Ku Yimburiwa Ka Doroba Ra Khale Ra Ebla

TLANGA

Ku Yimburiwa Ka Doroba Ra Khale Ra Ebla

Hi ximumu xa 1962, Paolo Matthiae, mutivi wa vuyimburi wa le Italiya loyi a a ha ri jaha, u kambele timbala ta le n’walungu vupela-dyambu bya Siriya a nga tivi leswaku u ta kuma yini. A ku ehleketiwa leswaku endhawini ya le xikarhi ka tiko ra Siriya a ku nga ta kumiwa swilo swo nyawula loko ku endliwa vuyimburi. Kambe, eka vuyimburi lebyi sunguriweke emalembeni mambirhi lama landzeleke le Tell Mardikh, kwalomu ka tikhilomitara ta 60 edzongeni wa Aleppo, ku kumeke leswi vo tala a va ta swi teka ku ri ‘vuyimburi bya nkoka swinene lebyi tshameke byi endliwa eka lembe-xidzana ra vu-20.’

MATSALWA ya khale ma tiyisekisa leswaku a ku ri ni doroba leri vuriwaka Ebla. Hambiswiritano, a a nga ri kona loyi a a tiva leswaku doroba leri a ri kumeka eka swintshabyana swihi endhawini leyi ya le Vuxa Xikarhi. Tsalwa rin’wana a ri vulavula hi ku hlula ka Sargoni, hosi ya le Akkad, yi hlula “Mari, Yarmuti na Ebla.” Eka tsalwa rin’wana Hosi Gudea ya le Sumer yi vulavule hi timhandzi ta risima leti yi ti kumeke ti huma “etintshaveni ta Ibla [Ebla].” Vito ra Ebla ri tlhele ri humelela eKarnak, le Egipta, eka nxaxamelo wa madoroba ya khale lawa Faro Thutmose wa Vunharhu a ma hluleke. U nga twisisa leswaku hikwalaho ka yini vayimburi va endle matshalatshala yo kuma ndhawu ya Ebla.

Hambiswiritano, vuyimburi lebyi engetelekeke byi pfunile swinene. Hi 1968, ku kumeke xiphemu xa xifaniso xa Ibbit-Lim, hosi ya le Ebla. A xi ri ni xihlambanyo lexi tsariweke hi ririmi ra le Akkad lexi kombisaka leswaku a xi nyiketeriwe eka xikwembu-kati Ishtar, lexi “a xi voninga le Ebla.” Ina, leswi va swi yimbuleke swi sungule ku paluxa “ririmi lerintshwa, matimu lamantshwa ni ndhavuko lowuntshwa.”

Xitiyisekiso xa leswaku Tell Mardikh yi yelana ni vito ra Ebla xi kumeke hi 1974/75 loko ku kumiwe swiphepherhele leswi tsariweke hi tinhlanga ta swivumbeko swo tontswa leswi a swi boxa vito rero ra khale hi ku phindha-phindha. Vuyimburi byi tlhele byi kombisa leswaku doroba leri a ri ri ni vanhu lava tshameke endhawini yoleyo kambirhi. Lava hanyeke eka nguva yo sungula ya doroba leri va lovisiwe na rona. Kutani Ebla ri tlhele ri akiwa, kambe a ri tlhaveriwanga hi dyambu ri lovisiwile kutani ri rivariwa ku ringana malembe-xidzana yo tala.

Matimu Yo Tala eDorobeni Rin’we

Madoroba yo tala ya khale a ma akiwa etimbaleni leti nga ni sava, to tanihi leti nga le xikarhi ka nambu wa Tigri ni wa Yufrata, laha vanhu va kona a va rima hi matimba swinene. Madoroba yo sungula ku boxiwa eBibeleni a ma ri eMesopotamiya. (Genesa 10:10) Swi vonaka onge vito leri nge Ebla ri vula “Ribye ro Basa,” hileswi doroba leri a ri akiwe ehenhla ka ribye ra muhuthu. Kumbexana ndhawu yoleyo yi hlawuriwe hileswi ribye rolero ra muhuthu a ri tiyisekisa leswaku ku ni mati ya ntumbuluko, lawa a ma ri ya nkoka endhawini yoleyo leyi a yi ri ekule ni milambu leyikulu.

Leswi timpfula a ti pfumaleka endhawini ya le Ebla, mavele, madiriva ni mirhi ya mitlhwari a ku ri swona ntsena swilo leswi a swi byariwa ngopfu kwalaho. Nakambe ndhawu leyi a yi ri kahle ngopfu loko u lava ku fuwa swifuwo, ngopfu-ngopfu tinyimpfu. Leswi Ebla a yi ri exikarhi ka Rivala ra Mesopotamiya ni Ribuwa ra Mediteraniya, swi endle leswaku yi va ndhawu leyinene ya swa mabindzu laha a ku xavisiwa timhandzi, maribye lama nga riki ya risima swinene ni tinsimbhi. Doroba leri a ri lawula ndhawu leyi a yi ri ni vanhu va kwalomu ka 200 000, leri ntsindza wa rona a ku tshama vanhu lava nga endlaka tiphesente ta khume ta nhlayo yoleyo.

