Bibele Ya Xintariyana—A Swi Tika Ku Yi Humesa

“BIBELE i yin’wana ya tibuku leti hangalasiweke swinene etikweni ra hina [ra Italy], kambe kumbexana i yin’wana ya tibuku leti nga hlayiwiki ngopfu. Makhatoliki yo tshembeka a ma khutaziwi ngopfu leswaku ma tolovelana ni Bibele naswona a ma pfuniwi hi munhu leswaku ma yi hlaya tanihi Rito ra Xikwembu. Ku ni lava va lavaka ku tiva Bibele, kambe hakanyingi a ku na munhu loyi a nga va dyondzisaka Bibele.”

Marito lawa, lama vuriweke hi 1995 hi huvo ya Nhlengeletano ya Tibixopo ta le Italy, ma tlakusa swivutiso swo tala. Xana Bibele a yi hlayiwa ku fikela kwihi le Italy eka malembe-xidzana lama hundzeke? Ha yini ku hangalasiwa ka yona ku salele endzhaku loko ku ringanisiwa ni matiko man’wana? Ha yini ya ha ri buku leyi nga hlayiwiki ngopfu eItaly? Nkambisiso wa matimu wa vuhundzuluxeri bya Bibele hi ririmi ra le Italy wu nyikela tinhlamulo to karhi.

Swi teke madzana ya malembe leswaku tindzimi leti sunguleke eRhoma—Xifurwa, Xintariyana, Xiputukezi, Xipaniya ni tin’wana—ti huma eka Xilatini. Ematikweni yo hambana-hambana ya le Yuropa laha tindzimi ta kona ti sekeriweke eka Xilatini, ririmi ra vanhu lava tolovelekeke, hakatsongo-tsongo ri ve ni xindzhuti lexintshwa naswona a ri tirhisiwa loko ku tsariwa tibuku. Ku kurisiwa ka ririmi ra vanhu lava tolovelekeke ku khumbe mhaka ya ku hundzuluxeriwa ka Bibele hi ku kongoma. Njhani? Hi ku famba ka nkarhi, ku ve ni vangwa exikarhi ka Xilatini, ku nga ririmi ra ximfumo ro kwetsima ra le kerekeni, ni ririmi leri tirhisiwaka hi vanhu lava tolovelekeke, swin’we ni tindzimi tin’wana letitsongo ta kwalaho, vangwa leri ri ye ri kula ngopfu lerova vanhu lava nga dyondzekangiki a va nga ha xi twisisi Xilatini.

Hi lembe ra 1000, vaaki vo tala lava a va tshama enhlohleni ya Italy a swi va tikela ku hlaya Vulgate ya Xilatini, hambiloko a va ta swi kota ku tikumela kopi. Hi malembe-xidzana yo tala, ntlawa wa vafundhisi va kereke wu lawule dyondzo, ku katsa ni leswi a swi dyondzisiwa eka tiyunivhesiti ti nga ri tingani leti a ti ri kona. I vanhu va nga ri vangani lava tlakukeke lava vuyeriweke eka yona. Hikwalaho, Bibele yi hetelele yi va “buku leyi nga tiviwiki.” Kambe, vo tala a va navela ku va ni Rito ra Xikwembu va tlhela va navela ku ri twisisa hi ririmi ra vona.

Vafundhisi a va lwisana ni ku hundzuluxeriwa ka Bibele, va chava leswaku ku kumeka ka yona hi xitalo ku ta khutaza ku hangalaka ka vugwinehi. Hi ku ya hi n’wamatimu Massimo Firpo, “ku tirhisiwa ka ririmi ra vanhu lava tolovelekeke [a swi ta vula] ku susiwa ka ririmi leri nga xihinga [ku nga ku tirhisiwa ka Xilatini] lexi a xi endla vafundhisi va swi kota ku ti lawula kahle timhaka ta vukhongeri.” Hikwalaho, ku hlanganisiwa ka ndhavuko, vukhongeri ni timhaka leti khumbaka swiyimo swa vanhu hi swona swi vangaka ku kayivela ka dyondzo ya Bibele loku ka ha riki kona eItaly.

