Mhaka Ya Vutomi

Nyimpi Ya Hina Ya Ku Tshama Hi Tiyile eMoyeni

Hi ku vula ka Rolf Brüggemeier

Papila ro sungula leri ndzi ri kumeke endzhaku ko pfaleriwa a ri huma eka munghana wa mina. U ndzi tivise leswaku mana wa mina ni tindzisana ta mina—ku nga Peter, Jochen na Manfred—na vona va khomiwile. Sweswo swi siye tindzisana ta hina timbirhi ta vanhwanyana ti ri hava vatswari ni vamakwavo. Ha yini valawuri va le Jarimani Vuxa a va xanisa ndyangu wa ka hina? I yini lexi hi pfuneke ku tshama hi tiyile emoyeni?

NYIMPI YA VUMBIRHI YA MISAVA yi onhe ku rhula ka vutsongwana bya hina; hi vone tihanyi leti a ti vangiwa hi nyimpi. Tatana u nghene evuthwini ra Jarimani kutani a fa a ri socha leri khomiweke hi valala. Sweswo a swi vula leswaku Manana, loyi a a vuriwa Berta, a a fanele ku khathalela vana va tsevu lava a va sukela eka lembe rin’we ku ya eka malembe ya 16 hi vukhale.

Kereke leyi Manana a a nghena yona yi endle leswaku a heleriwa hi ntshembo eka vukhongeri, a nga ha lavi no twa hi ta Xikwembu. Kambe siku rin’wana hi 1949, Ilse Fuchs, wansati la nga ni vuxiyaxiya, u te ekaya a ta vulavula hi ta Mfumo wa Xikwembu. Swivutiso ni tinhlamuselo ta yena swi endle leswaku Manana a lava ku tiva. Dyondzo ya Bibele yi nyike Manana ntshembo.

Hambiswiritano, hina vana va vafana a hi kanakana eku sunguleni. Hi tshembisiwe swilo leswinene ngopfu hi Manazi ivi ku landzela Makhomunisi, kambe switshembiso swa kona hinkwaswo a swi hetisekanga. Hambileswi a hi nga ha tshembi nchumu malunghana ni switshembiso leswintshwa, hi tsakile loko hi twa hi ta Timbhoni tin’wana leti a ti ri etikampeni ta nxaniso hikwalaho ko ala ku hlanganyela enyimpini. Haxawa wa kona, mina, Manana na Peter hi khuvuriwile.

Makwerhu wa hina lontsongo, Manfred, na yena u khuvuriwile, kambe swi tikomba onge ntiyiso wa  Bibele a wu nga dzimanga timitsu embilwini yakwe. Loko Makhomunisi ma yirise ntirho wa hina hi 1950 naswona yena a tshikileriwile hi maphorisa ya le xihundleni—ku nga ma-Stasi lawa a ma chaviwa hi un’wana ni un’wana—u ma kombe laha minhlangano ya hina a yi khomeriwa kona. Sweswo hi swona leswi endleke leswaku eku heteleleni Manana a khomiwa ni tindzisana ta mina.

Ku Tirha Laha Ntirho Wu Yirisiweke

Leswi ntirho a wu yirisiwile, a hi fanele ku ngungumerisa tibuku ta Bibele ti nghena eJarimani Vuxa. Leswi a ndzi ri mufambisi wa poso, a ndzi teka mphakelo wa hina evupela-dyambu bya le Berlin, laha tibuku ta hina a ti nga yirisiwanga, kutani ndzi ti tlurisa ndzilakano. Ndzi balekele maphorisa kambirhi kanharhu, kambe hi November 1950, ndzi khomiwile.

Maphorisa ya Stasi ma ndzi hoxe exitokisini lexi nga riki na fasitere, lexi nga ehansi ka misava. A ndzi nga pfumeleriwi ku etlela ninhlikanhi, naswona nimadyambu a ndzi konanisiwa, minkarhi yin’wana ndzi biwa. A ndzi nga koti ku vulavurisana ni ndyangu wa ka hina kukondza ku fika March 1951 loko Manana, Peter na Jochen va ta ehubyeni loko ndzi tengisiwa. Ndzi gweviwe malembe ya tsevu.

