‘Khathalela Murhi Lowu Wa Vhinya’!

TINHLORI ta 12 ti kambele Tiko leri Tshembisiweke. Muxe u ti byele leswaku ti ya xiyisisa vaaki va kona naswona ti vuya ni mihandzu ya tiko rero. Hi yihi mihandzu leyi ti kokeke rinoko? Ekusuhi ni le Hebroni, ti kume nsimu ya vhinya leyi a yi ri ni madiriva lamakulu swinene lerova xichocho xin’we ntsena xa wona a xi fanele xi rhwariwa hi tinhlori timbirhi. Mihandzu ya kona a yi hlamarisa lerova tinhlori leti ti thye ndhawu yoleyo leyi noneke vito leri nge “nkova wa Exikoli” kumbe “Xichocho xa Madiriva.”—Tinhlayo 13:21-24.

Hi lembe-xidzana ra vu-19, muendzi un’wana la yeke ePalestina u te: “Ni sweswi Exikoli kumbe nkova wa Madiriva . . . wa ha ri ni mirhi yo tala ya vhinya naswona madiriva ya kona i manene ngopfu ma tlhela ma kula ku tlula hinkwawo lama nga kona ePalestina.” Hambileswi mirhi ya vhinya ya le Exikoli a yi ri yinene ngopfu, kambe ndhawu leyikulu ya le Palestina a yi ri ni madiriva lamanene ngopfu eminkarhini ya Bibele. Swiviko swa le Egipta swi kombisa leswaku Vafaro a va xava vhinyo leyi humaka eKanana.

Buku leyi nge The Natural History of the Bible ya hlamusela: “Misava yoleyo i yinene leswaku ku nga byariwa mirhi ya vhinya hikuva swintshabyana [swa le Palestina] ni misava ya kona swi ni maribye naswona hi nkarhi wa ximumu yi kuma ku hisa loku ringaneke ka dyambu naswona timpfula ta xixika ti tswongiwa hi ku hatlisa.” Esaya u kombise leswaku tindhawu tin’wana leti hlawuriweke a ti ri ni mirhi ya vhinya leyi tlulaka gidi.—Esaya 7:23.

“Tiko Ra Mirhi Ya Vhinya”

Muxe u byele tiko ra Israyele leswaku a ri ta tshama etikweni ra “madiriva, makuwa ni magrenada.” (Deteronoma 8:8) Hi ku ya hi Baker Encyclopedia of Bible Plants, “mirhi ya vhinya a  yi tele ngopfu ePalestina ya khale lerova tinyungu ta madiriva ti kumiwe etindhawini to tala laha ku endliweke kona vuyimburi.” Mirhi ya vhinya ya le Tikweni leri Tshembisiweke a yi tswala ngopfu lerova na hi lembe ra 607 B.C.E. loko vuthu ra Nebukadnetsara ri hlasele Yuda, vanhu lava saleke etikweni va hambete “va hlengeleta vhinyo ni mihandzu ya ximumu yo tala ngopfu.”—Yeremiya 40:12; 52:16.

Leswaku va kuma vhinyo yo tala, varimi lava nga Vaisrayele a va fanele va yi khathalela kahle mirhi ya vona ya vhinya. Buku ya Esaya yi hlamusela ndlela leyi murimi wa vhinya la tolovelekeke wa Muisrayele a a ta yi cela ha yona ndhawu leyi nga switsunga kutani a susa maribye hinkwawo lamakulu loko a nga si byala “vhinya [ya yena] yo tshwuka leyi hlawulekeke.” Kutani a a ta aka khumbi hi maribye lawa a ma celeke emisaveni. Khumbi leri a ri ta sirhelela nsimu yakwe ya vhinya leswaku yi nga kandziyeriwi hi tihomu nileswaku tinhlati, tinguluve ta nhova ni vayivi va nga ngheni. Nakambe a a ta vatla xikamelo xa madiriva naswona a aka xihondzo lexitsongo lexi nga ta va ndhawu leyi phyuphyeke yo tshama eka yona hi nkarhi wa ntshovelo loko nsimu ya vhinya yi lava ku sirheleriwa swinene. Loko se a hetile mintirho leyi hinkwayo, a a ta langutela leswaku u ta tshovela madiriva yo tala.—Esaya 5:1, 2. *

Leswaku a kuma ntshovelo lowunene, murimi a a fanele a tshena murhi wa vhinya leswaku wu tswala ngopfu naswona a hlakula misava leswaku ku nga mili mfava ni mitwa. A nga ha cheleta ensin’wini ya vhinya hi tin’hweti ta ximumu loko timpfula ta ximun’wana ti nga nanga hi mpimo lowu ringaneke.—Esaya 5:6; 18:5; 27:2-4.

Nkarhi wo tshovela madiriva loko ximumu se xi hela a ku ri nkarhi wa ntsako lowukulu. (Esaya 16:10) Tipisalema tinharhu ti ni rito ro rhanga leri nga ni rito leri nge, “Gititi.” (Pisalema 8, 81 na 84) Rito leri, leri ku nga tiyisekiwiki ha rona leri tirhisiwaka eka vuyimbeleri ri hundzuluxeriwa ri va “swikamelo swa madiriva” eka vuhundzuluxeri bya Septuagint naswona ri nga ha kombisa leswaku Vaisrayele a va yimbelela tipisalema leti hi nkarhi wa ku tshovela madiriva. Hambileswi madiriva a ma tirhisiwa ngopfu ku endla vhinyo, Vaisrayele a va tlhela va dya madiriva lama ha ku khiwaka kumbe va ma omisa kutani va endla hi wona makhekhe.—2 Samuwele 6:19; 1 Tikronika 16:3.

Murhi Wa Vhinya Wa Israyele

Minkarhi yo tala Bibele yi hlamusela vanhu va Xikwembu tanihi murhi wa vhinya—ku nga xifaniso lexi fanelaka, ngopfu-ngopfu loko hi languta ndlela leyi murhi wa vhinya a wu ri wa nkoka ha yona eka Vaisrayele. Eka Pisalema 80, Asafa u fanise tiko ra Israyele ni murhi wa vhinya lowu Yehovha a wu byaleke eKanana. Misava a yi rimiwile leswaku murhi wa vhinya wa Israyele wu ta kota ku dzima kahle timitsu kutani wu kula wu tiya. Kambe hi ku famba ka nkarhi, makhumbi ya wona ya ku wu sirhelela ma mbundzumukile. Tiko leri a ri  nga ha n’wi tshembi Yehovha kutani u tshike ku ri sirhelela. Ku fana ni nguluve ya nhova leyi hlaselaka nsimu ya vhinya, matiko lama nga valala ma hambete ma teketela rifuwo ra Israyele. Asafa u khongerile a kombela Yehovha leswaku a pfuna tiko leri leswaku ri tlhela ri va ni xindzhuti lexi a ri ri na xona eku sunguleni. U komberile a ku: ‘Khathalela murhi lowu wa vhinya.’—Pisalema 80:8-15.

Esaya u fanise “yindlu ya Israyele” ni nsimu ya vhinya leyi hakatsongo-tsongo yi “tswaleke madiriva yo biha.” (Esaya 5:2, 7) Madiriva yo biha i matsongo swinene eka madiriva lama khathaleriweke kahle naswona a ma na mati yo tala, ma talele hi tinyungu ntsena. Madiriva yo biha a ma pfuni nchumu lerova a ku nge endliwi vhinyo ha wona kumbe ma dyiwa—ku nga xifaniso lexi ri fanelaka kahle tiko leri gwineheke, leri mihandzu ya rona a ku ri vuhomboloki ematshan’weni ya vululami. Murimi wa murhi lowu wa vhinya a a nga ri na nandzu hileswi mihandzu ya wona yi nga pfuniki nchumu. Yehovha u endle hinkwaswo leswi nga ematimbeni yakwe leswaku tiko leri ri tswala mihandzu. U vutisile: “I yini lexi xa ha lavaka ku endliwa ensin’wini ya mina ya vhinya lexi ndzi nga siki xi endlaka?”—Esaya 5:4.