 Vuhundzuluxeri Byo Sungula Bya Bibele Leyi Nga Helelangiki

Hi lembe-xidzana ra vu-13 ku ve ni vuhundzuluxeri byo sungula bya tibuku ta Bibele ti suka eka Xilatini ti ya eka Xintariyana. Vuhundzuluxeri byolebyo lebyi nga helelangiki a byi kopiwa hi voko naswona a byi durha swinene. Leswi nhlayo ya matsalwa lama hundzuluxeriwaka a yi andza hi lembe-xidzana ra vu-14, tibuku to tala ta Bibele se a ti kumeka hi Xintariyana, hambileswi tibuku ta kona a ti hundzuluxeriwe hi vanhu vo hambana-hambana hi minkarhi yo hambana-hambana ni le tindhawini to hambana-hambana. Byo tala bya vuhundzuluxeri lebyi, lebyi a byi humesiwa hi vahundzuluxeri lava nga tivekiki, a byi kumiwa hi swigwili kumbe hi vanhu lava dyondzekeke, ku nga vona ntsena vanhu lava a va kota ku byi kuma. Hambileswi ku kandziyisiwa ka tibuku ni Tibibele hi muchini ku hunguteke ku durha ka tona, hi ku ya hi n’wamatimu Gigliola Fragnito, “i vanhu va nga ri vangani lava a va kota ku ti kuma.”

Ku hele malembe-xidzana yo tala, vaaka-tiko vo tala va nga swi koti ku hlaya ni ku tsala. Ni hi nkarhi wa ku hlanganisiwa ka tiko ra Italy hi 1861, vaaka-tiko lava endlaka 74,7 wa tiphesente a va nga swi koti ku hlaya ni ku tsala. Loko hulumendhe leyintshwa ya le Italy yi lunghiselela ku endla leswaku ku va ni dyondzo ya mahala ni leyi bohaka eka vanhu hinkwavo, Mupapa Pius wa Vukaye u tsalele hosi hi 1870 a yi kombela leswaku yi lwisana ni nawu wolowo, lowu mupapa a wu hlamuseleke tanihi “ntungu” lowu xikongomelo xa wona ku nga ku “herisa swikolo swa Khatoliki hi ku helela.”

Bibele Yo Sungula Leyi Heleleke Ya Xintariyana

Bibele yo sungula leyi heleleke ya Xintariyana yi kandziyisiwe le Venice hi 1471, malembe ya kwalomu ka 16 endzhaku ka loko muchini wo gandlisa wu tirhisiwe ro sungula eYuropa. Nicolò Malerbi, nghwendza ya le Camaldoli, u humese vuhundzuluxeri bya yena endzhaku ka tin’hweti ta nhungu. A a titshege swinene hi vuhundzuluxeri lebyi a byi ri kona, a byi lulamisa hi ku tirhisa Vulgate ya Xilatini, kutani a siva marito man’wana hi lawa ma tirhisiwaka swinene endhawini ya ka vona, eVenetia. Vuhundzuluxeri bya yena a byi ri nkandziyiso wa Bibele wo sungula ku kandziyisiwa hi Xintariyana lebyi hangalasiweke swinene.

