Vunene Byi Kamanyetiwa Hi Vubihi

EMISAVENI ya namuntlha, swi tikomba onge a hi vangani lava rhandzaka ku tinyiketela ku pfuna van’wana. Hambiswiritano, van’wana va tsakela ku “antswisa xiyimo”—va pfuna van’wana hi ndlela yo karhi. Lembe ni lembe, vanhu vo tala va nyikela mali yo tala swinene eka minhlangano leyi va anakanyaka leswaku yi pfuna vanhu. Hi xikombiso, le Britain mali leyi nyikeriweke eka minhlangano yo pfuna vanhu yi fike eka R84 wa tibiliyoni hi 2002. Ku sukela hi 1999, vanhu va khume lava hananaka va nyikele mali leyi endlaka R246 wa tibiliyoni kumbe va tshembisa ku yi nyikela leswaku va pfuna vapfumari.

Mintirho yin’wana leyinene leyi endliweke hi vaseketeri va mavandla yo pfuna vapfumari yi katsa ku hakela swa vutshunguri bya mindyangu leyi kumaka mali leyi nga nyawuriki, ku dyondzisa vana lava nga ni mutswari un’we, ku seketela matsima ya nsawutiso ematikweni lama ha hluvukaka, ku nyika vana buku yo sungula, ku nyika van’wamapurasi va le matikweni lama sweleke swifuwo leswi tswalaka ni ku rhumela mphalalo eka lava weriweke hi timhangu ta ntumbuluko.

Sweswo hinkwaswo swi kombisa leswaku vanhu va ni mboyamelo wo endlela van’wana leswinene. Kambe lexi vavisaka, nakambe ku ni vanhu lava endlaka vubihi lebyi tsemaka ni nhlana.

Vubihi Byi Tinyike Matimba

Ku sukela loko ku hele Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, ku ve ni swiviko swa kwalomu ka 50 leswi tsariweke ehansi swa ku yayarheriwa ka rixaka ni vanhu lava mbumburheriweke hikwalaho ka timhaka ta politiki. American Political Science Review yi ri: “Swiendlakalo leswi swi koxe vutomi bya vanhu va kwalomu ka 12 wa timiliyoni ni vaaka-tiko va 22 wa timiliyoni, ku nga nhlayo leyi tlulaka ntsengo hinkwawo wa vanhu lava dlayiweke etinyimpini ta matiko ku sukela hi 1945.”

Exiphen’wini xo hetelela xa lembe-xidzana ra vu-20, vanhu va kwalomu ka 2,2 wa timiliyoni va dlayiwile eCambodia hikwalaho ka timhaka ta tipolitiki. Ku vengana ka tinxaka le Rwanda ku endle leswaku ku dlayiwa vanhu vo tlula 800 000, vavanuna, vavasati ni vana. Vukhongeri ni tipolitiki le Bosnia swi vange ku fa ka vanhu vo tlula 200 000.

Loko a boxa swiendlo swa vubihi swa sweswinyana, hi 2004 muungameri wa Nhlangano wa Matiko u te: “Le Iraq, vaaka-tiko va dlayiwa bya tinhongana, kasi vatirhi vo phalala, vateki va mahungu ni van’wana lava nga lwiki na munhu va tlhakisiwa ivi va dlayiwa hi ndlela yo vava swinene. Hi nkarhi lowu fanaka, hi vone vakhotsiwa va le Iraq va xanisiwa hi ndlela leyi khomisaka tingana. Le Darfur, vanhu va baleka emakaya ya vona ivi miti ya vona yi sala yi lovisiwa, kasi va xisati va pfinyiwa hi xikongomelo  xo fikelela tipakani tin’wana. Le n’walungwini wa Uganda, hi vona vana va tsemiwa swirho swa miri kasi van’wana va sindzisiwa ku endla swiendlo swa tihanyi to chavisa. Le Beslan, hi vone vana va tlhakisiwa ivi va dlayiwa hi ndlela ya tihanyi.”

Hambi ku ri ematikweni lama vuriwaka lama hluvukeke, ku vengana ka tinxaka ku tikomba ku tinyika matimba. Hi xikombiso, hi 2004 Independent News yi vike leswaku le Britain “nhlayo ya vanhu lava hlaseriweke kumbe ku xanisiwa hikwalaho ka muvala wa vona yi tlula ya khume ra malembe lama hundzeke hi minkarhi yo tlula 11.”

Ha yini vanhu lava nga ni mboyamelo wo endla swilo leswinene swonghasi va endla swilo swo biha hi ndlela yo tano? Xana vubihi byi ta kala byi hela? Hilaha xihloko lexi landzelaka xi kombisaka hakona, Bibele yi ni tinhlamuselo leti enerisaka ta swivutiso sweswo swo tika.

 [Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 2]

COVER: Mark Edwards/Still Pictures/Peter Arnold, Inc.