Xitsundzuxo Lexi Tshembekaka Xo Kurisa Vana

LOKO Ruth a vulavula hi ku tika ka yena ko sungula, u te: “A ndzi ri na malembe ya 19, ndzi tshama ekule ni vandyangu wa ka hina naswona a ndzi nga swi lunghekelanga nikatsongo.” Leswi yena hi yexe a a ri n’wana, a a nga ehleketisisanga leswaku ku va mutswari swi vula yini. A a ta swi kuma kwihi switsundzuxo leswi tshembekaka?

Hi hala tlhelo, Jan, loyi sweswi a nga tata wa vana vambirhi lava kuleke, u ri: “A ndzi titshemba ngopfu eku sunguleni. Kambe a swi ndzi tekelanga nkarhi wo leha ku lemuka leswaku vutivi lebyi a ndzi ri na byona a byi nga ta pfuna ku ya kwihi.” Hambiloko vatswari va titwa va nga swi lunghekelanga ku kurisa vana ta ha suka kumbe hi ku famba ka nkarhi, va nga wu kuma kwihi mpfuno wo kurisa vana va vona?

Namuntlha, vatswari vo tala va endla ndzavisiso eka Internet. Kambe u nga ha tivutisa leswaku swi tshembeke ku fikela kwihi switsundzuxo leswi kumekaka kwalaho. Ku ni xivangelo lexi twalaka xa ku va ni vuxiyaxiya swinene. Xana wa swi tiva hakunene leswaku i vamani lava ku nyikaka switsundzuxo eka Internet? Xana vona va swi kotile ku kurisa vana va vona? Hi yona mhaka leyi swi lavaka leswaku u va ni vuxiyaxiya loko swi ta etimhakeni leti khumbaka ndyangu wa wena. Hilaha xihloko lexi hundzeke xi boxeke hakona, hambi ku ri switsundzuxo leswi humaka eka vatshila swi nga ha ku khomisa tingana minkarhi yin’wana. Kutani u fanele u ya kwihi?

Xihlovo lexikulu xa switsundzuxo swo kurisa vana i Yehovha Xikwembu, Musunguri wa ndyangu. (Vaefesa 3:15) Hi yena ntsena mutshila wa ntiyiso. Eka Rito rakwe, Bibele, u hi nyika switsundzuxo leswi tshembekaka, leswi twisisekaka ni leswi tirhaka hakunene. (Pisalema 32:8; Esaya 48:17, 18) Kambe hi ni vutihlamuleri byo swi tirhisa.

Ku vutisiwe vatekani vo hlayanyana hi leswi va swi dyondzeke loko va kurisa vana va vona leswaku va va vanhu lava ringaniselaka lava chavaka Xikwembu. Va vule leswaku leswi endleke va humelela ngopfu-ngopfu i ku tirhisa misinya ya milawu ya Bibele. Va kume leswaku switsundzuxo swa Bibele swa tirha namuntlha ku fana ni le nkarhini lowu Bibele yi tsariweke ha wona.

Dzumba Ni Vana Va Wena

Loko Catherine, loyi a nga na vana vambirhi, a vutisiwa leswaku i switsundzuxo swihi leswi n’wi pfuneke ngopfu, u hatle a vulavula hi tsalwa ra Deteronoma 6:7. Tsalwa leri ri ri: “U fanele u [dyondzisa n’wana wa wena misinya ya milawu ya Bibele] hi ku phindha-phindha naswona u vulavula ha [yona] loko u tshama endlwini ya wena, loko u famba egondzweni, loko u etlela niloko u pfuka.” Catherine u swi xiyile leswaku loko a ta landzela ndzayo yoleyo, a a fanele a dzumba ni vana va yena.