Marhumbi ya xigodlho lexikulu ma nyikela vumbhoni bya leswaku doroba leri ra Ebla se a ri hluvukile. Leswaku u nghena exigodlhweni lexi, a wu fanele u hundza hi le nyangweni lowu tlakukeke timitara ta 12 ku ya eka 15. Xigodlho xi kurisiwile hi ku famba ka nkarhi leswaku ku khathaleriwa ku andza ka vukongomisi lebyikulu. Vatirhela-mfumo a va tirha ehansi ka varhangeri va swikhundlha swo hambana-hambana—hosi ni nsati wa yona a va pfuniwa hi “tinghanakana” ni “tindhuna-nkulu.”

Ku kumiwe swiphepherhele swa vumba ni swipetlu leswi tlulaka 17 000. Swi nga endleka leswaku eku sunguleni, a ku ri ni swiphepherhele leswi tlulaka 4 000, leswi vekiweke hi vukheta evuhirhini. Matsalwa lawa ma nyikela vumbhoni bya bindzu lerikulu ra le Ebla. Hi xikombiso, doroba leri a ri xaviselana ni vanhu va le Egipta, hilaha swi kombisiweke hakona hi swifaniso swimbirhi swa le vuhosini swa vafumi va le Egipta. Swiphepherhele leswi a swi tsariwe hi tinhlanga ta swivumbeko swo tontswa ta le Sumer. Kambe swin’wana a swi tsariwe hi Xiebla, ku nga ririmi ra khale swinene leri katsaka Xiarabu ni Xiheveru leri a ri nga ta twisiseka loko matsalwa lawa a ma nga ri kona. Vanhu va le Vuxeni va hlamarile loko va kuma ririmi ro tano ra khale leri katsaka Xiarabu ni Xiheveru. Swi nga ha ku tsakisa ku tiva leswaku swiphepherhele swin’wana a swi ri ni nxaxamelo wa tindzimi timbirhi ta le Sumer ni le Ebla. Buku leyi nge Ebla—Alle origini della civiltà urbana (Masungulo Ya Nhluvuko eDorobeni Ra Ebla) yi vula leswaku swiphepherhele leswi i “swihlamusela-marito swa khale swinene eka hinkwaswo leswi hi swi tivaka.”

Swi le rivaleni leswaku Ebla a ri ri ni vuthu ra matimba, hikuva swilo leswi kovotliweke leswi yimburiweke swi kombisa masocha ya le Ebla ma ri karhi ma dlaya valala va wona kumbe ma khome tinhloko ta vona leti tsemiweke. Kambe, ndhuma ya Ebla yi xaxile loko tiko ra Asiria na Babilona ma va ni matimba. A swi olovi ku landzelerisisa swiendlakalo leswi hi ku kongoma, kambe, swi vonaka onge ku rhange Sargoni wo Sungula (ku nga ri Sargoni loyi a boxiweke eka Esaya 20:1) a hlasela Ebla ivi ku landzela ntukulu wakwe Naram-Sin. Vumbhoni bya swilo leswi yimburiweke byi kombisa leswaku nyimpi a yi hisa, naswona minhlaselo ya kona a yi ri ya tihanyi.

Kambe, hilaha swi boxiweke hakona, endzhakunyana doroba leri ri tlhele ri akiwa ri tlhela ri kuma ndhuma ya rona. Doroba lerintshwa a ri akiwe hi ku landza mpfampfarhuto wo karhi, leswi endleke leswaku ri saseka swinene. Endhawini ya le nkoveni ya doroba, a ku ri ni ndhawu yo kwetsima leyi nyiketeriweke eka xikwembu-kati Ishtar, lexi nakambe Vababilona a va xi teka xi ri xikwembu xa ku veleka. Kumbexana u tshame u twa hi ta Nyangwa ya Ishtar leyi dumeke, leyi kumiweke emarhumbini ya Babilona. Muako wun’wana wo hlamarisa wa le Ebla swi tikomba onge a wu tirhiseriwa ku hlayisa tinghala leti a ti tekiwa ti kwetsima eka xikwembu-kati Ishtar. Kutani sweswi swi fanerile ku vulavula hi vukhongeri bya le Ebla.

Vukhongeri Le Ebla

Ku fana ni le matikweni man’wana ya khale ya le Vuxeni, Ebla na rona a ri ri ni swikwembu swo hambana-hambana. Swin’wana swa swona a ku ri Bali, Hadadi (ku nga vito leri humelelaka tanihi xiphemu xa mavito ya tihosi to karhi ta le Siriya) na Dagan. (1 Tihosi 11:23; 15:18; 2 Tihosi 17:16) Vanhu va le Ebla a va gandzela swikwembu sweswo hinkwaswo. Nakambe a va xixima ni swikwembu swa vanhu van’wana. Vuyimburi byi kombisa leswaku ngopfu-ngopfu eka lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E., a ku gandzeriwa ni vakokwana lava feke lava a va ri tihosi.

Vaebla a va nga swi tshembi hi ku helela swikwembu swa vona. Doroba ra Ebla lerintshwa na rona a ri ri ni marhangu mambirhi lamakulu, lawa swi nga ha endlekaka leswaku ma hlamarise valala. Makhumbi ya le handle a ma lehe kwalomu ka tikhilomitara tinharhu. Na sweswi ma ha vonaka.

Nilokoswiritano, hambi ku ri doroba ra Ebla leri pfuxetiweke ri lovisiwile. Kumbexana kwalomu ka 1600 B.C.E. Vaheti va ri hlule ro hetelela doroba leri leri tshameke ri va ni matimba swinene. Hi ku ya hi xiphato xa khale, Ebla yi “fayeleriwe ku fana ni xibya xa vumba lexi ku byariwaka swiluva eka xona.” Endzhakunyana ri sungule ku nyamalala ematin’wini. Rungula leri tsariweke hi masocha lama yeke eYerusalema hi 1098 ri vulavula hi ndhawu leyi Ebla a yi ri eka yona, ri vula leswaku a yi ri ntsindza wa le kule swinene wa govela ra masocha ya tiko, lowu a wu vuriwa Mardikh. Ebla ri rivariwe hi ku helela, kutani ri ye ri ya kumiwa endzhaku ka malembe-xidzana yo tala.

[Bokisi leri nga eka tluka 14]

EBLA NI BIBELE

Xihloko lexi kandziyisiweke hi 1976 eka magazini wa Biblical Archeologist xi endle leswaku swidyondzi swa Bibele swi lava ku tiva swo tala. Muhlamuseri wa swiphepherhele swa le Ebla u vule leswaku swi nga ha endleka leswaku swin’wana swa swilo leswi kovotliweke eka swiphepherhele leswi a ku ri mavito ya vanhu ni tindhawu leti boxiweke eka malembe-xidzana lama landzeleke eBibeleni. Kumbexana ku vula swin’wana leswi nga vuriwangiki exihlokweni, swidyondzi swin’wana swi sungule ku tsala leswaku vuyimburi lebyi endliweke le Ebla byi humese vumbhoni lebyi tshembekaka malunghana ni rungula leri nga eka Genesa. * Jesuit Mitchell Dahood, u vule leswaku “swiphepherhele swa vumba [swa le Ebla] swi ololoxe swihoxo leswi a swi vuriwa malunghana ni Bibele.” Hi xikombiso, a a ri ni ntshembo wa leswaku a swi ta pfuna ku ololoxa “xiphiqo lexi nga kona malunghana ni leswaku vito ra Xikwembu xa Israyele ri ni nkarhi wo tanihi kwihi ri tirhisiwa.”

Sweswi matsalwa lawa ma karhi ma kambisisiwa hi vukheta lebyikulu. Hikwalaho ka leswi Xiheveru ni Xiebla ku nga tindzimi ta Vayuda, swi nga ha endleka leswaku mavito man’wana ya madoroba kumbe ya vanhu ma va ma fana kumbe ma yelana ni lama nga le Bibeleni. Kambe, leswi a swi vuli swona leswaku ku vulavuriwa hi tindhawu kumbe vanhu lava fanaka. Leswaku vuyimburi bya le Ebla byi ta ku khumba ku fikela kwihi ku kambisisiwa ka Bibele swi ta vonaka enkarhini lowu taka. Malunghana ni vito ra Xikwembu, mutsari wa xihloko xa Biblical Archeologist u kanetile leswaku u tshame a vula leswaku rito “Yahweh” ra kumeka eka matsalwa ya le Ebla. Eka swidyondzi swin’wana, maletere ya tinhlanga to tontswa lama hlamuseriweke ma va ja ma kombisa xin’wana xa swikwembu swo tala swa le Ebla, kasi vatshila van’wana vo tala lava nga ni ntokoto va vula leswaku maletere lawa mo va mfungho wa ririmi ntsena. Hambiswiritano, maletere lawa a ma kombeteli eka Xikwembu xi ri xin’we xa ntiyiso, Yehovha.—Deteronoma 4:35; Esaya 45:5.

[Nhlamuselo ya le hansi]

^ par. 19 Leswaku u kuma nhlamuselo ya ndlela leyi vuyimburi byi seketelaka rungula ra le Bibeleni ha yona, vona ndzima 4 ya buku leyi nge Bibele—I Rito Ra Xikwembu Kumbe I Ra Munhu? leyi kandziyisiweke hi Timbhoni ta Yehovha.

[Mepe/Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

LWANDLE LERIKULU

KANANA

SIRIYA

Aleppo

Ebla (Tell Mardikh)

Nambu wa Yufrata

[Xihlovo Xa Kona]

Archaeologist: Missione Archeologica Italiana a Ebla - Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12, 13]

Sindza ra nsuku leri endliweke kwalomu ka 1750 B.C.E.