Ku Lavisisa Nkongomiso

LAURA FERMI, nsati wa mutivi wa dyondzo ya sayense la tivekaka la vuriwaka Enrico Fermi u te: “Ku va ni vutivi swa antswa, ku pfumala vutivi swa dlayisa.” Van’wana va nga kanetana ni sweswo, va vula leswaku leswi u nga swi tiviki a swi nge ku vangeli khombo. Hambiswiritano, vo tala va anakanya leswaku sweswo i ntiyiso, ku nga ri etimhakeni ta ndzavisiso wa sayense ntsena, kambe ni le timhakeni tin’wana ta vutomi. Ku pfumala vutivi, hi ku ka u nga tivi ntiyiso, swi siye vanhu vo tala va gugurhuteka emunyameni, va mbambela kunene loko swi ta etimhakeni ta dyondzo, ta mahanyelo ni ta moya hi malembe-xidzana yo tala.—Vaefesa 4:18.

Hikokwalaho, vanhu lava anakanyisisaka va ringeta ku kuma nkongomiso. Va lava ku tiva leswaku ha yini hi hanya naswona hi ta helela kwihi. Ndzavisiso wa vona wu endle leswaku un’wana ni un’wana a titekela ndlela yakwe. A hi kambisiseninyana tin’wana ta tindlela ta kona.

Xana Vukhongeri Byi Nga Ku Pfuna Ku Kuma Nkongomiso?

Hi ku ya hi ndhavuko wa Mabudha, Siddhārtha Gautama, musunguri wa Vubudha, a a hlomuriwa mbilu swinene hi ku xaniseka ka vanhu ni rifu. U kombele vadyondzisi va vukhongeri bya Mahindu leswaku va n’wi pfuna ku kuma “ndlela ya ntiyiso.” Van’wana va ringanyete leswaku a tirhisa vutiolori bya vukhongeri lebyi vuriwaka yoga a tlhela a titsona swilo. Gautama u hetelele a hlawule dyondzo yo anakanyisisa hi swilo tanihi ndlela yo kuma vukongomisi bya ntiyiso.

Van’wana va tirhise swidzidzirisi leswi dungaka mianakanyo eka matshalatshala ya vona yo kuma vukongomisi. Hi xikombiso, namuntlha swirho swa Kereke ya Xintu ya le Amerika swi vula leswaku peyote—ku nga xidzidzirisi xo dunga mianakanyo lexi endliweke hi muxaka wo karhi wa swikowa—xi “paluxa vutivi lebyi fihlekeke.”

Mutivi wa filosofi wa le Furwa wa lembe-xidzana ra vu-18, Jean-Jacques Rousseau, a a pfumela leswaku Xikwembu xi nga paluxa nhlavutelo ya xona ya moya eka munhu un’wana ni un’wana loyi hakunene a lavaka ku tiva. Njhani? Hi ku yingisela “leswi Xikwembu xi swi byelaka mbilu yakwe.” Kutani ndlela leyi u titwaka ha yona hi swilo—leswi minsusumeto ni ripfalo ra wena swi ku byelaka swona—hi yona yi nga ta va “nkongomiso lowunene ngopfu exikarhi ka mavonelo ya vanhu lama pfuva-pfuvaneke,” ku vula Rousseau.—History of Western Philosophy.

Xana Mavonelo Ya Vanhu Ma Nga Ku Pfuna Ku Kuma Vukongomisi?

Vo tala lava hanyeke enkarhini wun’we na Rousseau va kanetane ni vonelo rero ra vukhongeri va lume ni meno. Hi xikombiso, Mufurwa-kulobye Voltaire u vule leswaku vukhongeri, ematshan’weni yo voningela vanhu, hi byona lebyi endleke leswaku tiko ra Yuropa ri heta malembe-xidzana yo tala ri mbombomele endzhopeni wa ku pfumala vutivi, vukholwahava ni xihlawuhlawu hi nkarhi lowu van’wamatimu van’wana va wu vulaka Nguva ya Munyama.

Voltaire u ve xirho xa vandla ro pfuxa vanhu evurhongweni le Yuropa leri  vuriwaka Vukongomisi. Valandzeri va vandla leri va tlhelele emianakanyweni ya Magriki ya khale—ya leswaku mavonelo ya vanhu ni ndzavisiso wa swa sayense hi swona leswi nga pfunaka munhu ku kuma nkongomiso. Xirho xin’wana xa vandla rero, Bernard de Fontenelle, xi anakanya leswaku mavonelo ya munhu hi wona ma nga n’wi yisaka “eka lembe-xidzana leri nga ta ya ri kuma ku vonakala siku ni siku, lerova malembe-xidzana hinkwawo lama hundzeke ma sala ma tekiwa ma ri ya munyama loko ma ringanisiwa na rona.”—Encyclopædia Britannica.

Lawa hi man’wana ya mavonelo yo tala lama kanetanaka malunghana ni ku kuma nkongomiso. Xana wu kona “nkongomiso lowunene” lowu hi nga tirhisaka wona loko hi lavisisa ntiyiso? Xiya leswi xihloko lexi landzelaka xi swi vulaka malunghana ni xihlovo lexi tshembekaka xa nkongomiso.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 3]

Gautama (Buddha), Rousseau na Voltaire va teke tindlela to hambana eka tsima ra vona ro lavisisa nkongomiso