U nga ha ku, ‘Swi olovile ku swi vula ku ri ni ku swi endla.’ Tanihi leswi mindyangu yo tala yi nga ni vatswari lava tirhaka havambirhi ka vona, xana va ta swi kotisa ku yini ku dzumba nkarhi wo leha ni vana va vona? Torlief, loyi n’wana wakwe wa jaha se a nga ni ndyangu wakwe, u vula leswaku nchumu wa nkoka i ku landzela ndzayo leyi kumekaka eka Deteronoma. Famba ni vana va wena kun’wana ni kun’wana laha u yaka kona, kutani u ta pfulekeriwa hi tindlela to vulavula na vona. Torlief wa hlamusela: “Mina ni n’wana wa mina a hi tirha swin’we eka mintirho ya le kaya. A hi teka maendzo tanihi ndyangu. A hi dya swin’we.” Hikwalaho ka sweswo, u ri, “minkarhi hinkwayo n’wana wa hina a a titwa a ntshunxekile ku tiphofula.”

Kambe, ku vuriwa yini loko mi tsandzeka ku vulavurisana? Sweswo swi va tano minkarhi yin’wana loko vana va ri karhi va kula. Hambiswiritano, ku dzumba ni vana nkarhi wo leha swi nga pfuna. Nuna wa Catherine, la vuriwaka Ken, u tsundzuka leswaku loko n’wana wa vona wa nhwanyana a va eka malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi, u sungule ku vilela a vula leswaku tata wakwe a nga yingisi loko a vulavula. Xexo i xivilelo lexi tolovelekeke xa  vantshwa. Xana a a ta endla yini? Ken u ri: “Ndzi endle xiboho xo heta nkarhi wo leha na yena hi ri vambirhi, hi vulavula hi leswi a swi ehleketaka, mintlhaveko yakwe ni leswi n’wi karhataka. Sweswo swi pfunile hakunene.” (Swivuriso 20:5) Hambiswiritano, Ken u kholwa leswaku leswi endleke leswaku endlelo leri ri tirha, hileswi ku vulavurisana a ku nga ri xiphiqo ekaya ra vona. U ri: “Minkarhi hinkwayo mina ni n’wananga wa nhwanyana a hi ri ni vuxaka lebyinene, kutani a a nga chavi ku vulavula na mina.”

Lexi hlamarisaka, nkambisiso wun’wana wa sweswinyana wu vike leswaku vantshwa va vilela ngopfu ku tlula vatswari, va vula leswaku vatswari a va tinyiki nkarhi wo tala wo dzumba na vona. Kutani ha yini u nga tirhisi ndzayo ya le Bibeleni? Heta nkarhi wo tala hilaha u nga kotaka hakona u ri ni vana va wena—mi tidzumberile, mi tirha swin’we, loko mi ri ekaya ni loko mi teka riendzo, nimixo loko mi pfuka ni loko mi nga si ya eku etleleni nimadyambu. Loko swi koteka famba na vona kun’wana ni kun’wana laha u yaka kona. Hilaha Deteronoma 6:7 yi hlamuselaka hakona, a nga kona loyi a nga ku dzumbelaka ni vana va wena.

Va Dyondzise Mahanyelo Lamanene

Mario, tata wa vana vambirhi, hilaha ku fanaka u ri: “Rhandza vana va wena swinene naswona u va hlayela.” Hambiswiritano, a wu fanelanga u va nyika vutivi ntsena. U fanele u va dyondzisa ku hambanisa leswinene eka leswo biha. Mario wa engetela: “Dyondza na vona Bibele.”

Malunghana ni mhaka leyi, Bibele yi tsundzuxa vatswari yi ku: ‘Mi nga tshuki mi dyisa vana va n’wina mbitsi, kambe va kuriseni eku layeni ni le ku dyondziseni ka Hosi.’ (Vaefesa 6:4, Bibele Ya Xitsonga) Mhaka ya mahanyelo a yi kandziyisiwi emakaya yo tala namuntlha. Van’wana va anakanya leswaku loko vana se va kurile, va ta tihlawulela leswaku i mahanyelo wahi lawa va ma lavaka. Xana swa twala eka wena? Tanihi leswi vana va lavaka swakudya leswinene leswaku va kula va hanye kahle, kutani mianakanyo ni timbilu ta vana swi lava ku leteriwa. Loko vana va nga dyondzi mahanyelo lamanene ekaya, a swi kanakanisi leswaku va ta tekelela mavonelo ya vadyondzi-kulobye ni ya vadyondzisi va vona kumbe ya swihaxa-mahungu.

