[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]
Xana wa swi tiva leswaku nsati wa Hosiya u yimela mani?
[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]
Vaaki va le Samariya va hluriwe hi Vaasiriya hi 740 B.C.E.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]
Vanhu lava tsakeke va tlhelela etiko-xikaya ra vona