Christophe Plantin—Mukandziyisi-nkulu Wa Bibele

JOHANNES GUTENBERG (la hanyeke kwalomu ka 1397-1468) u dume hi ku kandziyisa Bibele yo sungula a tirhisa muchini wo kandziyisa lowu rhwalekaka. Kambe a hi vanhu vangani lava tivaka Christophe Plantin. A a ri mukandziyisi-nkulu, loyi a hetisiseke xiphemu xa nkoka xo endlela vanhu tibuku ni Tibibele emisaveni hinkwayo hi malembe ya va-1500.

Christophe Plantin u velekiwe kwalomu ka lembe ra 1520 eSaint-Avertin, le Furwa. Leswi a a lava ndhawu leyi vanhu va kona va voyameleke eka tidyondzo to hambana-hambana ta vukhongeri ni ndhawu leyi yimeke kahle hi tlhelo ra timali, laha swilo a swi ta famba kahle ku tlula le Furwa, Plantin loko a ri ehansinyana ka malembe ya 30 u ye a ya tshama eAntwerp eMatikweni ya le Hansi. *

Plantin u sungule ntirho wakwe tanihi muhlanganisi wa tibuku ni muendli wa swilo swa dzovo. Swilo leswi a a swi endla leswi sasekisiweke hi dzovo a swi rhandziwa hi tinghamula. Hambiswiritano, hi 1555 Plantin u humeleriwe hi mhangu leyi endleke leswaku a cinca ntirho wakwe. Loko a ri endleleni a fambisa xibokisana xa dzovo lexi xaveriweke mufumi wa Matiko ya le Hansi, ku nga Hosi Philip wa Vumbirhi wa le Spaniya, Plantin u hlaseriwile exitarateni le Antwerp. Vavanuna van’wana lava dakweke va n’wi tlhave hi banga ekatleni. Hambileswi mbanga ya Plantin yi holeke, a a nga ha swi koti ku endla ntirho wa mavoko kutani u boheke ku tshika ntirho wa yena. Leswi Hendrik Niclaes, murhangeri wa ntlawa wa Ma-anabaptist a n’wi seketeleke hi timali, Plantin u sungule ntirho wo kandziyisa.

“Ntirho Ni Ku Tiyisela”

Plantin u thye vugandliselo byakwe vito leri nge De Gulden Passer (The Golden Compass). Mfungho wakwe a wu ri ni nchumu wa nsuku wo endla minkhwati hi wona ni marito lama nge “Labore et Constantia,” leswi vulaka leswaku “Ntirho ni ku Tiyisela.” Mfungho lowu a wu n’wi hlamusela kahle wanuna loyi la hisekaka.

Leswi a hanyeke enkarhini lowu a ku ri ni mpfilumpfilu lowukulu eka vukhongeri ni le ka tipolitiki eYuropa, Plantin u ringetile ku papalata ku tipeta ekhombyeni. Ntirho wa ku kandziyisa a wu ri wa nkoka swinene eka yena. Hambileswi a a ma twela Maprotestente lawa a ma lwela leswaku ku va ni ku cinca ekerekeni, mutsari Maurits Sabbe u vula leswaku “a a nga tikombi kahle leswaku u yime kwihi etimhakeni ta vukhongeri.” Hikwalaho ka sweswo, ku hangalake mhaka ya leswaku Plantin u kandziyisa tibuku ta mavunwa. Hi xikombiso, hi 1562 u boheke ku balekela eParis ku ringana nkarhi lowu tlulaka lembe.

Loko Plantin a tlhelele eAntwerp hi 1563, u tirhisane ni van’wamabindzu lava fuweke, lava van’wana va vona a va tiviwa hi ku va Ma-calvin. Eka malembe ya ntlhanu lawa va tirhisaneke eka wona, va kandziyise tibuku to hambana-hambana ta 260 hi michini yo gandlisa ya Plantin. Tibuku leti a ti katsa vuhundzuluxeri bya Bibele ya Xiheveru, ya Xigriki ni ya Xilatini swin’we ni vuhundzuluxeri bya Bibele ya Dutch Catholic Louvain leyi sasekisiweke hi mivala ya nsuku ni ya silivhere.

“Nhluvuko Wa Nkoka Swinene Eka Vugandlisi”

Hi 1567, enkarhini lowu Matiko ya le Hansi a ma lwisana swinene ni mfumo wa Spaniya, Hosi Philip wa Vumbirhi wa le Spaniya u rhumele Ndhuna ya le Alba leswaku yi ya va ndhuna-nkulu kwalaho. Leswi a yi nyikiwe vulawuri hinkwabyo hi hosi, ndhuna leyi yi endle matshalatshala yo herisa nkaneto lowukulu wa Maprotestente. Hikokwalaho Plantin u sungule  ntirho lowukulu lowu a a tshemba leswaku a wu ta herisa swisolo hinkwaswo swa leswaku yena i mpambukwa. A a swi navela swinene ku kandziyisa vuhundzuluxeri bya tindzimana ta Bibele hi tindzimi ta yona to sungula lebyi a byi ta tirhisiwa hi swidyondzeki. Hikwalaho ka vuhundzuluxeri lebyi lebyintshwa, Plantin u swi kotile ku kuma nseketelo wa Philip wa Vumbirhi. Hosi leyi yi tshembise leswaku yi ta n’wi seketela hi timali naswona yi rhumele Arias Montano, mutivi la dumeke wa timhaka ta vanhu, leswaku a va mulanguteri wa ntirho lowu.