Leswi murhi wa vhinya wa Israyele a wu nga tswali, Yehovha u va tsundzuxile leswaku u ta mbundzumuxa khumbi ro sirhelela leri a ri akeke ri rhendzela vanhu vakwe. A a nga ha ta wu tshena murhi wakwe wo fanekisela wa vhinya kumbe ku rima misava ya wona. Timpfula ta ximun’wana leti swimila swi titshegeke hi tona a ti nga ha ta na, naswona mitwa ni mfava a swi ta kamanyeta nsimu ya vhinya.—Esaya 5:5, 6.

Muxe u profete leswaku ku gwineha ka Vaisrayele a ku ta vangela leswaku masimu ya vona ya vhinya ya xiviri ma vuna. “U ta rima nsimu ya vhinya, kunene u yi hlakulela, kambe u nge nwi vhinyo naswona u nge hlengeleti nchumu, hikuva xivungwana xi ta yi dya.” (Deteronoma 28:39) Murhi wa vhinya wu nga vuna endzhaku ka masiku ma nga ri mangani loko xivungu xo nghena eka nsinya wa murhi kutani xi dya leswi nga endzeni ka wona.—Esaya 24:7.

“Murhi Wa Vhinya Wa Ntiyiso”

Tanihi leswi Yehovha a faniseke Vaisrayele va xiviri ni murhi wa vhinya, na Yesu u tirhise xifaniso lexi fanaka. Loko a ri ni vadyondzisiwa vakwe hi Madyambu yo Hetelela, Yesu u va byele leswi: “Mina ndzi murhi wa vhinya wa ntiyiso, naswona Tatana i murimi.” (Yohane 15:1) Yesu u fanise vadyondzisiwa va yena ni marhavi ya murhi wa vhinya. Tanihi leswi marhavi ya xiviri ya murhi wa vhinya ma titshegeke hi nsinya wa murhi, hikwalaho vadyondzisiwa va Kreste va fanele va va ni vun’we na yena. Yesu u te: “Handle ka mina a mi nge endli nchumu nikatsongo.” (Yohane 15:5) Varimi va byala murhi wa vhinya leswaku va ta kuma mihandzu ya wona, kutani na Yehovha u langutele leswaku vanhu va yena va tswala mihandzu ya moya. Leswi swa xi tsakisa ni ku xi dzunisa Xikwembu, tanihi leswi xi nga Murimi wa murhi wa vhinya.—Yohane 15:8.

Murhi wa xiviri wa vhinya wu fanele wu tsheniwa wu tlhela wu basisiwa leswaku wu ta tswala ngopfu, naswona Yesu u vulavule hi maendlelo wolawo mambirhi. Murimi wa vhinya a nga ha tshena murhi wa vhinya kambirhi hi lembe leswaku wu ta tswala madiriva yo tala. Hi tin’hweti ta xixika, murhi wa vhinya wu nga ha tsemiwa marhavi  ya wona yo tala. Murimi u tsema marhavi yo tala lama mileke eka lembe leri hundzeke. U ta tshika marhavi manharhu kumbe mune lamakulu emurhini lama nga ni xihluke xin’we kumbe swimbirhi eka rin’wana ni rin’wana ra marhavi lawa. Swihluke leswi leswitsongo leswi ringanaka ni swihluke leswitsongo leswi mileke eka lembe leri hundzeke, hi swona swi nga ta va marhavi lama nga ta tswala mihandzu eka tin’hweti ta ximumu leta ha taka. Loko se a hetile ku tshena murhi, murimi wa vhinya u hisa marhavi hinkwawo lawa a ma tsheneke.

Yesu u hlamusela ku tshena koloko lokukulu a ku: “Loko munhu a nga tshami a ri ni vun’we na mina, u cukumeteriwa ehandle kukota rhavi, a oma; kutani vanhu va hlengeleta marhavi wolawo va ma hoxa endzilweni, ma hisiwa.” (Yohane 15:6) Hambileswi murhi wa vhinya wu nga ha vonakaka wu nga ha ri na marhavi hi nkarhi lowu, wu ta tlhela wu tsheniwa katsongo hi ximun’wana.