Bibele yi nga pfuna vatswari leswaku va dyondzisa vana va vona ku hambanisa leswinene eka leswo biha. (2 Timotiya 3:16, 17) Jeff, nkulu wa Mukreste la nga ni ntokoto loyi a kuriseke vana vambirhi, u bumabumela leswaku mutswari a tirhisa Bibele ku dyondzisa vana mahanyelo lamanene. U ri: “Ku tirhisa Bibele swi pfuna leswaku vana va vona ndlela leyi Muvumbi a titwaka ha yona hi mhaka yo karhi, ku nga ri ndlela leyi vatswari va vona va titwaka ha yona. Nchumu lowu xiyekaka hileswaku Bibele yi khumba mianakanyo ni mbilu hi ndlela leyi hlawulekeke. Leswaku hi lulamisa mahanyelo kumbe mianakanyo yo biha, a hi ringeta ku kuma tsalwa leri faneleke. Kutani, loko hi ri ni n’wana etlhelweni, a hi n’wi kombela leswaku a hlaya tsalwa ra kona. Hakanyingi, n’wana a a sungula ku rila endzhaku ko hlaya tsalwa. Swi hi hlamarisile. Bibele yi ve ni matimba swinene ku tlula nchumu wun’wana ni wun’wana lowu hi wu anakanyeke kumbe ku wu endla.”

Vaheveru 4:12 ya hlamusela: “Rito ra Xikwembu ra hanya naswona ri ni matimba, . . . naswona ra swi kota ku twisisa miehleketo ni makungu ya mbilu.” Hikwalaho, rungula leri humaka eBibeleni a hi mianakanyo ya vanhu ntsena kumbe mintokoto ya lava Xikwembu xi va tirhiseke ku yi tsala. Ematshan’weni ya sweswo, yi tamele mianakanyo ya Xikwembu malunghana ni timhaka ta mahanyelo. Leswi swi endla leswaku rungula ra Bibele ri hambana ni tindzayo letin’wana hinkwato. Loko u tirhisa Bibele leswaku u dyondzisa vana va wena, u va pfuna leswaku va va ni mianakanyo ya Xikwembu etimhakeni to karhi. Ndzetelo wa wena wu va wa nkoka, naswona u va exiyin’weni xo fikelela mbilu ya n’wana wa wena.

Catherine, loyi a boxiweke eku sunguleni wa pfumela. U ri: “Loko swiyimo swi tika swinene, na hina a hi swi lava swinene switsundzuxo swa Rito ra Xikwembu—naswona swi tirhile!” Xana u nga yi tirhisa swinene Bibele loko u dyondzisa vana va wena leswaku va hambanisa leswinene eka leswo biha?

Vana La Anakanyelaka

Muapostola Pawulo u kombetela eka nsinya wun’wana wa nkoka lowu pfunaka eku kuriseni ka vana. U khutaze Vakreste-kulobye a ku: “Ku anakanyela ka n’wina a ku tiviwe hi vanhu hinkwavo.” (Vafilipiya 4:5) Hakunene, sweswo swi katsa ku pfumelela vana va hina va vona ku anakanyela ka hina. Kutani tsundzuka leswaku ku anakanyela ka  hina ku kombisa “vutlhari lebyi humaka ehenhla.”—Yakobo 3:17.

Kambe, xana ku anakanyela ku hoxa xandla hi ndlela yihi eku leteleni ka vana va hina? Hambiloko hi ringeta ku va pfuna hilaha hi nga kotaka hakona, a hi lavi ku lawula swiendlo swa vona hinkwaswo. Hi xikombiso, Mario, la tshahiweke eku sunguleni, i Mbhoni ya Yehovha, naswona wa tsundzuka: “Hakanyingi a hi khutaza vana va hina leswaku va khuvuriwa, va va vatirheli va nkarhi hinkwawo nileswaku va fikelela tipakani tin’wana ta moya. Kambe hi swi veke erivaleni leswaku hi vona va faneleke va endla xiboho hi nkarhi lowu faneleke.” Vuyelo byi ve byihi? Vana va vona havambirhi sweswi i vachumayeri va nkarhi hinkwawo.

Bibele yi tsundzuxa vatatana eka Vakolosa 3:21 yi ku: “Mi nga dyisi vana va n’wina mbitsi, leswaku va nga heli mbilu.” Catherine wa yi tlangela ndzimana yoleyo. Loko mutswari a sungula ku hela mbilu, u hatla a hlundzuka kumbe a koxa-koxa vana swilo swo tala ngopfu. Kambe u ri, “u nga koxa-koxi swo tala ngopfu eka vana, u langutela leswaku va ta endla leswi wena u kotaka ku swi endla.” Catherine na yena i Mbhoni ya Yehovha, naswona wa engetela a ku: “Endla leswaku va tsakela ku tirhela Yehovha.”

Jeff, loyi a boxiweke eku sunguleni, u nyikela nhlamuselo leyi pfunaka, a ku: “Loko vana va hina va ri karhi va kula, munghana wa hina lonkulu u hi byele leswaku u swi xiyile leswaku minkarhi yo tala a a ala swikombelo swa vana vakwe. Sweswo swi va karhatile, kutani va titwa va tshikileriwile. Leswaku hi papalata mhaka leyi, u ringanyete leswaku hi lava tindlela to amukela swikombelo swa vona.

“Hi kume sweswo ku ri xitsundzuxo lexinene,” ku vula Jeff. “Kutani hi lave tindlela leti vana va hina va nga endlaka swilo ni vana van’wana ha tona ehansi ka swiyimo leswi hi swi vonaka swi ri swinene. Kutani a hi va tshinelela hi va vutisa: ‘Xana ma swi tiva leswaku ximani-mani u endla swo karhi? Hikwalaho ka yini na n’wina mi nga yi?’ Kumbe loko vana va hi kombela leswaku hi va yisa endhawini yo karhi, a hi tikoka hambiloko hi karhele. A hi endla sweswo leswaku hi papalata ku va alela.” Sweswo swi kombisa ku anakanyela—ku pfumelelana ni swiyimo handle ko tshova misinya ya milawu ya Bibele.

Vuyeriwa Eka Switsundzuxo Leswi Tshembekaka

Vo tala va mimpatswa leyi, sweswi va ni vatukulu. Va tsaka loko va vona misinya leyi ya Bibele yi pfuna vana va vona leswaku va humelela tanihi vatswari. Xana u nga pfuneka eka switsundzuxo leswi humaka eBibeleni?

Loko Ruth, la boxiweke eku sunguleni, a ve mutswari, yena ni nuna wakwe minkarhi yin’wana a va titwa va ri hava loyi a nga va pfunaka. Kambe a swi nga ri tano. A va ri ni switsundzuxo leswi tlakukeke swa Rito ra Xikwembu, ku nga Bibele. Timbhoni ta Yehovha ti humese swipfuneti swo tala swo dyondza Bibele leswi nga pfunaka vatswari. Swipfuneti leswi swi katsa tibuku leti nge Dyondza Eka Mudyondzisi Lonkulu, Buku Yanga Ya Timhaka Ta Bibele, Swivutiso Leswi Vantshwa Va Swi Vutisaka—Tinhlamulo Leti Tirhaka ni Nghwazi Leyi Tshameke Yi Hanya. Torlief, nuna wa Ruth u ri: “Namuntlha ku ni switsundzuxo swa Bibele swa ntsandza-vahlayi leswi vatswari va nga swi kumaka hi ku olova. Loko vo swi tirhisa, va nga kuma mpfuno leswaku va tamela timhaka hinkwato ta vutomi loko n’wana a ri karhi a kula.”

