Tinhla-nkulu Ta Buku Ya Esaya—I
Rito Ra Yehovha Ra Hanya
Tinhla-nkulu Ta Buku Ya Esaya—I
“XANA ndzi ta rhuma mani, i mani la nga ta hi yela?” Eka xirhambo lexi humaka eka Yehovha Xikwembu, Esaya n’wana wa Amotsi u hlamurile a ku: “Hi mina loyi! Ndzi rhume.” (Esaya 1:1; 6:8) Hi nkarhi wolowo, u kume xiavelo xo va muprofeta. Mintirho leyi Esaya a yi endleke ya vuprofeta yi tsariwe ebukwini yakwe ya Bibele.
Buku ya Esaya leyi nga tsariwa hi muprofeta loyi hi byakwe, yi hlanganisa malembe ya 46, ku sukela kwalomu ka 778 B.C.E. ku ya fika endzhaku ka 732 B.C.E. Hambiloko buku leyi yi tamele marito ya vuavanyisi ehenhla ka Yuda, Israyele ni matiko lama nga kusuhi, nhloko-mhaka ya yona a hi ku avanyisa. Kambe i ‘ku ponisa ka Yehovha Xikwembu.’ (Esaya 25:9) Entiyisweni vito ra Esaya ri vula ku “Ku Ponisa ka Yehovha.” Xihloko lexi xi ta hlamusela tinhla-nkulu ta Esaya 1:1–35:10.
“KU TA VUYA MASALELA NTSENA”
Bibele a yi vuli leswaku rungula ra vuprofeta leri tsariweke eka tindzima ta ntlhanu to sungula ta buku ya Esaya ri twarisiwe endzhaku kumbe emahlweni ka ku va Esaya a va muprofeta. (Esaya 6:6-9) Kambe lexi xiyekaka hi leswaku vaaki va Yuda na Yerusalema a va vabya hi tlhelo ra moya, “ku suka enkondzweni wa nenge ku ya fika enhlokweni.” (Esaya 1:6) Ku gandzela swikwembu swa hava a swi tolovelekile. Varhangeri a va nga tshembeki. Vavasati va sungule ku tikukumuxa. Vanhu a va nga ha xi gandzeli hi ndlela leyi amukelekaka Xikwembu xa ntiyiso. Esaya a a lerisiwe ku ya vulavula hi ku “phindha-phindha” ni lava nga twisisiki kumbe lava nga laviki ku byeriwa nchumu.
Tiko ra Yuda a ri ri ekhombyeni ro hlaseriwa hi mavuthu lama hlanganeke ya Israyele na Siriya. Hi ku tirhisa Esaya ni vana va yena ku “kotisa swikombiso ni masingita,” Yehovha u tiyisekise Yuda leswaku xinakulobye xa Siriya na Israyele a xi nge humeleli. (Esaya 8:18) Kambe ku rhula loku nga riki na makumu a ku ta ta ntsena hi ku fuma ka “Hosana ya Ku Rhula.” (Esaya 9:6, 7) Yehovha a a ta tlhela a avanyisa Asiriya, tiko leri a ri tirhiseke tanihi “nhonga ya ku hlundzuka ka [yena].” Eku heteleleni vaaki va Yuda a va ta ya evuhlongeni, kambe a “ku ta vuya masalela ntsena.” (Esaya 10:5, 21, 22) Vululami bya ntiyiso a byi ta fikeleriwa ehansi ka vulawuri bya ‘xirhabyana xo fanekisela lexi humaka exikundzwini xa Yese.’—Esaya 11:1.
Tinhlamulo Ta Swivutiso Swa Matsalwa:
1:8, 9—Nhwanyana wa Siyoni “u siyiwe ku fana ni ntsonga ensin’wini ya vhinya, ku fana ni yindlu yo rindza eka yona ensin’wini ya marhakarhaka” hi ndlela yihi? Leswi swi vula leswaku loko tiko ra Asiriya ri lunghekela ku hlasela, muti wa Yerusalema a wu ta vonaka wu nga sirhelelekanga nikatsongo, ku fana ni ntsonga ensin’wini ya vhinya kumbe ku fana ni yindlu leyi nga hohlokaka hi ku olova ensin’wini ya marhakarhaka. Kambe Yehovha u wu lamulerile, a wu sirhelela leswaku wu nga fani na Sodoma na Gomora.
1:18—Ma vula yini marito lama nge: “Tanani, sweswi, a hi lulamiseni timhaka exikarhi ka hina”? Lexi a hi xirhambo xa ku hlangana ku kaneriwa timhaka ivi ku fikeleriwa ntwanano wo karhi. Ematshan’weni ya sweswo, ndzimana leyi yi vulavula hi ku simeka vululami, laha Muavanyisi la lulameke, Yehovha, a a ta nyika Israyele nkarhi wo hundzuka ni ku tibasisa.
6:8a—Hikwalaho ka yini ku tirhisiwe masivi “ndzi” na “hi” laha? Risivi “ndzi” ri yimela Yehovha Xikwembu. Risivi “hi” ri kombisa leswaku ku na munhu un’wana la nga na Yehovha. Ina loyi i “N’wana wa [yena] la tswariweke a ri swakwe.”—Yohane 1:14; 3:16.
6:11—Xana Esaya a a vula yini loko a vutisa a ku: “Ku fikela rini, Wena Yehovha?” Esaya a a nga vutisi leswaku a a fanele a teka nkarhi wo tanihi kwihi a yisa rungula ra Yehovha eka vanhu lava nga yingisiki. Ematshan’weni ya sweswo, a a lava ku tiva leswaku swi ta teka nkarhi wo tanihi kwihi leswaku xiyimo xa vanhu lava vabyaka hi tlhelo ra moya xi hambeta xi nyamisa vito ra Xikwembu.
7:3, 4—Hikwalaho ka yini Yehovha a lamulele Hosi Akazi wo homboloka? Tihosi ta Siriya na Israyele ti kunguhate ku susa Hosi Akazi wa Yuda exitulwini kutani ti veka munhu loyi a a ta fuma hi ku lawuriwa hi tona, n’wana wa Tabele—wanuna loyi a a nga ri mudyandzhaka wa Davhida. Rhengu leri ra Diyavulosi a ri ta endla leswaku ku kavanyetiwa ku hetiseka ka ntwanano wa Mfumo wa Davhida. Yehovha u lamulele Akazi leswaku a londzovota rixaka leri “Hosana ya Ku Rhula” leyi tshembisiweke a yi ta huma eka rona.—Esaya 9:6.
7:8—Xana Efrayimi u ‘fayeteriwe’ njhani ku nga si hela malembe ya 65? Ku hlongoriwa ka vanhu va mfumo wa tinyimba ta khume ni ku fika ka vamatiko etikweni, swi sungule “emasikwini ya Peka hosi ya Israyele,” endzhakunyana ka loko Esaya a vule vuprofeta lebyi. (2 Tihosi 15:29) Xiyimo xexo xi ye emahlweni ku fikela emasikwini ya Hosi Esari-hadoni wa le Asiriya, n’wana tlhelo mutlhandlami wa Senakeribi evuhosini. (2 Tihosi 17:6; Ezra 4:1, 2; Esaya 37:37, 38) Mukhuva lowu wa Vaasiriya wa ku rhurha-rhurhisa vanhu eSamariya wu ye emahlweni ku fikela loko ku hela malembe ya 65 lama nga vuriwa hi Esaya 7:8.
11:1, 10—Swi ta njhani leswaku Yesu Kreste a va “xirhabyana exikundzwini xa Yese” ni “rimitsu ra Yese”? (Varhoma 15:12) Yesu “[u hume] exikundzwini xa Yese” tanihi munhu wa nyama. A a ri ntukulu wa Yese hi Davhida n’wana Yese. (Matewu 1:1-6; Luka 3:23-32) Hambiswiritano, ku amukela ka Yesu matimba ya vuhosi a swi ta khumba vuxaka bya yena ni vakokwa va yena. Hikwalaho ka leswi a kumeke matimba ni vulawuri byo nyika vanhu lava yingisaka vutomi lebyi nga heriki emisaveni, Yesu u ve “Tatana La Nga Riki Na Makumu” eka vona. (Esaya 9:6) Hikwalaho, i “rimitsu” ra vakokwa wakwe, ku katsa na Yese.
Leswi Hi Swi Dyondzaka:
1:3. Loko munhu a ala ku hanya hi leswi Muvumbi wa hina a swi languteleke eka yena swi vula leswaku vutivi bya yena byi tluriwa ni hi bya nkuzi kumbe mbhongolo. Hi hala tlhelo, ku khensa hinkwaswo leswi Yehovha a nga hi endlela swona swi ta hi sivela ku tikhoma hi ndlela ya vuhunguki ivi hi n’wi siya.
1:11-13. Yehovha a a phirheka hi minkhuvo ya vukhongeri bya mavunwa ni swikhongelo swa ku lava ku voniwa hi vanhu. Swiendlo swa hina ni swikhongelo swa hina swi fanele swi endliwa hi nsusumeto lowunene.
1:25-27; 2:2; 4:2, 3. Loko masalela lama hundzukeke ya Vayuda ma tlhelela eYerusalema ma ya pfuxeta vugandzeri bya ntiyiso, sweswo a swi ta vula ku hela ka vuhlonga bya wona ni ku pfuxiwa ka tiko ra rikwavo leri se a ri ri rhumbi. Yehovha u ni tintswalo eka vadyohi lava hundzukaka.
2:2-4. Ku hiseka ka hina entirhweni wo chumayela timhaka ta Mfumo ni wa ku endla vadyondzisiwa swi pfuna eka matiko yo tala leswaku va dyondza tindlela to hlakulela ku rhula ni vanhu van’wana.
4:4. Yehovha u ta susa kumbe ku hlantswa mahanyelo yo biha ni nandzu wa ku halata ngati.
5:11-13. Ku honisa ku lawula ni ku ringanisela eka vuhungasi lebyi hi byi hlawulaka swi ta vula ku ala ku endla hi ku ya hi vutivi.—Varhoma 13:13.
5:21-23. Vakulu lava nga Vakreste kumbe valanguteri va fanele va papalata ku tivona va ri “lavo tlhariha ematihlweni ya vona.” Na vona va fanele va ringanisela “eku nweni ka vhinyo” ni ku papalata xihlawuhlawu.
11:3a. Xikombiso xa Yesu ni tidyondzo ta yena swi hi kombisa leswaku ku chava Yehovha swi tisa ntsako.
“YEHOVHA U TA KOMBA YAKOBE TINTSWALO”
Tindzima 13 ku ya ka 23 ti tamele marito ya ku avanyisiwa ka matiko. Hambiswiritano, “Yehovha u ta komba Yakobe tintswalo” hi ku pfumelela tinyimba hinkwato ta Israyele leswaku ti tlhelela ekaya. (Esaya 14:1) Rungula ra ku lovisiwa ka tiko ra Yuda eka tindzima 24 ku ya ka 27 ri fambisana ni xitshembiso xa ku pfuxiwa ka tiko rero. Yehovha u phofule ku hlundzuka ka yena eka “swidakwa swa Efrayimi [Israyele]” hi ku endla ntwanano na Siriya, a tlhela a hlundzukela “muprista ni muprofeta” wa Yuda hi ku lava ku endla ntwanano na Asiriya. (Esaya 28:1, 7) Khombo a ri ta wela “Ariyele [Yerusalema]” hileswi a “rhelela aEgipta” leswaku a kuma nsirhelelo. (Esaya 29:1; 30:1, 2) Hambiswiritano, vuprofeta byi vule leswaku vanhu lava kombisaka ripfumelo eka Yehovha a va ta ponisiwa.
Ku fana ni “xinghalana xa ntshiva, ehenhla ka lexi xi xi khomeke,” Yehovha u ta hlayisa “Ntshava ya Siyoni.” (Esaya 31:4) Nakambe ku na xitiyisekiso lexi nge: “Waswivo! Hosi yi ta fuma hi ku tshembeka.” (Esaya 32:1) Hambileswi nxungeto wa Asiriya eka Yuda wu vangelaka ni “varhumiwa va ku rhula” ku rila hi xiviti, Yehovha u tshembise leswaku vanhu vakwe va ta ponisiwa, “va [rivaleriwa] xidyoho xa vona.” (Esaya 33:7, 22-24) “Yehovha u hlundzukele matiko hinkwawo, u karihele vuthu hinkwaro ra wona.” (Esaya 34:2) Yuda a a nga ha ta tlhela a va rhumbi. “Mananga ni ndhawu leyi nga riki na mati swi ta khana, ni timbala ta le kwandzasini ti ta tsaka, ti rhumbuka kukota safroni.”—Esaya 35:1.
Tinhlamulo Ta Swivutiso Swa Matsalwa:
13:17—Xana Vameda va langute silivhere yi nga ri nchumu ni ku nga tsakeli nsuku hi ndlela yihi? Vameda na Vaperesiya a va languta ndhuma ya ku hlula ka vona yi ri ya nkoka swinene ku tlula swilo leswi phangiweke enyimpini. Leswi swi vonake swi ri ntiyiso eka Korexe, loyi a nyikeke lava humaka vuhlongeni swibye swa nsuku ni silivhere leswi Nebukadnetsara a nga swi teka etempeleni ya Yehovha.
14:1, 2—Xana vanhu va Yehovha a va “khoma lava va va endlaka makhumbi” ni ku endla leswaku “lava va va [susumeteleke] ku tirha va ta va ehansi ka vona” hi ndlela yihi? Mhaka leyi yi hetiseke eka vanhu vo fana na Daniyele, loyi a a ri exiyin’weni lexi tlakukeke eBabilona ehansi ka Vameda na Vaperesiya; Estere, loyi a veke hosi ya xisati ePeresiya; na Mordekayi, loyi a nga vekiwa ku va holobye-nkulu wa Peresiya.
20:2-5—Xana hakunene Esaya u famba-fambe a nga ambalanga nchumu malembe manharhu? Kumbexana Esaya u hluvule nguvu ya yena ya le handle ntsena kutani a famba-famba a “ambale swo vevuka.”—1 Samuwele 19:24, nhlamuselo ya le hansi ya NW.
21:1—I ndhawu yihi leyi vuriwaka “mananga ya le lwandle”? Hambileswi tiko ra Babilona a ri nga kumeki ekusuhi ni lwandle, ri vitaniwe hi ndlela yoleyo. Xivangelo xa kona hileswi mati lama khapa-khapaka ya nambu wa Yufrata ni wa Tigri a ma tata ndhawu yoleyo kan’we hi lembe, ma vumba “lwandle” leri teleke hi mati.
24:13-16—Xana Vayuda a va ta va “exikarhi ka vanhu, ku fana ni ku hlakahliwa ka murhi wa mutlhwari, ku fana ni ku khwaja loko ku hlengeletiwa ka madiriva ku herile” hi ndlela yihi? Tanihi leswi ku salaka mihandzu yitsongo ehenhla ka murhi wun’wana kumbe wa madiriva loko ku tshoveriwile, a ku ta pona vanhu vatsongo ntsena loko ku lovisiwa Yerusalema na Yuda. Kun’wana ni kun’wana laha lava poneke a va ta yisiwa kona, ku nga khathariseki leswaku hi le “ndhawini ya ku vonakala [Babilona ya le Vuxeni]” kumbe “eswihlaleni swa lwandle [ra Mediteraniya],” a va ta vangamisa Yehovha.
24:21—I vamani “vuthu ra laha ku tlakukeke” ni “tihosi ta misava”? “Vuthu ra laha ku tlakukeke” ri nga ha va ri vula mavandla ya mimoya leyo homboloka. Kutani “tihosi ta misava” i vafumi va misava, lava kuceteriwaka hi madimona lama nga ni matimba.—1 Yohane 5:19.
25:7—I yini “xifunengeto lexi funengetaka vanhu hinkwavo, ni muluko lowu tsondzelaka matiko hinkwawo”? Xifaniso lexi xi yisa nyingiso eka valala lavakulu vambirhi va vanhu—xidyoho ni rifu.
Leswi Hi Swi Dyondzaka:
13:20-22; 14:22, 23; 21:1-9. Rito ra Yehovha ra vuprofeta ra hetiseka minkarhi hinkwayo, hilaha swi veke hakona eka Babilona.
17:7, 8. Hambileswi Vaisrayele vo tala va nga yingisangiki, van’wana a va tshemba Yehovha. Hilaha ku fanaka, van’wana eVujaganini va angula kahle eka timhaka ta Mfumo.
28:1-6. Tiko ra Israyele a ri ta wisiwa hi Asiriya, kambe Xikwembu a xi ta endla leswaku lava tshembekaka eka xona va ponisiwa. Vuavanyisi bya Yehovha a byi nge tshiki lavo lulama va ri hava ntshembo.
28:23-29. Yehovha u ololoxa vanhu vo tshembeka hi ku ya hi swilaveko ni swiyimo swa vona.
30:15. Leswaku hi ponisiwa hi Yehovha ku laveka leswaku hi va ni ripfumelo hi ku “wisa” kumbe ku papalata ku lava ku ponisiwa hi marhengu ya munhu. Loko hi “pfumala ku kavanyetiwa” kumbe ku chava, hi kombisa leswaku hi tshemba vuswikoti bya Yehovha byo hi sirhelela.
30:20, 21. Hi ‘vona’ Yehovha ni ku “twa” rito ra yena ra ku ponisa hi ku yingisa leswi a swi vulaka eka Rito leri huhuteriweke, Bibele, ni hi ku tirhisa “hlonga ro tshembeka ni ro tlhariha.”—Matewu 24:45.
Vuprofeta Bya Esaya Byi Endla Leswaku Hi Ri Tshemba Swinene Rito Ra Xikwembu
Ha ri tlangela swinene rungula ra Xikwembu leri nga eka buku ya Esaya! Vuprofeta lebyi se byi hetisekeke byi endla leswaku hi swi tshemba swinene leswaku ‘rito leri humaka enon’wini wa Yehovha a ri nge tlheleli eka yena ri nga ri na vuyelo.’—Esaya 55:11.
Ku vuriwa yini hi vuprofeta bya Mesiya, byo tanihi lebyi nga eka Esaya 9:7 na 11:1-5, 10? Xana a byi tiyisi ripfumelo ra hina eka lunghiselelo ra Yehovha ra ku ponisiwa ka hina? Nakambe buku leyi yi tamele vuprofeta lebyi hetisekaka hi xitalo enkarhini wa hina kumbe lebyi nga ta hetiseka enkarhini lowu taka. (Esaya 2:2-4; 11:6-9; 25:6-8; 32:1, 2) Entiyisweni, buku ya Esaya yi tiyisekisa vumbhoni bya leswaku “rito ra Xikwembu ra hanya”!—Vaheveru 4:12.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]
Esaya ni vana va yena a va “kotisa swikombiso ni masingita eIsrayele”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 8, 9]
Yerusalema a a ta “fana ni ntsonga ensin’wini ya vhinya”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]
Xana vanhu lava humaka eka matiko va pfuniwa njhani leswaku va “fula mabanga ya vona ma va swikomu”?