Wanuna un’wana la kandziyiseke nkandziyiso wa Bibele le Venice a ku ri Antonio Brucioli. A a ri mutivi wa timhaka ta vanhu la voyameleke eka Vuprotestente, kambe a nga yi tshikanga hi ku helela Kereke ya Khatoliki. Hi 1532, Brucioli u hundzuluxele Bibele yi suka eka Xiheveru ni Xigriki xo sungula. Leyi a yi ri Bibele yo sungula ku hundzuluxeriwa yi suka eka matsalwa yo sungula yi ya eka Xintariyana. Hambileswi Xintariyana xa kona a xi nga ri xa xiyimo xa le henhla, kambe ya hlamarisa ndlela leyi vuhundzuluxeri lebyi byi namarhelaka ha yona eka matsalwa yo sungula, hambileswi tindzimi ta khale a ti nga tiviwi kahle eminkarhini yoleyo. Etindhawini tin’wana ni le ka minkandziyiso yin’wana, Brucioli u tlherisele vito ra Xikwembu endhawini ya rona ri ri “Ieova.” Ku hele nkarhi wa kwalomu ka lembe-xidzana, Bibele ya yena yi ri karhi yi tsakeriwa swinene hi Maprotestente ya le Italy ni hi vanhu lava a va lwisana ni vukhongeri.

Vuhundzuluxeri byin’wana bya Xintariyana—lebyi entiyisweni ku nga mpfuxeto wa Bibele ya Brucioli—byi kandziyisiwile, byin’wana hi Makhatoliki. Kambe byona a byi hangalasiwanga ngopfu. Hi 1607, Giovanni Diodati, loyi a a ri mufundhisi wa Mucalvin loyi vatswari va yena a va balekele eSwitzerland, va baleka ku xaniseriwa vukhongeri, u humese vuhundzuluxeri byin’wana bya Xintariyana eGeneva lebyi sekeriweke eka tindzimi to sungula. Vuhundzuluxeri bya yena byi ve Bibele ya Maprotestente ya le Italy ku ringana malembe-xidzana yo tala. Hi nkarhi lowu byi humesiweke ha wona, a byi tekiwa byi ri vuhundzuluxeri bya xiyimo xa le henhla bya Xintariyana. Bibele ya Diodati yi pfune Mantariyana ku twisisa tidyondzo ta le Bibeleni. Kambe swipimelo swa vafundhisi swi sivele ku hangalasiwa ka Bibele leyi ni vuhundzuluxeri byin’wana.

Bibele—“Buku Leyi Nga Tiviwiki”

Enciclopedia Cattolica yi ri: “Minkarhi hinkwayo Kereke a yi hetisisa ntirho wa yona wo tshama yi veke tihlo eka tibuku leti humesiwaka, kambe loko ku nga si endliwa michini yo kandziyisa, a yi nga voni ku ri ni xilaveko xo endla nxaxamelo wa tibuku leti yirisiweke hikuva matsalwa lawa a ma tekiwa ma ri ni khombo a ma hisiwa.” Ni le ndzhaku ka Ndzhundzhunuko wa Protestente, vafundhisi va le matikweni yo hlayanyana  ya le Yuropa va endle hilaha va nga kotaka hakona leswaku va veka swipimelo eku hangalasiweni ka tibuku leti vona va ti tekaka ti nga amukeleki. Ku hundzuka lokukulu ku ve kona endzhaku ka Huvo ya le Trent hi 1546, loko ku kambisisiwe mhaka yo hundzuluxela Bibele hi tindzimi leti tolovelekeke. Ku ve ni mavonelo mambirhi lama hambaneke. Lava a va tsakela ku ku sivela ku hundzuluxeriwa ka Bibele, a va vula leswaku loko yo yisiwa eka ririmi ra vanhu lava tolovelekeke, yi ta va “masungulo ya vugwinehi hinkwabyo.” Lava va lwisanaka ni ku yirisiwa ka yona va vule leswaku “valala” va vona, ku nga Maprotestente, va ta vula leswaku kereke ya Khatoliki yi yirisa Bibele leswaku yi kumeka hi tindzimi leti tolovelekeke leswaku yi tumbeta “vukanganyisi ni vuxisi.”

Leswi va nga twananangiki, Huvo a yi endlanga xiboho lexi tiyeke emhakeni leyi kambe yi nyike mpfumelelo wa leswaku Vulgate yi nga tirhisiwa, leyi Kereke ya Khatoliki yi yi tirhiseke swinene. Hambiswiritano, Carlo Buzzetti, mudyondzisi ePontifical University Salesianum, ya le Rhoma, u vule leswaku ku vula leswaku Vulgate yi le “nawini” “swi seketela mhaka ya leswaku entiyisweni, ku fanele ku va yona ntsena Bibele leyi tirhisiwaka ximfumo.” Swiendlakalo leswi landzeleke swi tiyisekise mhaka leyi.

Hi 1559, Mupapa Paul wa Vumune u humese nxaxamelo wo sungula wa tibuku leti yirisiweke, nxaxamelo wa tibuku leti Makhatoliki a ma arisiwa ku ti hlaya, ku ti xavisa, ku ti hundzuluxela, kumbe ku va na tona. Tibuku leti a ti tekiwa ti hombolokile ti tlhela ti va ni khombo eka ripfumelo ni le mahanyelweni lamanene. Nxaxamelo lowu a wu yirisa ku hlayiwa ka vuhundzuluxeri bya Bibele hi ririmi leri tolovelekeke, ku katsa ni vuhundzuluxeri bya Brucioli. Lava a va tlula nawu wolowo a va hlongoriwa ekerekeni. Nxaxamelo wa 1596 a wu tika swinene. Lava lavaka ku hundzuluxela kumbe ku kandziyisa Bibele hi ririmi leri tolovelekeke a va nga ha ta nyikiwa mpfumelelo. Tibibele to tano a ti fanele ti herisiwa.

Hikwalaho, ku hisiwa ka Tibibele etimbaleni ta kereke a ku andzile eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-16. Emianakanyweni ya vanhu, Matsalwa ma hundzuke buku ya vagwinehi, naswona mianakanyo yoleyo ya ha ri kona. Kwalomu ka Tibibele hinkwato ni tinhlamuselo ta Bibele leti a ti kumeka etilayiburari ta mani na mani ni leti nga ta vanhu ti hisiwile, naswona eka malembe ya 200 lama landzeleke, ku hava Mukhatoliki loyi a a ta hundzuluxela Bibele hi Xintariyana. Tibibele leti a ti hangalasiwa enhlohleni ya Italy—ku nga nchumu lowu a wu endliwa exihundleni hikwalaho ko chava leswaku ti nga tekiwa hi nkani—a ku ri leti hundzuluxeriweke hi swidyondzeki swa Maprotestente. Hikwalaho, n’wamatimu Mario Cignoni u ri: “Ku hele malembe-xidzana yo hlaya swirho swa kereke swi nga hlayi Bibele. Bibele yi hundzuke buku leyi nga tiviwiki naswona timiliyoni ta  Mantariyana a ti si tshama ti hlaya Bibele vutomi bya tona hinkwabyo.”

Ku Yirisiwa Ku Olovisiwa

Endzhakunyana, Mupapa Benedict wa Vukhume-mune, eka xileriso xa nawu xa June 13, 1757 lexi vulavulaka hi nxaxamelo, u olovise xileriso xa nkarhi lowu hundzeke, “a pfumelela ku hlayiwa ka vuhundzuluxeri bya ririmi leri tolovelekeke lebyi pfumeleriwaka hi Kereke yo Kwetsima ni lebyi humesiweke hi mpfumelelo wa tibixopo.” Hikwalaho ka sweswo, Antonio Martini, loyi endzhakunyana a veke mufundhisi-nkulu wa le Florence, u tilunghiselele ku hundzuluxela Vulgate. Xiyenge xo sungula xi kandziyisiwe hi 1769, naswona Bibele leyi hinkwayo yi hetiwe hi 1781. Buku yin’wana ya Khatoliki yi vula leswaku vuhundzuluxeri bya Martini a byi ri “byo sungula lebyi byi tirhisiweke.” Ku nga si va ni vuhundzuluxeri byolebyo, Makhatoliki lawa a ma nga xi twisisi Xilatini a ma nga swi koti ku hlaya Bibele leyi pfumeleriwaka hi kereke. Eka malembe ya 150 lama landzeleke, vuhundzuluxeri bya Martini a ko va byona ntsena lebyi a byi pfumeleriwa leswaku byi nga hlayiwa hi Makhatoliki ya le Italy.