Yesu u te: “Rhavi rin’wana ni rin’wana leri nga eka mina leri nga tswaliki mihandzu wa ri susa.” (Yohane 15:2) Marito lawa ma nga ha vula ku tsheniwa ka murhi wa vhinya loku nga ta endliwa endzhakunyana, loko murhi lowu se wu hluke hi ndlela leyi eneleke ni swichocho swa madiriva se swi vonaka kahle. Murimi wa vhinya u kambisisa hi vukheta rhavi ha rin’we lerintshwa leswaku a vona leri tswalaka mihandzu ni leri nga tswaliki. Loko ma tshikiwa emurhini, marhavi wolawo lama nga riki ni mihandzu ma ta hambeta ma tswonga swakudya swa murhi ni mati eka nsinya wa murhi. Xisweswo, murimi u tsema marhavi wolawo lama nga riki na mihandzu leswaku swakudya swa murhi swi kumiwa ntsena hi marhavi lama tswaleke mihandzu.

Yesu u gimeta hi ku vulavula hi fambiselo ro basisa. Wa hlamusela: “Rin’wana ni rin’wana leri tswalaka mihandzu wa ri basisa, leswaku ri tswala mihandzu leyi engetelekeke.” (Yohane 15:2) Loko marhavi lama nga tswaliki mihandzu se ma tsemiwile, murimi wa vhinya u kambisisa rhavi ha rin’we leri tswalaka mihandzu hi vukheta. Ekusuhi ni laha rhavi leri nga ni mihandzu ri mileke kona, minkarhi hinkwayo ku va ni swihluke leswitsongo leswi na swona swi faneleke swi susiwa. Loko swi tshikiwa swi kula, swi nga tswonga mafi lama humaka emurhini lama nonisaka madiriva. Matluka man’wana lamakulu ma nga ha susiwa na wona leswaku madiriva lamatsongo ma kuma ku vonakala ka dyambu. Magoza lawa hinkwawo i ya nkoka leswaku marhavi lama tswalaka ma tswala mihandzu yo tala.

“Hambeta[ni] Mi Tswala Mihandzu Yo Tala”

Marhavi yo fanekisela ya “murhi wa vhinya wa ntiyiso” ma fanekisela Vakreste lava totiweke. Kambe “tinyimpfu tin’wana” na tona ti fanele ti tivonakarisa ti ri vadyondzisiwa va Kreste lava tswalaka mihandzu. (Yohane 10:16) Na vona va nga swi kota ku tswala “mihandzu yo tala” naswona va yisa ku dzuneka eka Tata wa vona wa le tilweni. (Yohane 15:5, 8) Xifaniso xa Yesu xa murhi wa vhinya wa ntiyiso xi hi tsundzuxa leswaku ku ponisiwa ka hina ku titshege hi ku tshama hi ri ni vun’we na Kreste naswona hi tswala mihandzu leyinene ya moya. Yesu u te: “Loko mi hlayisa swileriso swa mina, mi ta tshama erirhandzwini ra mina, tanihi leswi ndzi hlayiseke swileriso swa Tatana ivi ndzi tshama erirhandzwini rakwe.”—Yohane 15:10.

Emasikwini ya Zakariya, Xikwembu xi tshembise masalela yo tshembeka ya Vaisrayele leswaku tiko a ri ta tlhela ri va ni “mbewu ya ku rhula; murhi wa vhinya [a] wu ta humesa mihandzu ya wona, ni misava [a] yi ta nyika ntshovelo wa yona.” (Zakariya 8:12) Murhi wa vhinya wu tlhela wu tirhisiwa ku hlamusela ku rhula loku vanhu va Xikwembu va nga ta va na kona hi nkarhi wa ku Fuma ka Kreste ka Gidi ra Malembe. Mikiya u profetile a ku: “Entiyisweni va ta tshama, un’wana ni un’wana ehansi ka murhi wakwe wa vhinya ni le hansi ka nkuwa wakwe, a ku nge vi na munhu loyi a va chavisaka; hikuva nomu wa Yehovha wa mavuthu wu swi vurile.”—Mikiya 4:4.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Murhi wa vhinya lowu wa ha ku vunaka

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Ku tsheniwa ka murhi wa vhinya hi xixika

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Ku hisiwa ka marhavi lama tsemiweke