Baruku—Matsalana Wa Yeremiya Wo Tshembeka

XANA wa n’wi tiva “Baruku n’wana wa Neriya”? (Yeremiya 36:4) Hambileswi ku vulavuriwaka ha yena eka tindzima ta mune ntsena ta le Bibeleni, vahlayi va Bibele va n’wi tiva a ri matsalana tlhelo munghana lonkulu wa muprofeta Yeremiya. Vanhu lavambirhi a va ri kona eka malembe ya 18 yo hetelela ya mpfilumpfilu ya mfumo wa Yuda, ku lovisiwa loku chavisaka ka Yerusalema hi Vababilona hi 607 B.C.E., ni ku yisiwa evuhlongeni aEgipta loku landzeleke.

Swilemo swimbirhi swa vumba * leswi swa ha ku kumiwaka emalembeni ya sweswinyana swa lembe-xidzana ra vunkombo B.C.E. leswi nga ni rungula leri nge “I swa Berekhyahu [vito ra Baruku ra Xiheveru], n’wana wa Neriyahu [vito ra Neriya ra Xiheveru], lowa Mutsari,” swi endle leswaku swidyondzi swi lava ku tiva hi munhu loyi ku vulavuriwaka hi yena eBibeleni. A a ri mani Baruku? A ma ri wahi matimu ya xivongo xa ndyangu wa ka vona, a wu dyondzeke ku fikela kwihi naswona a wu ri ni xikhundlha xihi? Ku seketela ka yena Yeremiya swinene ku kombisa yini? Hi nga dyondza yini eka yena? A hi lavisiseni tinhlamulo hi ku kambisisa rungula ra le Bibeleni ni ra matimu leri nga kona.

Ndhavuko Ni Xikhundlha

Namuntlha swidyondzi swo tala swi pfumela leswaku Baruku a a huma endyangwini lowu dumeke wa vatsari eYuda. Swi nyikela swivangelo swo tala leswi endlaka leswaku va fikelela xiboho lexi. Hi xikombiso, rungula ra le Bibeleni ri vulavula hi Baruku ri n’wi vitana hi xithopo xo hlawuleka, “matsalana,” kumbe “mutsari” eka vuhundzuluxeri byin’wana. Matsalwa ma tlhela ma vula leswaku Seraya, makwavo wa yena, a a ri mutirhela-mfumo wa xiyimo xa le henhla ehubyeni ya Hosi Sedekiyasi.—Yeremiya 36:32; 51:59.

Malunghana ni vatsari va le nkarhini wa Yeremiya, mutivi wa vuyimburi Philip J. King u tsarile: “Vatsari, swirho swa ntlawa lowu nga ni vutshila, a va dumile eYuda eku heleni ka lembe-xidzana ra vunkombo ni le ku sunguleni ka lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E. . . . Xithopo lexi a xi nyikiwa vatirhela-mfumo lava tlakukeke va le vuhosini.”

Ku engetela kwalaho, rungula leri kumekaka eka Yeremiya ndzima 36, leri hi nga ta ri kambisisa hi vuenti, ri endla swi vonaka onge Baruku a a kota ku vulavurisana ni vatsundzuxi va hosi naswona a a pfumeleriwa ku tirhisa yindlu yo dyela eka yona, kumbe yindlu ya huvo ya Gemariya, hosana kumbe mutirhela-mfumo. Xidyondzi xa Bibele James Muilenberg u ri: “Baruku a a nghena endlwini ya huvo ya vatsari hikuva a a ri ni mfanelo naswona a a ri xirho xa vatirhela-mfumo va le vuhosini lava a va hlengeletanile hi nkarhi wa nkoka wa ku hlayiwa ka buku-nsongwa erivaleni. A a ri ni vatirhi-kulobye.”

Buku leyi nge Corpus of West Semitic Stamp Seals yi nyikela xivangelo xin’wana xa xikhundlha xa Baruku xa ku va mutsari, yi ri: “Leswi xilemo xa vumba xa Berekhyahu xi kumiweke swin’we ni swilemo swo tala swa vatirhela-mfumo van’wana lava tlakukeke, swa twala ku pfumela leswaku Baruku/Berekhyahu a a tirha ntirho lowu fanaka ni wa vatirhela-mfumo lavan’wana.” Rungula leri nga kona ri swi kombisa kahle leswaku Baruku ni makwavo wa yena Seraya a va ri vatirhela-mfumo lava tlakukeke lava seketeleke muprofeta wo tshembeka Yeremiya emalembeni lama nga rivalekiki emahlweni ka ku lovisiwa ka Yerusalema.

 Ku Seketeriwa Ka Yeremiya Hi Vanhu Van’wana

Hi ku ya hi ku landzelelana ka minkarhi, Baruku u humelela ro sungula eka Yeremiya ndzima 36, “elembeni ra vumune ra Yoyakimi,” kumbe kwalomu ka 625 B.C.E. Yeremiya se a a ri ni malembe ya 23 a ri muprofeta.—Yeremiya 25:1-3; 36:1, 4.

Hi nkarhi wolowo Yehovha u byele Yeremiya a ku: “Teka buku leyi songiwaka, u tsala eka yona marito hinkwawo lawa ndzi ku byeleke wona ku avanyisa Israyele, ku lwa na Yuda ni ku lwa ni matiko hinkwawo, . . . ku sukela emasikwini ya Yosiya, ku fikela esikwini leri.” Rungula leri ri ya emahlweni ri ku: “Yeremiya a vitana Baruku n’wana wa Neriya leswaku Baruku a tsala marito hinkwawo ya Yehovha lama humaka enon’wini wa Yeremiya.”—Yeremiya 36:2-4.

Ha yini Baruku a vitaniwile? Yeremiya u n’wi byele leswi: “Ndzi pfaleriwile. A ndzi swi koti ku nghena endlwini ya Yehovha.” (Yeremiya 36:5) Swi le rivaleni leswaku Yeremiya a a nga pfumeleriwi ku nghena etempeleni laha rungula ra Yehovha a ri fanele ri hlayiwa kona, kumbexana hikwalaho ka leswi marungula lawa a ma hlayeke emahlweninyana ma hlundzukiseke valawuri. (Yeremiya 26:1-9) A swi kanakanisi leswaku Baruku a a ri mugandzeri wa Yehovha la tshembekaka, naswona u “[endle] hi ku landza hinkwaswo leswi Yeremiya lowa muprofeta a n’wi leriseke swona.”—Yeremiya 36:8

Ku tsala swilemukiso leswi vuriweke emalembeni yo tlula 23 lama hundzeke a swi teka nkarhi, naswona kumbexana Yeremiya a a rindzele nkarhi lowu faneleke. Kambe hi November kumbe hi December 624 B.C.E., Baruku hi xivindzi u “[hlayele] ehenhla marito ya Yeremiya ma huma ebukwini, endlwini ya Yehovha, ekamareni ro dyela ra Gemariya . . . swi twiwa hi vanhu hinkwavo.”—Yeremiya 36:8-10.

Mikaya n’wana wa Gemariya u byele tata wa yena ni tihosana to hlayanyana malunghana ni leswi humeleleke, kutani va tlhela va kombela Baruku leswaku a ta yi hlayela ehenhla buku leyi songiwaka. Rungula ra kona ri ri: “Kuteloko ti twa marito hinkwawo, ti langutana hi ku chava; ti ya emahlweni ti byela Baruku ti ku: ‘Kunene hi ta byela hosi marito lawa hinkwawo. . . . Famba u ya tumbela, wena na Yeremiya, leswaku a nga vi kona ni un’we loyi a tivaka laha mi nga kona.’”—Yeremiya 36:11-19.

Loko Hosi Yoyakimi a twa leswi Yeremiya a leriseke Baruku leswaku a swi tsala, u handzule buku leyi songiwaka a hlundzukile, a yi hoxa endzilweni, kutani a lerisa vavanuna va yena leswaku va khoma Yeremiya na Baruku va va pfalela. Yehovha u lerise vavanuna lavambirhi leswaku va tlhela va tsala buku yin’wana leyi songiwaka loko va ha tumberile.—Yeremiya 36:21-32.

A swi kanakanisi leswaku Baruku a a ma twisisa makhombo lama katsekaka exiavelweni lexi. U fanele a swi twile leswi Yeremiya a a xungetiwa ha swona malembe ma nga ri mangani emahlweni ka kwalaho. Swi nga ha endleka a swi twile leswi humeleleke Uriya, loyi a a profete “hi ku ya hi marito hinkwawo ya Yeremiya” kambe a dlayiweke hi Hosi Yoyakimi. Nilokoswiritano, Baruku a a tiyimiserile ku tirhisa vutshila bya yena ni vuxaka lebyi a a ri na byona ni vatirhela-mfumo leswaku a seketela Yeremiya exiavelweni xa yena.—Yeremiya 26:1-9, 20-24.

U Nga Lavi “Swilo Leswikulu”

Loko ku tsariwa buku leyi songiwaka yo sungula, Baruku a a tshikilelekile. U te: “Khombo eka mina, hikuva Yehovha u engetele gome eka xitlhavi xa mina! Ndzi hele matimba hikwalaho ka nhlomulo wa mina, naswona a ndzi yi kumanga ndhawu yo wisela eka yona.” Ha yini a a karhateka hi ndlela leyi?—Yeremiya 45:1-3.

A ku na nhlamulo leyi kongomeke leyi nyikeriwaka. Kambe ringeta ku anakanya hi xiyimo xa Baruku. Ku lemukisa vanhu va le Israyele na Yuda ku ringana malembe ya 23 swi fanele swi byi paluxe swinene vugwinehi ni ku fularhela ka vona Yehovha. Xiboho xa Yehovha xo lovisa Yerusalema na Yuda ni ku yisa tiko leri evuhlongeni eBabilona ku ringana malembe ya 70—ku nga rungula leri Yehovha a ri vuleke hi lembe rero naswona leri kumbexana ri nghenisiweke ni le bukwini leyi—ri fanele ri tseme Baruku nhlana. (Yeremiya 25:1-11) Ku tlula kwalaho, a ku ri ni khombo ra leswaku leswi a a seketela Yeremiya swinene enkarhini lowu wo nonon’hwa a a ta lahlekeriwa hi xikhundlha xa yena ni ntirho wa yena.

Ku nga khathariseki xivangelo xa kona, Yehovha u nghenelerile leswaku a pfuna Baruku leswaku a nga ku rivali ku avanyisa loku a ku tshinerile.  Yehovha u te: “Leswi ndzi swi akeke ndza swi hirimuxa, nileswi ndzi swi byaleke ndza swi simula, ni tiko hinkwaro.” Kutani u tsundzuxe Baruku a ku: “Kambe loko ku ri wena, u tshamela ku lava swilo leswikulu. U nga tshameli ku swi lava.”—Yeremiya 45:4, 5.

Yehovha a nga vulanga leswaku “swilo [leswi] leswikulu” a ku ri yini, kambe Baruku a a swi tiva, ku nga ha va ku navela ka vutianakanyi, ndhuma, kumbe ku hlongorisa rifuwo. Yehovha u n’wi tsundzuxile leswaku a languta swilo hi tihlo ra vutswatsi naswona a tsundzuka leswa ha taka: “Ndzi tisa khombo ehenhla ka nyama hinkwayo, . . . naswona ndzi ta ku nyika moya-xiviri wa wena kukota leswi phangiweke etindhawini hinkwato leti u nga ta ya eka tona.” Vutomi bya Baruku lebyi a byi ri bya risima swinene, a byi ta sirheleriwa kun’wana ni kun’wana laha a a ta ya kona.—Yeremiya 45:5.

Endzhaku ka swiendlakalo leswi, leswi hlamuseriwaka eka Yeremiya tindzima 36 na 45, leswi endlekeke ku sukela hi 625 ku ya eka 624 B.C.E., Bibele a ya ha vuli nchumu hi Baruku ku kondza ku va tin’hweti ti nga ri tingani emahlweni ko va Vababilona va lovisa Yerusalema na Yuda hi 607 B.C.E. Ku humelele yini hi nkarhi wolowo?

Baruku A Tlhela A Seketela Yeremiya

Bibele yi tlhela yi vulavula hi Baruku loko Vababilona va rhendzele Yerusalema. Yeremiya a a “pfaleriwile eXivaveni xa Murindzi” loko Yehovha a n’wi byela leswaku a xava nsimu ya n’wana wa makwavo wa tata wa yena eAnathoti tanihi xikombiso xa leswaku a ku ta va ni ku vuyeteriwa. Baruku u vitaniwile leswaku a ta pfuneta hi ku ya hi endlelo ra le nawini.—Yeremiya 32:1, 2, 6, 7.

Yeremiya u hlamuserile: “Hiloko ndzi tsala papila ra mpfumelelano ndzi vehela xilemo kutani ndzi teka timbhoni loko ndzi ri karhi ndzi pima mali eswikalweni. Endzhaku ka sweswo ndzi teka papila ra mpfumelelano wa ku xava, leri lemiweke . . . ni leri tshikiweke ri pfulekile; hiloko ndzi teka papila ra mpfumelelano wa ku xava ndzi ri nyika Baruku.” Hiloko a lerisa Baruku leswaku a lema mapapila lawa ya mpfumelelano wa ku xava a ma veka exibyeni xa vumba leswaku ma hlayisiwa. Vakambisisi van’wana va pfumela leswaku loko Yeremiya a vula leswaku u ‘tsale’ papila ra mpfumelelano, swi vula leswaku u byele Baruku, mutsari la nga ni vutshila, ivi yena a tsala kunene.—Yeremiya 32:10-14; 36:4, 17, 18; 45:1.

 Baruku na Yeremiya va landzele endlelo ra le nawini ra le nkarhini wolowo. Endlelo leri a ri katsa ku tsala mapapila mambirhi ya mpfumelelano wa ku xava. Buku leyi nge Corpus of West Semitic Stamp Seals ya hlamusela: “Papila ra mpfumelelano ro sungula a ri vitaniwa ‘papila ra mpfumelelano leri lemiweke’ hikuva a ri songiwa ivi ri lemiwa hi xilemo kumbe swilemo swa vumba; a ri ri ni ntwanano lowu tsariweke ehansi. . . . Ra vumbirhi, a ku ri ‘papila ra mpfumelelano leri pfuriweke’ leri nga ni ntwanano lowu kopiweke eka papila leri lemiweke, ni ku songiwa, naswona vanhu a va ri hlaya loko va swi lava. Hikwalaho, a ku ri ni matsalwa mambirhi, leri tsariweke ku sungula ni leri kopiweke kunene, ma tsariwe eka matluka mambirhi ya papirasi lama hambaneke.” Swilo leswi yimburiweke swi tiyisekisa leswaku mukhuva wa ku hlayisa matsalwa exibyeni xa vumba a wu tolovelekile.

Eku heteleleni, Vababilona va hlasele Yerusalema, va wu hisa, ivi va yisa vanhu hinkwavo evuhlongeni handle ka vanhu va nga ri vangani lava nga swisiwana. Nebukadnetsara u veke Gedaliya leswaku a va ndhuna-nkulu. Hiloko a dlayiwa endzhaku ka tin’hweti timbirhi. Vayuda lava seleke va kunguhate ku ya aEgipta, va lwisana ni xitsundzuxo lexi huhuteriweke xa Yeremiya, kutani ku tlhela ku vulavuriwa hi Baruku emhakeni leyi.—Yeremiya 39:2, 8; 40:5; 41:1, 2; 42:13-17.

Varhangeri va Vayuda va byele Yeremiya va ku: “Wena u vulavula mavunwa. Yehovha Xikwembu xa hina a nga ku rhumanga, a ku, ‘Mi nga ngheni aEgipta mi luvela kona.’ Kambe u kuceteriwa hi Baruku n’wana wa Neriya ku lwa na hina leswaku hi nyiketiwa evokweni ra Vakalidiya, leswaku va hi dlaya kumbe va hi yisa evukhumbini eBabilona.” (Yeremiya 43:2, 3) Xihehlo lexi xi swi paluxa kahle leswaku varhangeri va Vayuda a va pfumela leswaku Baruku a a ri ni nkucetelo lowukulu eka Yeremiya. Xana a va pfumela leswaku leswi Baruku a a ri ni xikhundlha lexi tlakukeke kumbe leswi se a a ri ni nkarhi wo leha a ri munghana wa Yeremiya, se a a nga ha tivoni a ri mutsari wa muprofeta ntsena? Kumbexana, kambe ku nga khathariseki leswaku varhangeri va Vayuda a va anakanya yini, rungula leri a a ri huma eka Yehovha.

Hambileswi Xikwembu xi va nyikeke switsundzuxo, Vayuda lava seleke va teke “Yeremiya lowa muprofeta na Baruku n’wana wa Neriya” va famba na vona. Yeremiya u tsarile a ku: “Eku heteleleni va fike etikweni ra Egipta, hikuva a va ri yingisanga rito ra Yehovha; kutani hakatsongo-tsongo va fika eTahapenese,” muti lowu nga le ndzilakaneni ehlalukweni ra le vuxeni bya Nayili, leri nga le ndzilakaneni wa Sinayi. Endzhaku ka sweswo, Baruku a ka ha vulavuriwi hi yena eBibeleni.—Yeremiya 43:5-7.

Hi Nga Dyondza Yini Eka Baruku?

Ku ni swilo swo tala swa nkoka leswi hi nga swi dyondzaka eka Baruku. Dyondzo yin’wana leyi hlamarisaka i ku tiyimisela ka yena ku tirhisa vutshila bya yena entirhweni wa Yehovha ni ku tirhisa vuxaka lebyi a a ri na byona ni swirho swa le vuhosini, ku nga khathariseki vuyelo bya kona. Namuntlha Timbhoni ta Yehovha to tala—vavanuna ni vavasati—ti kombisa moya lowu fanaka, ti tirhisa vutshila bya tona entirhweni wa le Bethele, entirhweni wo aka ni le mintirhweni yin’wana yo fana ni yoleyo. Xana u nga wu kombisa njhani moya lowu fanaka ni wa Baruku?

Loko Baruku a tsundzuxiwe leswaku a nga tikarhateli ku lava “swilo leswikulu” emasikwini yo hetelela ya Yuda, swi le rivaleni leswaku u yingisile hikuva vutomi bya yena byi ponisiwile. Swi fanerile leswaku hi tirhisa ndzayo leyi, tanihi leswi na hina hi hanyaka emasikwini yo hetelela ya mafambiselo lawa ya swilo. Yehovha wa ha hi tshembisa leswi fanaka—vutomi bya hina byi ta ponisiwa. Xana hi nga swi yingisa switsundzuxo swoleswo ku fana na Baruku?

Hi nga dyondza dyondzo leyi pfunaka emhakeni leyi. Baruku u pfune Yeremiya ni n’wana wa makwavo wa tata wa yena leswaku va landzela maendlelo ya le nawini eka ntwanano wa vona wa bindzu, hambileswi vavanuna lavambirhi a va ri maxaka. Lexi i xikombiso xa le Matsalweni eka Vakreste lava nghenelaka ta mabindzu ni vamakwavo va vona va moya. Swi pfumelelana ni Matsalwa, swa twisiseka naswona swi kombisa rirhandzu ku landzela xikombiso lexi xo va ni mintwanano leyi tsariweke ehansi ya timhaka ta mabindzu.

Hambileswi Baruku ku vulavuriwaka ha yena katsongo eBibeleni, Vakreste hinkwavo namuntlha va fanele va n’wi tekela enhlokweni. Xana u ta tekelela xikombiso lexinene xa matsalana loyi wo tshembeka wa Yeremiya?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Xilemo xa vumba xa Baruku

[Xihlovo Xa Kona]

Bulla: Courtesy of Israel Museum, Jerusalem