 [Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Leswi VATSHILA Va Swi Vulaka . . . Leswi BIBELE Yi Swi Vulaka

Hi Ku Kombisa Rirhandzu:

Dok. John Broadus Watson u khutaze vatswari ebukwini leyi nge The Psychological Care of Infant and Child (1928), a ku: “U nga tshuki u angarha ni ku ntswontswa” vana va wena. “U nga tshuki u va xinga.” Hambiswiritano, sweswinyana Dok. Vera Lane na Dok. Dorothy Molyneaux va vule leswi landzelaka eka magazini lowu nge Our Children (March 1999): “Vukambisisi byi kombisa leswaku vana lavatsongo lava nga angarhiwiki ni ku kombiwa rirhandzu va tala ku kula va nga hanyanga kahle.”

Ku hambana ni sweswo, Esaya 66:12 yi vulavula hi Xikwembu xi ri lexi rhandzaka vanhu va xona ku fana ni mutswari la rhandzaka vana vakwe. Hilaha ku fanaka, loko vadyondzisiwa va Yesu va ringeta ku sivela vanhu leswaku va nga tisi vana eka Yesu, u va tshinyile a ku: “Tshikani vana lavatsongo va ta eka mina; mi nga ringeti ku va sivela. Kutani a angarha vana, a va katekisa.”—Marka 10:14, 16.

Hi Ku Dyondzisa Mahanyelo Lamanene:

Eka xihloko xa 1969 xa New York Times Magazine, Dok. Bruno Bettelheim u kandziyise leswaku n’wana u ni “mfanelo yo tisungulela mavonelo ya yena, a nga lawuriwi hi [vatswari va yena], kambe hi swilo leswi a hlanganaka na swona evuton’wini bya siku na siku.” Hambiswiritano, endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 30, Dok. Robert Coles, mutsari wa The Moral Intelligence of Children (1997), u pfumerile a ku: “Vana va lava ku titwa va ri ni xikongomelo ni nkongomiso evuton’wini, milawu leyi va faneleke va hanya ha yona,” leyi amukelekaka eka vatswari ni vanhu van’wana lavakulu.

Swivuriso 22:6 yi khutaza vatswari: “Letela mufana hi ndlela leyi nga yakwe; hambiloko a kurile a nge hambuki eka yona.” Rito ra Xiheveru leri hundzuluxeriweke va ku, “letela” nakambe ri vula “ku teka goza” naswona laha ri kombisa ku teka goza ro sungula u letela ricece. Kutani vatswari va khutaziwa ku sungula ku dyondzisa vana va vona mahanyelo lamanene ku sukela loko va ha ri tincece. (2 Timotiya 3:14, 15) Leswi va swi dyondzaka loko va ha ri vatsongo hakanyingi a va swi rivali.

Hi Ku Tshinya:

Dok. James Dobson u tsarile eka The Strong-Willed Child (1978): “Loko mutswari la nga ni rirhandzu a xupula n’wana, sweswo i ndlela leyinene yo dyondzisa leyi sivelaka mahanyelo yo biha.” Hi hala tlhelo, eka xihloko xin’wana lexi tekiweke eka nkandziyiso wa vunkombo wa buku leyi dumeke leyi nge Baby and Child Care (1998), Dok. Benjamin Spock u te: “Ku xupula swi dyondzisa vana leswaku munhu lonkulu, la nga ni ntamu u ni matimba yo endla leswi a swi rhandzaka, ku nga khathariseki leswaku u hoxile kumbe e-e.”

Malunghana ni ku tshinya, Bibele yi ri: “Nkhavi ni ku tshinya swi nyika vutlhari.” (Swivuriso 29:15) Hambiswiritano, a hi vana hinkwavo lava faneriwaka hi ku xupuriwa. Swivuriso 17:10 ya hi byela: “Ku tshinya ku tirha ngopfu eka loyi a nga ni ku twisisa ematshan’weni yo ba xihunguki ka dzana.”

[Xifaniso]

Tirhisa Bibele leswaku u fikelela mbilu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Vatswari lava tlhariheke va hlelela vana va vona vuhungasi