Masiku ya tsevu endzhaku ka ku tengisiwa ka mina, Peter, Jochen na Manana va khomiwile. Endzhaku ka sweswo, mupfumeri-kulorhi un’wana u khathalele xinhwanyetana xa ka hina Hannelore, lexi a xi ri ni malembe ya 11, kutani mhani-nkulu a teka Sabine, xinhwanyetana lexin’wana lexi a xi ri ni malembe ya 7. Maphorisa ya Stasi a ma teka Manana ni vamakwerhu wa mina va ri swigevenga leswi nga ni khombo, ma kala ma va tekela ni tintambu leti bohaka tintangu. A va fanele ku tshama va yimile kukondza va heta ku konanisiwa. Na vona va gweviwe malembe ya tsevu ha un’we.

Hi 1953, mina ni Timbhoni tin’wana leti nga vabohiwa hi lerisiwe ku aka rivala ra swihaha-mpfhuka swa masocha, kambe hi arile ku endla tano. Maphorisa ma hi xupule hi ku hi vekela swikhirho masiku ya 21, leswi a swi vula leswaku a hi nga ta ya eku tirheni, a hi nga ta kuma mapapila naswona a hi ta phameriwa swakudya switsongo. Vamakwerhu van’wana va xisati va Vakreste a va hi phemela xinkwa xa vona lexitsongo kutani va xi ngungumerisa va xi tisa laha hi nga kona. Sweswo swi endle leswaku ndzi tolovelana na Anni, ku nga un’wana wa vamakwerhu lava, kutani hi tekana endzhakunyana ka loko yena a ntshunxiwile hi 1956 ivi mina ndzi ntshunxiwa hi 1957. Endzhaku ka lembe hi tekanile, ku tswariwe mativula ya hina, Ruth. Peter, Jochen na Hannelore na vona va teke vasati hi nkarhi wolowo.

Loko ku hundze malembe manharhu ndzi ntshunxiwile, ndzi tlhele ndzi khomiwa. Phorisa rin’wana ra Stasi ri ringete ku ndzi sindzisa leswaku ndzi va muxengi. Ri te: “Nkul. Brüggemeier, ehleketa kahle. Wa swi tiva leswaku swi njhani ku tshama ejele, naswona a hi lavi leswaku u tlhelela. U nga tshama u ri Mbhoni, u ya emahlweni ni tidyondzo ta wena, naswona u vulavula hi Bibele hilaha u rhandzaka hakona. Hina ho lava leswaku u hi luma ndleve. Anakanya hi nsati wa wena ni  xinhwanyetana xa wena.” Marito wolawo yo hetelela ma ndzi hlundzukise ngopfu. Kambe, a ndzi swi tiva leswaku loko ndzi ri ekhotsweni, Yehovha a a ta khathalela ndyangu wa mina ku tlula ndlela leyi mina a ndzi ta wu khathalela ha yona!

Maphorisa ma ringete ku sindzisa Anni leswaku a tirha ntirho wo tihanyisa siku hinkwaro a kombela vanhu van’wana va khathalela Ruth exikarhi ka vhiki. Anni u arile kutani a tirha nivusiku leswaku a kota ku khathalela Ruth ninhlikanhi. Vamakwerhu va hina va moya a va ri ni musa swinene naswona va nyike nsati wa mina swilo swo tala lerova u kote ku pambulela ni van’wana. Hi nkarhi wolowo, mina ndzi hete kwalomu ka malembe ya tsevu ndzi ri ekhotsweni.

Ndlela Leyi Hi Hlakuleleke Ripfumelo Ra Hina Ha Yona Loko Hi Ri eKhotsweni

Loko ndzi fika ejele, Timbhoni leti a ndzi pfaleriwe na tona exitokisini ti lave ku tiva swilo leswi swa ha ku kandziyisiwaka. A ndzi tsake ngopfu hikuva a ndzi dyondze magazini wa Xihondzo xo Rindza hi vukheta naswona a ndzi ya eminhlanganweni nkarhi ni nkarhi, kutani ndzi ve xikhutazo lexikulu eka vona hi tlhelo ra moya!

Loko hi kombele Bibele eka varindzi, va hi hlamule va ku: “Ku nyika Timbhoni ta Yehovha Bibele swi ni khombo ku fana ni ku nyika khamba leri pfaleriweke swilo swo tshova minyangwa ha swona ivi ri huma ri baleka.” Siku ni siku vamakwerhu lava rhangelaka a va hlawula tsalwa ro karhi ra Bibele leswaku ri kambisisiwa. Siku ni siku hi nkarhi wo tiolola milenge ninhlikanhi lowu endlaka hafu ya awara, a hi nga anakanyi ngopfu hi ku kuma moya wo tenga, kambe a hi anakanya hi vuyelo bya ku kambisisa tsalwa ra Bibele ra siku. Hambileswi a hi fanele hi siya mpfhuka lowu endlaka timitara ta ntlhanu exikarhi ka un’wana ni un’wana wa hina, nileswi a hi nga pfumeleriwanga ku vulavurisana, a hi kuma tindlela to hundziselana tsalwa. Loko hi tlhelela eswitokisini swa hina, a hi hlanganisa leswi munhu a koteke ku swi twa, ivi endzhaku ka swona hi kambisisa tsalwa ra siku ni siku ra Bibele.

Eku heteleleni, muxengi un’wana u paluxe ntirho wa hina, kutani ndzi pfaleriwe exitokisini xa mina ndzi ri ndzexe. Ndzi tsake ngopfu hikuva se a ndzi nhlokohate matsalwa yo tala! Emasikwini wolawo ya ndlala ya moya a ndzi tiwundla hi ku gayela hi timhaka to hambana-hambana ta Bibele. Kutani ndzi rhurhiseriwe ekhotsweni rin’wana, laha murindzi a ndzi hoxeke exitokisini xin’we ni Timbhoni tin’wana timbirhi, naswona nchumu wo tsakisa swinene hileswaku u hi nyike Bibele. Tanihi leswi se a ku hele tin’hweti ta tsevu ndzi pfaleriwe ndzexe, ndzi tsakile hikuva a ndzi kota ku tlhela ndzi bula hi timhaka ta Bibele ni vapfumeri-kulorhi.

Makwerhu wa mina Peter u hlamusela leswi n’wi pfuneke leswaku a tiyisela ekhotsweni rin’wana a ku: “Ndzi anakanye hi ndlela leyi vutomi byi nga ta va xiswona emisaveni leyintshwa naswona a ndzi tshamela ku anakanya hi timhaka ta Bibele. Hina Timbhoni a hi tiyisana hi ku vutisana swivutiso swa le Bibeleni kumbe ku nyikana swikambelo leswi sekeriweke eMatsalweni. Vutomi a byi tika. Minkarhi yin’wana a hi va hi ri 11 hi pfaleriwe endhawini leyi endlaka swikwere-mitara swa 12. Endhawini yoleyo a hi endla hinkwaswo—a hi dyela kona, hi etlela kona, hi hlambela kona ni ku tintshunxela kona. A swi dyisa mbitsi.”

Jochen, makwerhu wa mina un’wana, u vula leswi landzelaka hi ta khotso leri a a ri eka rona: “Ndzi yimbelele tinsimu leti a ndzi kota ku ti tsundzuka ta le bukwini ya tinsimu. Siku ni siku a ndzi gayela hi tsalwa leri ndzi ri nhlokohateke. Loko ndzi ntshunxiwile, ndzi ye ndzi namarhela xiyimiso xa ku tiwundla hi dyondzo ya swa moya. Siku ni siku, a ndzi hlaya tsalwa ra siku ra Bibele ni ndyangu wa ka hina. Hi tlhele hi lunghiselela minhlangano hinkwayo.”

Ku Ntshunxiwa Ka Manana eKhotsweni

Endzhaku ko heta nkarhi wo tlula malembe mambirhi ni hafu ekhotsweni, Manana u ntshunxiwile. U tirhise ntshunxeko wakwe a dyondza Bibele na Hannelore na Sabine, a va pfuna leswaku va veka masungulo lamanene ya ripfumelo ra vona. U tlhele a va dyondzisa ku langutana ni swiphiqo swa le xikolweni leswi a swi pfuxiwa hikwalaho ka ripfumelo ra vona eka Xikwembu. Hannelore u ri: “A hi nga vileli hi ta vuyelo lebyi nga vaka kona hikuva ekaya a hi khutazana. Vuxaka lebyi tiyeke bya ndyangu wa ka hina hi byona a byi hi chavelela hi nkarhi wa maxangu.”

Hannelore wa engetela a ku: “Nakambe a hi yisela vamakwerhu ekhotsweni swakudya swa moya. A hi kopa nkandziyiso hinkwawo wa Xihondzo xo Rindza hi wu tsalela ephepheni ro rhetela hi marito lamatsongo. Kutani a hi phutsela maphepha hi plasitiki ivi hi ma tumbeta exikarhi ka mihandzu ya mbulwa leyi a hi yi rhumela n’hweti yin’wana ni yin’wana.  Kunene a swi tsakisa ku twa leswaku timbulwa leti a ti ‘nandziha swinene.’ Entiyisweni a hi khomeke ngopfu hi ntirho wa hina lerova hi wu tsakela swinene.”

Vutomi Hi Nkarhi Wa Ku Yirisiwa Ka Ntirho

Peter u hlamusela leswi vutomi a byi ri xiswona eka makume ya malembe loko ntirho wu yirisiwile eJarimani Vuxa: “A hi hlangana emakaya ya vamakwerhu hi ri mintlawa leyitsongo, hi fika ni ku famba hi ku siyasiyana. Eka nhlangano wun’wana ni wun’wana, a hi endla malunghiselelo ya nhlangano lowu landzelaka. A hi endla sweswo hi ku tirhisa ririmi ra mavoko ni ku tsala kunene hikuva a hi tshama hi ri eku chaveni leswaku maphorisa ya Stasi ma nga tshuka ma hi twa.”

Hannelore wa hlamusela: “Minkarhi yin’wana a hi amukela tinkulumo leti rhekhodiweke ta swiyimiso swa nhlengeletano. Sweswo a swi endla minhlangano yi va leyi tsakisaka minkarhi hinkwayo. Ntlawa wa hina lowutsongo a wu hlangana wu ta yingisela tidyondzo ta Bibele ku ringana tiawara to hlayanyana. Hambileswi a hi nga xi voni xivulavuri, a hi xi landzelela kahle xiyimiso naswona a hi tsala tinhla.”

Peter u ri: “Vakreste-kulorhi va le matikweni man’wana va endle matshalatshala lamakulu leswaku hi kuma tibuku ta Bibele. Loko ku sale malembe yo hetelela ya kwalomu ka khume leswaku Rirhangu ra le Berlin ri wa hi 1989, va hi endlele minkandziyiso yo hlawuleka leyitsongo. Van’wana va kanye mbilu va tirhisa timovha ni mali ya vona va tlhela va peta ntshunxeko wa vona ekhombyeni leswaku va hi tisela swakudya swa moya eJarimani Vuxa. Siku rin’wana nivusiku, mpatswa wun’wana lowu a hi wu rindzile a wu humelelanga. Maphorisa a ma kume tibuku kutani ma wu tekela movha. Ku nga khathariseki makhombo lawa, a hi ehleketanga hi ku tshika ntirho leswaku hi ta hanya bya ka byandlana.”

Manfred, ndzisana ya mina leyi yi hi xengeke hi 1950, u hlamusela leswi n’wi pfuneke leswaku a pfuxeta ripfumelo rakwe ni ku ri hlayisa: “Endzhaku ko pfaleriwa tin’hweti to hlayanyana, ndzi rhurhele eJarimani Vupela-dyambu naswona ndzi tshike ntiyiso wa Bibele. Ndzi tlhelele eJarimani Vuxa hi 1954 naswona ndzi teke nsati haxawa wa kona. Endzhakunyana nsati wa mina u amukele ntiyiso wa Bibele, kutani hi 1957 u khuvuriwile. Hi ku famba ka nkarhi, ripfalo ra mina ri sungule ku ndzi kingindza, naswona hi ku pfuniwa hi nkatanga, ndzi vuyele evandlheni.

“Vamakwerhu lava nga Vakreste lava a va ndzi tiva ndzi nga si tshika ntiyiso va ndzi amukerile hi ndlela ya rirhandzu, onge hi loko ku nga humelelanga nchumu. Ku xewetiwa hi ku n’wayitela loku humaka embilwini ni ku angarhiwa swa tsakisa. Ndzi tsaka ngopfu hileswi ndzi pfuxeteke vuxaka bya mina na Yehovha ni vamakwerhu.”

Nyimpi Ya Moya Yi Ya eMahlweni

Un’wana ni un’wana ekaya a a fanele a lwa hi matimba a lwela ripfumelo. Makwerhu wa mina Peter u ri: “Namuntlha ku tlula eku sunguleni, hi ni swikavanyeto swo tala ni miringo ya swilo leswi vonakaka. Hi nkarhi wa ku yirisiwa ka ntirho, a hi eneriseka hi leswi a hi ri na swona. Hi xikombiso, a nga kona eka hina loyi a laveke ku va entlaweni wun’wana wa dyondzo hi swivangelo swa ku lava ku tienerisa, naswona ku hava loyi a vileleke hileswaku minhlangano a yi khomeriwa ekule kumbe nivusiku swinene. Hinkwerhu a hi tsakela ku hlangana,  hambiloko van’wana va hina a va fanele va rindza kukondza ku ba awara ya 11 nivusiku loko ku fika nkarhi wa hina wo huma endhawini leyi ku khomeriwaka minhlangano eka yona.”

Hi 1959, Manana u endle xiboho xo rhurhela eJarimani Vupela-dyambu na Sabine, loyi a a ri ni malembe ya 16 hi nkarhi wolowo. Leswi a va lava ku tirha laha ku nga ni xilaveko lexikulu xa vahuweleri va Mfumo, rhavi ri va rhumele eEllwangen, le Baden-Württemberg. Ku hiseka ka Manana hambileswi a a vabya swi khutaze Sabine leswaku a sungula vuphayona loko a ri ni malembe ya 18. Loko Sabine a tekiwa, Manana, loyi se a a ri ni malembe ya 58 hi vukhale, u dyondze ku chayela leswaku a ndlandlamuxa ntirho wakwe wo chumayela. A a rhandza ntirho wakwe kukondza a fa hi 1974.

Endzhaku ko heta xigwevo xa mina xa vumbirhi xa malembe ya kwalomu ka tsevu, ndzi ntshunxiwile ekhotsweni kutani ndzi yisiwa eJarimani Vupela-dyambu hi 1965, ndyangu wa ka hina wu nga swi tivi. Hambiswiritano, hi ku famba ka nkarhi, nsati wa mina, Anni, u fikile ni xinhwanyetana xa hina, Ruth. Ndzi vutise erhavini loko hi nga pfumeleriwa ku ya tirha laha ku nga ni xilaveko lexikulu xa vahuweleri, kutani hi komberiwe ku ya eNördlingen, le Bavaria. Ruth ni ndzisana yakwe Johannes, va kulele kwalaho. Anni u teke vuphayona. Xikombiso xakwe lexinene, xi susumetele Ruth leswaku a teka vuphayona loko a ha ku heta xikolo. Vana va hina havambirhi va tekane ni maphayona. Sweswi va ni mindyangu, naswona hi katekisiwe hi vatukulu va tsevu.

Hi 1987, ndzi hatle ndzi huma penceni leswaku ndzi kota ku joyina Anni entirhweni wa vuphayona. Endzhaku ka malembe manharhu, ndzi vitaniwe erhavini ra le Selters leswaku ndzi ta pfuneta eku kurisiweni ka muako. Endzhaku ka sweswo, hi pfunetile eku akiweni ka Holo yo sungula ya Tinhlengeletano ya Timbhoni ta Yehovha endhawini leyi khale a yi vuriwa Jarimani Vuxa, eGlauchau, laha endzhakunyana hi veke valanguteri va yona. Hikwalaho ka mavabyi, hi tlhele hi ya tshama ni n’wana wa hina wa nhwanyana eVandlheni ra Nördlingen, laha ni sweswi hi phayonaka kona.

Lexi ndzi tsakiseke ngopfu, tindzisana ta mina hinkwato ni vunyingi bya swirho swa ndyangu wa hina va hambeta va tirhela Yehovha, Xikwembu xa hina xo hlawuleka. Eka malembe lawa hinkwawo, hi dyondze leswaku ntsendze loko hi tshama hi tiyile emoyeni, hi nga tokota ntiyiso wa marito ya Pisalema 126:3 leyi nge: “Yehovha u endle nchumu lowukulu hi leswi a hi endleke swona. Hi tsakile.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

Hi siku ra hina ra mucato hi 1957

[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

Ndzi ri ni ndyangu wa ka hina hi 1948: (emahlweni, ku suka eximatsini ku ya exineneni) Manfred, Berta, Sabine, Hannelore, Peter; (endzhaku, ku suka eximatsini ku ya exineneni) mina na Jochen

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Buku leyitsongo leyi a yi tirhisiwa hi nkarhi wa ku yirisiwa ka ntirho ni muchini wo yingisela exihundleni lowu a wu tirhisiwa hi maphorisa ya “Stasi”

[Xihlovo Xa Kona]

Forschungs- und Gedenkstätte NORMANNENSTRASSE

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Ndzi ri ni tindzisana ta mina: (emahlweni, ku suka eximatsini ku ya exineneni) Hannelore na Sabine; (endzhaku, ku suka eximatsini ku ya exineneni) mina, Jochen, Peter na Manfred