Ku ve ni ku cinca lokukulu ehubyeni ya tikereke ya Vumbirhi ya le Vatican. Hi 1965 tsalwa leri nge Dei Verbum a ku ri rona ro sungula ku khutaza “vuhundzuluxeri lebyi faneleke ni lebyinene . . . hi tindzimi to hambana-hambana, ngopfu-ngopfu lebyi sekeriweke eka matsalwa yo sungula ya tibuku to kwetsima.” Emahlweninyana ka kwalaho, hi 1958, Pontificio istituto biblico (Xikolo xa Bibele xa Vabixopo) yi humese “vuhundzuluxeri byo sungula lebyi heleleke bya Khatoliki lebyi humaka eka matsalwa yo sungula.” Vuhundzuluxeri lebyi byi vuyisele vito ra Xikwembu etindhawini ti nga ri tingani ri ri “Jahve.”

Ku lwisana ni ku humesiwa ka Tibibele hi tindzimi leti tolovelekeke a ku tsema nhlana, naswona vuyelo bya kona bya ha vonaka ni namuntlha. Hilaha Gigliola Fragnito a vuleke hakona, leswi swi endle leswaku “vapfumeri va kanakana vuswikoti bya vona byo anakanya ni bya ku titshega hi ripfalo ra vona.” Ku engetela kwalaho, ku nghenisiwe mindhavuko ya vukhongeri hi nkani, leyi Makhatoliki yo tala ma yi tekaka yi ri ya nkoka swinene ku tlula Bibele. Leswi hinkwaswo swi vange leswaku vanhu va hambanisiwa ni Matsalwa, hambileswi vanhu vo tala se va swi kotaka ku hlaya.

Hambiswiritano, ntirho wo chumayela wa Timbhoni ta Yehovha wu endle leswaku vanhu va le Italy va sungula ku tsakela Bibele ya Xintariyana. Hi 1963 Timbhoni ti humese Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Ya Vukreste Ya Xigriki hi Xintariyana. Hi 1967 ku humesiwe Bibele leyi heleleke. Le Italy ntsena ku fambisiwe tikopi to tlula 4 000 000 ta vuhundzuluxeri lebyi. Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa lebyi vuyiselaka vito ra Xikwembu, ra Yehovha endhawini ya rona, bya tihlawula hikwalaho ko namarhela ka byona eka mongo wa matsalwa yo sungula.

Timbhoni ta Yehovha ti famba hi yindlu ni yindlu, ti hlaya ti tlhela ti hlamusela rungula ra le Matsalweni eka vanhu hinkwavo lava yingiselaka. (Mintirho 20:20) Loko wo tshuka u hlangana ni Timbhoni ta Yehovha, ha yini u nga ti kombeli leswaku ti ku komba leswi Bibele ya wena yi swi vulaka malunghana ni xitshembiso xa Xikwembu xo hlamarisa xa leswaku ku nga ri khale xi ta simeka “misava leyintshwa” laha ku nga “ta va ni ku lulama”?—2 Petro 3:13.

[Mepe lowu nga eka tluka 13]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Venice

RHOMA

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Vuhundzuluxeri bya Brucioli byi tirhise vito ra Xikwembu ra Ieova

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Nxaxamelo wa tibuku leti yirisiweke wu xaxamete vuhundzuluxeri bya Bibele ya ririmi leri tolovelekeke tanihi lebyi nga ni khombo

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 13]

Bible title page: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 15]

Brucioli’s translation: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma; Index: Su concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali