Ku Tiyisekisiwa Ka Khale Ka Nxaxamelo Wa Tibuku Ta Bibele

“NTILA wun’wana ni wun’wana wu tikomba wu tsariwe hi ndlela leyi faneleke yi nyanyula lava rhandzaka ku tiva matimu ya khale ya Vukreste.” Leyi i ndlela leyi tsalwa rin’wana ra khale ri hlamuseriweke ha yona. Xana u anakanya leswaku hi rihi tsalwa ra kona?

Leri i tsalwa leri swi nga endlekaka u twe ha rona kumbe u nga si tshamaka u twa nchumu ha rona—Xiphemu xa Matsalwa ya Muratori. Hambiswiritano, u nga ha tivutisa leswaku ‘I yini lexi endlaka Xiphemu xa Matsalwa ya Muratori xi hlawuleka swinene?’ Lowu i nxaxamelo wa khale swinene lowu nga kona lowu xaxametaka tibuku ta Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki.

Swi nga ha endleka u nga swi tekeli enhlokweni leswaku tibuku to karhi i ta le Bibeleni. Hambiswiritano, xana swi nga ku hlamarisa ku tiva leswaku a ku ri ni nkarhi lowu van’wana a va kanakana leswaku ku fanele ku katsiwa tibuku tihi? Xiphemu xa Matsalwa ya Muratori xi ni nxaxamelo wa matsalwa lawa ku anakanyiwaka leswaku ma huhuteriwile. Tanihi laha u swi tivaka, leswi kumekaka eBibeleni i swa nkoka swinene. Kutani, xana tsalwa leri ri paluxe yini malunghana ni tibuku leti sweswi ti vumbaka Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki? A hi sunguleni hi kambisisa vuxokoxoko byo karhi hi tsalwa leri.

Ku Kumiwa Ka Rona

Xiphemu xa Matsalwa ya Muratori i xiyenge xa tibuku leti kopiweke hi voko leti nga ni 76 wa matluka ya dzovo leri xiphemu xin’we a xi lehe 27 wa tisentimitara xi anama 17 wa tisentimitara. Ludovico Antonio Muratori (1672-1750), n’wamatimu la tivekaka wa Muntariyana, hi yena la kumeke matsalwa lawa eLayiburari ya Ambrose eMilan le Italy. Hi 1740 Muratori u humese tsalwa rero, a ri thya—Xiphemu xa Matsalwa ya Muratori. Swi vonaka onge tsalwa leri ri humesiwe hi lembe-xidzana ra vunhungu endlwini ya tinghwendza ya khale ya le Bobbio, ekusuhi ni le Piacenza en’walungwini wa Italy. Ri yisiwe eLayiburari ya Ambrose eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-17.

Xiphemu xa Matsalwa ya Muratori xi na 85 wa mintila ya tindzimana leyi kumeka eka matluka 10 na 11 ya tsalwa rero. Tsalwa leri ri tsariwe hi Xilatini, handle ko kanakana ri kopiwe hi mutsari loyi a a nga ri na vurhon’wana. Kambe swin’wana swa swihoxo swa yena swi kumiwe hi ku ri ringanisa ni tsalwa leri fanaka leri katsiweke eka  matsalwa ya voko ya mune ya lembe-xidzana ra vu-11 ni ra vu-12.

Xana Ri Tsariwe Rini?

Kambe u nga ha tivutisa leswaku rungula leri kumekaka eka Xiphemu xa Matsalwa ya Muratori ri tsariwe rini ro sungula. Swi vonaka onge rungula ro sungula a ri tsariwe hi Xigriki madzana-dzana ya malembe ku nga si kopiwa rungula leri nga eka Xiphemu xa Matsalwa, leri nga vuhundzuluxeri bya Xilatini lebyi susiweke eka Xigriki. Hi leswi leswi nga hi pfunaka ku vona leswaku tsalwa ro sungula ri tsariwe rini. Xiphemu lexi xi vulavula hi buku yin’wana leyi nga sekeriwangiki eBibeleni, leyi vitaniwaka Shepherd naswona xi vula leswaku yi tsariwe hi wanuna loyi a vuriwaka Hermas “eminkarhini ya hina edorobeni ra Rhoma.” Swidyondzi swi vula leswaku buku leyi nge Shepherd, leyi tsariweke hi Hermas, yi hetiwe ku tsariwa exikarhi ka 140 na 155 C.E. Hikwalaho, u nga swi vona leswaku ha yini tsalwa ro sungula ra Xigriki leri hundzuluxeriweke ri ya eka Xilatini ra Xiphemu xa Matsalwa ya Murotori ku vuriwa leswaku ri tsariwe exikarhi ka 170 na 200 C.E.

Ku boxiwa ka doroba ra Rhoma swi komba leswaku swi nga ha endleka ri tsariwe edorobeni rero. Kambe, ka phikizaniwa malunghana ni mutsari wa rona. Ku ringanyetiwe leswaku ri nga ha va ri tsariwe hi Clement wa le Aleksandriya, Melito wa le Sarda kumbe Polycrates wa le Efesa. Hambiswiritano, swidyondzi swo tala swi vula leswaku ri tsariwe hi Hippolytus, mutsari la tsaleke tibuku to tala ta Xigriki naswona a a tshama eRhoma enkarhini lowu ku ringanyetiwaka leswaku Xiphemu xa Matsalwa ya Murotori xi nga ha va xi tsariwe ha wona. Hambileswi swi nga ha endlekaka mhaka yoleyo yi nga ku tsakisi ngopfu, kumbexana u lava ku tiva swo tala malunghana ni leswi ma swi tameleke leswi ma endlaka ma va ya nkoka swinene.

Leswi Nga Endzeni

Tsalwa leri a ro va nxaxamelo wa tibuku ta Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki ntsena. Ri tlhela ri vulavula hi tibuku ni vatsari va tona hi ku hambana-hambana ka vona. Loko u hlaya tsalwa leri u ta swi vona leswaku mintila yo sungula ya tsalwa leri ra mavoko a yi kona, naswona ri vonaka onge ri helela empfhukeni. Ri sungula hi ku boxa Evhangheli ya Luka, naswona ri vula leswaku mutsari wa buku leyi ya Bibele a a ri n’anga. (Vakolosa 4:14) Ri vula leswaku buku ya Luka i Evhangheli ya vunharhu, kutani u nga swi vona leswaku xiphemu xo sungula lexi nga riki kona kumbexana a xi vulavula hi Tievhangheli ta Matewu na Marka. Loko na wena u anakanya tano, Xiphemu xa Matsalwa ya Muratori xi nga ku seketela hikuva xi vula leswaku Evhangheli ya vumune i ya Yohane.

 Xiphemu lexi xi tlhela xi tiyisekisa leswaku buku ya Mintirho ya Vaapostola yi tsariwe hi Luka a yi tsalela “Teyofilo loyi a chavisekaka swinene.” (Luka 1:3; Mintirho 1:1) Kutani xi ya emahlweni xi xaxameta mapapila ya muapostola Pawulo lama yaka eka Vakorinto (mambirhi), eka Vaefesa, eka Vafilipiya, eka Vakolosa, eka Vagalatiya, eka Vatesalonika (mambirhi), eka Varhoma, eka Filemoni, eka Tito ni le ka Timotiya (mambirhi). Papila ra Yudha ni mapapila mambirhi ya Yohane na wona ku vuriwa leswaku i tibuku leti huhuteriweke. Papila ro sungula ra muapostola Yohane ana se a ku buriwe ha rona swin’we ni Evhangheli ya yena. Apokalipsi kumbe Nhlavutelo i yo hetelela enxaxamelweni wa tibuku leti tekiwaka tanihi leti huhuteriweke.

I swa nkoka leswi Xiphemu lexi xi vulavulaka hi Apokalipsi ya Petro, kambe xi tlhela xi vula leswaku van’wana va vone swi nga fanelanga leswaku Vakreste va hlaya buku leyi. Mutsari wa xona u lemuxa leswaku enkarhini wa yena matsalwa ya vukanganyisi se a ma tele. Xiphemu xa Matsalwa ya Murotori xi vula leswaku matsalwa lawa a ma nga fanelanga ma amukeriwa “hikuva nyongwa a yi fanelanga yi hlanganisiwa ni vulombe.” Tsalwa leri ri tlhele ri boxa ni matsalwa man’wana lawa a ma nga fanelanga ma katsiwa ematsalweni yo kwetsima. Leswi swi nga ha endleka a swi vangiwa hi leswi ma tsariweke endzhaku ka nguva ya vaapostola ku fana ni buku ya Hermas, leyi vitaniwaka Shepherd, kumbe hi leswi a ma seketela vugwinehi.

U nga ha va u swi xiyile leswaku eka nxaxamelo lowu nga laha henhla papila leri yaka eka Vaheveru, mapapila mambirhi ya Petro ni ra Yakobo a ma boxiwanga eka nxaxamelo lowu wa tibuku ta Bibele ta ntiyiso. Hambiswiritano, endzhaku ko vulavula hi ntirho wa mutsari la kopeke tsalwa ra voko, Dok. Geoffrey Mark Hahneman u vule leswaku “swa twala ku ringanyeta leswaku Xiphemu lexi swi nga ha endleka a xi ri ni matsalwa man’wana lawa se ma lahlekeke, ni leswaku papila ra Yakobo ni leri yaka eka Vaheveru (na Petro wo Sungula) swi nga ha endleka leswaku a ma ri exikarhi ka wona.”—The Muratorian Fragment and the Development of the Canon.

Hikwalaho, Xiphemu xa Matsalwa ya Muratori xi tiyisekisa leswaku tibuku to tala leti sweswi ti kumekaka eka Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki se a ti tekiwa ti ri exikarhi ka nxaxamelo wa tibuku ta le Bibeleni hi lembe-xidzana ra vumbirhi C.E. Ina, ku amukeleka ka tibuku ta Bibele—hileswaku mfanelo ya tona ya ku katsiwa eka tibuku ta le Bibeleni—a swi titsheganga hi ku boxiwa ka tona eka nxaxamelo wo karhi wa khale. Leswi nyikaka vumbhoni bya leswaku tibuku ta le Bibeleni ti huhuteriwe hi moya lowo kwetsima hi leswi ti swi tameleke. Hinkwato ka tona ta seketelana leswaku ti tsariwe hi Yehovha Xikwembu naswona ta twanana. Ku pfumelelana ni ku ringanisela ka tibuku ta Bibele ta 66 ku tiyisekisa vun’we bya tona ni ku helela ka tona. Hikwalaho, u ta vuyeriwa loko u ti tekisa leswi ti nga xiswona hakunene, ku nga Rito ra Yehovha ra ntiyiso lowu huhuteriweke, leri hlayisiweke ku ta fikela enkarhini wa hina.—1 Vatesalonika 2:13; 2 Timotiya 3:16, 17.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

Ludovico Antonio Muratori

[Xifaniso lexi nga eka tluka 14]

Layiburari ya Ambrose

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Xiphemu xa Matsalwa ya Muratori

[Xihlovo Xa Kona]

Diritti Biblioteca Ambrosiana. Vietata la riproduzione. Aut. No. F 157/05

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 13]

Fragments: Diritti Biblioteca Ambrosiana. Vietata la riproduzione. Aut. No. F 157/05; Muratori, based on line art: © 2005 Brown Brothers