Montano a a ri ni vutshila bya ku tiva tindzimi, kutani a a tirha tiawara ta 11 hi siku. A a pfuniwa hi vanhu van’wana lava nga ni vutshila bya ku tiva tindzimi lava humaka eSpaniya, eBelgium ni le Furwa. Pakani ya vona a ku ri ku lunghiselela vuhundzuluxeri lebyintshwa lebyi xiximekaka bya Tindzimi to Tala bya le Complutum. * Handle ka Vulgate ya Xilatini, Septuagint ya Xigriki ni tsalwa ro sungula ra Xiheveru, Bibele leyintshwa ya Tindzimi to Tala ya Plantin a yi ri ni Vuhundzuluxeri bya Xiaramu ni Peshitta ya Xisiriya ni tinhlamuselo ta tona ta vuhundzuluxeri bya Xilatini.

Yi sungule ku kandziyisiwa hi 1568. Ntirho lowu lowukulu wu hetiwe hi 1573. Ntirho lowu wu hatle wu hetiwa ku tlula mintirho leyin’wana leyi fanaka. Loko a tsalela Hosi Philip wa Vumbirhi, Montano u te: “Haleno ku endliwa ntirho wo tala hi n’hweti yin’we ku tlula lowu endliwaka hi lembe eRhoma.” Plantin u kandziyise 1 213 ya tikopi ta Bibele leyintshwa ya Tindzimi to Tala, leyi ha yin’we a yi ri ni tivholumo letikulu ta nhungu. Marito lawa a ma ri eka tluka ro sungula a ma ri ni xifaniso lexi kandziyisiweke xa nghala, nkuzi, mhisi ni xinyimpfana leswi dyaka exitsengeleni xin’we hi ku rhula, xisweswo yi kombisa leswi tsariweke eka Esaya 65:25. Loko tivholumo ta Bibele leyi ti nga hlanganisiwanga ti va buku yin’we a ti xavisiwa hi mali leyi ringanaka 70 wa ti-guilder—ku nga mali yo tala swinene tanihi leswi hi xiringaniso swirho swa ndyangu hi nkarhi wolowo a swi hola mali ya kwalomu ka 50 wa ti-guilder  hi lembe. Loko yi helerile Bibele leyi a yi vitaniwa Bibele ya Tindzimi to Tala ya le Antwerp. Nakambe a yi vitaniwa Biblia Regia (Royal Bible [Bibele ya le Vukosini]) hileswi Hosi Philip wa Vumbirhi a seketeleke hi timali eku kandziyisiweni ka yona.

Hambileswi Mupapa Gregory wa Vukhume-nharhu a amukeleke Bibele leyi, Arias Montano u soriwe ngopfu hikwalaho ka ntirho wakwe. Xivangelo xin’wana a ku ri leswi Montano a a teka matsalwa yo sungula ya Xiheveru ma ri lama tlulaka Vulgate ya Xilatini. Mukaneti wa yena lonkulu a ku ri León de Castro, mufundhisi wa Mupaniya loyi a a teka Vulgate ya Xilatini yi ri leyi tlakukeke hi ku helela. De Castro u hehle Montano hi leswaku u soholote matsalwa hi filosofi leyi kanetaka dyondzo ya Vunharhu-un’we. Hi xikombiso, de Castro ngopfu-ngopfu u vule leswaku Peshitta ya Xisiriya yi suse marito lama nga mavunwa lama engeteriweke eka 1 Yohane 5:7 lama nge, “etilweni, Tatana, Rito ni Moya lowo Kwetsima: kutani leswinharhu i nchumu wun’we.” (King James Version) Hambiswiritano, Vakonanisi va le Spaniya va kume leswaku Montano a nga na nandzu eka swisolo hinkwaswo swa leswaku i mpambukwa. Van’wana va teka Bibele ya Tindzimi to Tala ya le Antwerp yi ri “nhluvuko wa nkoka swinene eka vugandlisi lebyi kandziyisiweke hi munhu un’we hi lembe-xidzana ra vu-16.”

Mpfuno Lowu Heteke Nkarhi Wo Leha

Vakandziyisi vo tala va nkarhi wolowo a va ri ni michini yimbirhi kumbe yinharhu ntsena. Hambiswiritano, loko se a hluvuke ngopfu entirhweni wakwe, Plantin se a a ri ni kwalomu ka 22 ya michini yo gandlisa ni vatirhi va 160. Ematikweni lawa a ku vulavuriwa Xipaniya, u dume hi ku va mukandziyisi lonkulu.

Hi nkarhi wolowo, Matiko ya le Hansi a ma lwisana swinene ni mfumo wa Spaniya. Ku ve ni hasahasa edorobeni ra Antwerp. Hi 1576, masocha ya le Spaniya lama nga wu kumangiki muholo wa wona ma pfukele mfumo kutani ma phanga edorobeni. Ku hisiwe tiyindlu leti tlulaka 600 naswona magidi ya vaaki va le Antwerp va dlayiwile. Van’wamabindzu va balekile edorobeni. Sweswo swi endle leswaku Plantin a lahlekeriwa swinene hi tlhelo ra timali. Ku tlula kwalaho, u boheke ku hakela masocha lawa ndzuvo wo tala swinene.

Hi 1583, Plantin u rhurhele eLeiden, ku nga doroba leri nga kwalomu ka 100 wa tikhilomitara en’walungwini wa Antwerp. Kwalaho u sungule vugandliselo kutani a vekiwa ku va mukandziyisi wa le Yunivhesiti ya Leiden, ku nga vandla ra dyondzo leri vumbiweke hi Maprotestente ya Ma-calvin. Ku tlhele ku pfuka swihehlo swa khale swa leswaku a nga tshembekanga eka Kereke ya Khatoliki. Kutani Plantin u tlhelele eAntwerp eku heleni ka 1585, endzhakunyana ka loko doroba ri tlhele ri va ehansi ka mfumo wa Spaniya. Hi nkarhi wolowo se a a ri ni malembe ya kwalomu ka 60, naswona vugandliselo bya yena lebyi vuriwaka The Golden Compass se a byi lo sala ni vatirhi va mune lava tirhisaka muchini wun’we. Plantin u sungule ku pfuxa vugandliselo. Hambiswiritano, a bya ha tlhelanga byi va exiyin’weni xa byona xa le ku sunguleni, kutani Plantin u fe hi July 1, 1589.

Christophe Plantin u kandziyise tibuku to hambana-hambana ta 1 863, ku nga xiringaniso xa 55 wa tona hi lembe, ku ringana malembe ya 34. Ninamuntlha, sweswo a ku ta va ku ri nhluvuko lowukulu eka mukandziyisi la tiyimeleke. Hambileswi Plantin a a swi papalata ku namarhela vukhongeri, ntirho wakwe a wu nga seketeli ku kandziyisiwa ka tibuku ni vugandlisi ntsena, kambe a wu tlhela wu seketela ku dyondza Matsalwa lama huhuteriweke. (2 Timotiya 3:16) Hakunene, Plantin ni vakandziyisi va le minkarhini yakwe va hoxe xandla swinene leswaku eku heteleleni vanhu lava tolovelekeke va swi kota ku kuma Tibibele.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 15]

MUZIYAMU YA PLANTIN-MORETUS

Muako lowu nga edorobeni ra Antwerp laha Plantin ni vatukulu vakwe va tshameke va tlhela va tirhela kona wu pfuriwile leswaku wu va muziyamu ya vanhu hinkwavo hi 1877. A byi kona ni byin’we vugandliselo bya nkarhi wolowo lebyi bya ha riki kona ku fikela sweswi. Ku vekiwe ntlhanu wa michini yo gandlisa ya lembe-xidzana ra vu-17 ni ra vu-18 leswaku vanhu va yi vona. Yimbirhi ya yona—ya khale swinene emisaveni—swi tikomba a yi ri kona eminkarhini ya Plantin. Muziyamu leyi yi ni tinhlanga [leti ti yimeleke toxe ku fana ni tindzoho] ta kwalomu ka 15 000 leti a ti tirhisiwa ku endla marito ni swipulangwana swa 15 000 swin’we ni tipuleti ta koporo ta 3 000 to gandlisa ha tona. Layiburari leyi yi nga le muziyamu leyi yi na 638 wa matsalwa ya voko ya lembe-xidzana ra vukaye ku ya eka lembe-xidzana ra vu-16 swin’we ni tibuku ta 154 leti kandziyisiweke emahlweni ka lembe ra 1501. Tibuku leti ti katsa ni Bibele ya Gutenberg yo sungula, leyi veke kona emahlweni ka 1461 swin’we ni yin’wana ya Tibibele ta Tindzimi to Tala ta le Antwerp ya Plantin leyi dumeke swinene.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Arias Montano

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Bibele ya Tindzimi to Tala ya le Antwerp yi ni matsalwa ya Xiheveru, “Vulgate” ya Xilatini, “Septuagint” ya Xigriki swin’we ni “Peshitta” ya Xisiriya ni Vuhundzuluxeri bya Xiaramu ni tinhlamuselo ta vuhundzuluxeri bya yona bya Xilatini

[Xihlovo Xa Kona]

By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 15]

Both images: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/​Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen