Ku Aka Hi Tlhelo Ra Moya “eNdlwini Ya Ribye”

Vito ra tiko leri ra le Afrika ri vula “Yindlu ya Ribye.” I tiko leri dumeke ngopfu hikwalaho ka maboboma ya Victoria Falls na hi swiharhi swa nhova swo hambana-hambana. Kambe, ri ni miako leyikulu swinene ya khale leyi tshameke yi akiwa exiphen’wini xa le dzongeni wa Sahara. Rivala-ntshava leri nga ni ribye ra granite ri tsemakanya hi le xikarhi ka tiko leri. Eka rivala-ntshava rero ku ni maxelo lama kufumelaka lama nonisaka misava ni ndhawu leyi nga ni mirhi ya rihlaza. Tiko ra kona i Zimbabwe, laha ku tshamaka vanhu va kwalomu ka 12 wa timiliyoni.

HA YINI ri thyiwe vito leri nge Yindlu ya Ribye? Hi 1867, muhloti tlhelo muvalangi, Adam Renders, u kume ribye lerikulu leri andlalekeke endhawini leyi tlulaka 720 wa tihekitara. A a tala ku famba ekhwatini ra Afrika, laha tiyindlu ta kona hi ntolovelo a ti akiwa hi timhandzi, ti phamiwa hi misava ni ku fuleriwa hi byanyi. Kutani u kume marhumbi ya doroba lerikulu, leri sweswi ri vitaniwaka Great Zimbabwe.

Marhumbi lawa ma kumeka ekusuhi ni le dzongeni wa ndhawu leyi sweswi yi vuriwaka Masvingo. Makhumbi man’wana ma lehe timitara ta kaye, laha ku veketeriweke maribye ya granite ma ya ehenhla ma nga cheriwanga semendhe. Eka marhumbi lawa, ku ni xihondzo lexi nga tolovelekangiki, lexi anameke etshakwini ivi xi lala loko xi ri karhi xi leha, lexi leheke kwalomu ka 11 wa timitara kasi etshakwini ra xona xi aname tsevu wa timitara. A swi tiviwi leswaku ha yini ku akiwe muako lowu lowukulu. Marhumbi lawa ma ve kona hi  lembe-xidzana ra vunhungu C.E., kambe ku ni vumbhoni bya leswaku a ku ri ni vanhu lava tshameke endhawini yoleyo eka madzana ya malembe emahlweni ka nkarhi wolowo.

Hi 1980, tiko leri leri hi nkarhi wolowo a ri tiviwa hi vito ra Rhodesia, ri kume ntshunxeko eka tiko ra Britain kutani ri thyiwa vito lerintshwa ra Zimbabwe. Vaaki va rona va katsa tinxaka timbirhi letikulu—Vashona, ku nga vona va teleke ngopfu ni Mandebele. Vanhu va kona va ni malwandla, hilaha swi xiyiweke hakona hi Timbhoni ta Yehovha loko ti ri entirhweni wa tona wo chumayela hi yindlu ni yindlu. Minkarhi yin’wana hambi loko muendzi va nga n’wi tivi, loko a gongondza enyangweni, va ta n’wi byela leswaku a “Nghena” ivi va ku, “Tshama ehansi.” Vanhu vo tala va le Zimbabwe va yi xixima swinene Bibele naswona hakanyingi loko ku buriwa hi Matsalwa va lerisa vana va vona leswaku va tshama va yingisela.

Ku Nyikela Rungula Leri Chavelelaka

“AIDS” ni “dyandza” i marito lawa hakanyingi ma tirhisiwaka eka mahungu loko ku vulavuriwa hi Zimbabwe. Ku hangalaka ka AIDS ku ve ni vuyelo byo biha eka vanhu swin’we ni le ka ikhonomi ya le matikweni lama nga exiphen’wini xa le dzongeni wa Sahara eAfrika. Ematikweni wolawo, hakanyingi vanhu lava amukeriwaka exibedlhele hi lava nga na HIV. Vuvabyi lebyi byi hahlule mindyangu ya vanhu vo tala.

Leswaku Timbhoni ta Yehovha ti pfuna vanhu eZimbabwe, ti twarisa leswaku ndlela yo antswa evuton’wini hi leyi kongomisiwaka hi milawu ya Xikwembu leyi nga eBibeleni. Hi xikombiso, Rito ra Xikwembu ri dyondzisa leswaku i vanhu lava tekaneke ntsena lava faneleke ku va ni vuxaka bya rimbewu, nileswaku vusodoma a byi amukeleki eka Xikwembu ni ku pomperiwa ngati, nileswaku ku tirhisiwa ka swidzidzirisi loko vanhu va tihungasa swa yirisiwa hi nawu wa Yehovha. (Mintirho 15:28, 29; Varhoma 1:24-27; 1 Vakorinto 7:2-5; 2 Vakorinto 7:1) Nakambe Timbhoni ti hangalasa rungula leri nga ni ntshembo lowu tiyeke, leri kandziyisaka leswaku enkarhini lowu taka, Mfumo wa Xikwembu wu ta herisa mavabyi hinkwawo.—Esaya 33:24.

Ku Nyikela Mphalalo

Dyandza ri vange khombo lerikulu eZimbabwe eka khume ra malembe lama hundzeke. Swiharhi swa nhova swi dlayiwe hi ndlala ni hi ku heleriwa hi mati emirini. Swifuwo a swi fa hi madzana ya magidi. Ndzilo wu hise makhwati ya timhandzi lama ringanaka tihekitara to tala. Vana vo tala ni vadyuhari va file hikwalaho ko sika. Hambi ku ri mati ya Nambu lowukulu wa Zambezi ma vohle hi mpimo lowukulu lerova ma kale ma lava ku kavanyeta matirhelo ya switichi swa gezi leri endliwaka hi mati.

Leswaku Timbhoni ta Yehovha ti nyikela mpfuno eka khombo ro tano, ti simeke tikomiti ta nhungu to phalala etindhawini to hambana-hambana etikweni. Valanguteri lava famba-fambaka va endzele mavandlha leswaku va kambela swilaveko swa kona. Rungula leri a ri hundziseriwa eka komiti ya mphalalo leyi faneleke. Mulanguteri un’wana la famba-fambaka u vike leswi: “Eka malembe ya ntlhanu lama hundzeke, hi ave mavele lama tlulaka tithani ta gidi, tinhlampfi leti omisiweke ta khume wa tithani ni tinyawa leti omisiweke ta mpimo lowu fanaka. Vamakwerhu va moya va endle mufushwa [mikhusu] wa tithani timbirhi. Nakambe hi ave swiambalo swo tala ngopfu leswi nyikeriweke swin’we ni mali leyi a yi laveka.” Mulanguteri un’wana la famba-fambaka u te: “Loko ndzi ehleketa hi swiphiqo leswi hi langutaneke na swona loko hi lava ku kuma maphepha ya mpfumelelo lama laviwaka eZimbabwe ni le Afrika Dzonga yo tisa swilo leswi swo phalala swin’we ni xiphiqo lexi tshamaka xi ri kona xa ku kayivela ka petirolo leyi a yi laveka leswaku ku fambisiwa mphalalo lowu a wu laveka swinene, ndzi nga gimeta hi ku vula leswaku lexi endleke  hi kota ku wu fikisa laha a wu laveka kona, i vumbhoni lebyi engetelekeke bya xitiyisekiso xa Yesu xa leswaku Tata wa hina wa le tilweni wa swi tiva leswaku ha swi lava swilo leswi hinkwaswo.”—Matewu 6:32.

Valanguteri lava famba-fambaka va swi kota njhani ku tirha etindhawini leti hlaseriweke hi dyandza? Van’wana a va ta ni swakudya leswi a swi ta dyiwa hi vona swin’we ni mindyangu leyi va rhurheleke. Un’wana wa vona u vike leswaku vamakwerhu van’wana va xisati lava nga Vakreste a va vutisana loko va fanele va chayisa ensin’wini leswaku va ya folela mphalalo lowu humaka eka hulumendhe lowu a wu rindzeriwile. Va endle xiboho xo tshemba Yehovha hi ku hiseka entirhweni wo chumayela kutani va languta leswaku swiphiqo leswi swi ta tlhantlhiwa njhani. Hi siku rero a wu kona mphalalo lowu humaka eka hulumendhe lowu fikeke.

Minhlangano ya Vukreste yi hundziseriwe esikwini leri landzelaka, naswona vamakwerhu lava va xisati va boheke ku tlhela va endla xiboho. Xana a va ta ya eminhlanganweni, kumbe a va ta ya rindza mphalalo lowu a wu ta fika? Va ye enhlanganweni eHolweni ya Mfumo ku kombisa leswaku va rhangisa swilo swa nkoka. (Matewu 6:33) Loko va ri karhi va yimbelela risimu ro hetelela, va twe mpfumawulo wa lori leyi a yi ri karhi yi tshinela. Mphalalo wu te laha a va ri kona, wu tisiwa hi vamakwerhu va moya va komiti ya mphalalo! Timbhoni to tshembeka leti a ti ri kona enhlanganweni wolowo a ti tsake ku tlula mpimo.

Rirhandzu Ra Aka

Swiendlo swa musa leswi kombisiwaka lava nga riki Vakreste swi pfule tindlela to nyikela vumbhoni lebyinene. Mulanguteri un’wana la famba-fambaka endhawini ya le Masvingo swin’we ni Timbhoni tin’wana ta kwalaho, a va ri entirhweni wo chumayela. U vone nhwanyana un’wana a etlele etlhelo ka xitarata. Timbhoni ti xiye leswaku a a vabya ngopfu, tanihi leswi a a nga swi koti kahle ku vulavula naswona rito ra yena a ri rhurhumela. Vito ra nhwanyana yoloye a ku ri Hamunyari, leswi hi Xishona swi vulaka leswaku “Xana A Wu Na Tingana?” Vamakwerhu va kume leswaku a a siyiwe hi vanhu lava a nghenaka kereke na vona lava a va ya eka nhlangano wa vukhongeri etintshaveni. Timbhoni ti pfune nhwanyana yoloye hi rirhandzu, ti n’wi yisa eximutanini lexi nga ekusuhi.

Eximutanini xexo, vanhu van’wana a va n’wi tiva Hamunyari, kutani va kombele maxaka yakwe leswaku ma ta n’wi teka. Loko va vulavula hi Timbhoni, vanhu va le ximutanini xexo va te: “Lebyi i vukhongeri bya ntiyiso. Leri i rirhandzu leri Vakreste va faneleke va va na rona.” (Yohane 13:35) Loko vamakwerhu va nga si famba, va nyike Hamunyari xiphephana lexi nge Xana U Lava Ku Tiva Swo Tala Hi Bibele? *

Vhiki leri landzeleke mulanguteri la famba-fambaka u endzele vandlha ra le ndhawini leyi Hamunyari a tshamaka eka yona. U lave ku tiva loko Hamunyari a fike kahle ekaya. Ndyangu hinkwawo a wu tsakile loko wu n’wi vona a ri na vamakwerhu va kwalaho. Vatswari va Hamunyari va te: “Vukhongeri bya n’wina i bya ntiyiso. Mi ponise n’wana wa hina wa nhwanyana, loyi a a tshikiwile leswaku a fela epatwini.” Va vutise vanhu lava a nghenaka kereke na vona va ku: “Xana a mi nga ri na tingana, hilaha vito ra Hamunyari ri vulaka swona, ku n’wi tshika leswaku a fa?” Timbhoni ti sungule bulo ra Bibele naswona ti siyele vandyangu wa ka va Hamunyari tibuku leti sekeriweke eBibeleni ivi ndyangu wolowo wu kombela vamakwerhu leswaku va tlhela va vuya va ta fambisa dyondzo ya Bibele na wona. Swirho swin’wana swa ndyangu lowu leswi a swi kaneta Timbhoni swi cince langutelo ra swona. Un’wana wa swona i sivara wa Hamunyari, loyi a a ri mufundhisi wa kereke yin’wana endhawini yoleyo. U amukele dyondzo ya Bibele.

 Ku Aka Miako Yo Gandzela Eka Yona

Mutlhokovetseri wa khale loyi a huhuteriweke u tsarile a ku: “Oho Xikwembu, . . . moya-xiviri wa mina wu ni torha ra wena. . . . Etikweni leri omeke ni leri feke, laha ku nga riki na mati.” (Pisalema 63:1) Leswi swi ve ntiyiso eka vanhu vo tala va le Zimbabwe! Va tiyiselela dyandza hi tlhelo ra nyama, kambe emoyeni a va ri ni torha ra Xikwembu ni vunene bya xona. Leswi u nga swi vona eka vuyelo bya ntirho wa Vukreste wa Timbhoni ta Yehovha. Loko tiko ra Zimbabwe ri kume ntshunxeko hi 1980, Timbhoni ta kwalomu ka 10 000 a ti hlanganyela emavandlheni ya 476. Sweswi, endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 27, nhlayo ya Timbhoni leti hisekaka yi phindhiwe kanharhu ni nhlayo ya mavandlha yi le kusuhi ni ku phindhiwa kambirhi.

Mavandlha yo tala eka lawa a ma na tona tindhawu to gandzela eka tona. Hi January 2001, i 98 ya mavandlha ntsena eka lama tlulaka 800 eZimbabwe lawa a ma ri ni miako ya wona ya vugandzeri—ku nga Holo ya Mfumo leyi ku hlanganiwaka eka yona. Mavandlha yo tala a ma khomela minhlangano ya wona ehansi ka mirhi kumbe etindlwini ta xiyimo xa le hansi leti akiweke hi timhandzi, leti makhumbi ya kona ma phamiweke hi misava ivi ti fuleriwa hi byanyi.

Hikwalaho ka minyikelo ni ntirho wa ku tirhandzela lowu endliwaka hi vamakwavo va tona va le misaveni hinkwayo, Timbhoni ta le Zimbabwe ti sungule nongonoko lowu endlaka leswaku mavandlha yo tala ma va ni Tiholo ta Mfumo ta xiyimo xa le hansi kambe leti xiximekaka. Timbhoni to tala leti humaka ematikweni ya le ntsungeni, leti nga ni vutshila byo aka ti endle malunghiselelo ya ku ya eZimbabwe ti ya tirha ni vatirhi va ku tirhandzela va kwalaho. Mbhoni yin’wana ya kwalaho yi tsarile: “Hi va nkhensa hi mbilu hinkwayo vamakwerhu lava humaka ematikweni yo tala lava teke eZimbabwe va ta pfuneta ku aka Tiholo ta Mfumo to saseka. Nakambe hi nkhensa ni lavan’wana hinkwavo hikwalaho ka minyikelo ya vona leyi yaka eka Nkwama wo Aka Tiholo ta Mfumo, leyi endlaka leswaku ntirho lowu wu humelela.”

Endhawini ya le vuxeni bya tiko, vamakwerhu a va hlanganyela ehansi ka murhi wun’wana lowukulu wa ximuwu ku ringana malembe ya 50. Loko vakulu va Vakreste va byeriwe leswaku a ku ta akiwa muako wa vugandzeri, un’wana wa vona u tsandzeke ku tikhoma hiloko a rila. Evandlheni ra le kusuhi, nkulu un’wana wa 91 wa malembe hi vukhale u te: “I khale ndzi khongela eka Yehovha leswaku ku endliwa nchumu wo fana ni lowu!”

Vo tala va vulavula malunghana ni ndlela leyi miako leyi yo saseka yi akiwaka hi ku hatlisa ha yona. Muhlaleri un’wana u te: “N’wina mi aka ninhlikanhi, kambe nivusiku ku fanele ku aka Xikwembu!” Vun’we ni ntsako exikarhi ka vatirhi na swona swa xiyiwa. Namuntlha, Tiholo ta Mfumo to tlula 350 ti akiwile etikweni leri hinkwaro. Sweswo swi endle leswaku mavandlha ya 534 ma kota ku hlangana eka Tiholo ta Mfumo leti akiweke ti tiya hi switina.

Ntirho wa risima wo aka hi tlhelo ra moya wa ha ya emahlweni eZimbabwe. Loko hi ri karhi hi ehleketa hileswi se swi endliweke, hi susumeteleka ku vangamisa Yehovha, ku nga xihlovo xa mikateko yoleyo. Ina, “loko Yehovha a nga yi aki yindlu, i swa hava leswi vaaki va yona va tirheke hi matimba eka yona.”—Pisalema 127:1.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Mimepe leyi nga eka tluka 9]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

ZIMBABWE

HARARE

Masvingo

Great Zimbabwe

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Xihondzo lexi anameke etshakwini ivi xi lala loko xi ri karhi xi leha

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Holo ya Mfumo Leyintshwa, Vandlha ra Concession

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Swirho swa Vandlha ra Lyndale swi ri ehandle ka Holo ya swona ya Mfumo leyintshwa

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 9]

Ruins with steps: ©Chris van der Merwe/AAI Fotostock/age fotostock; tower inset: ©Ingrid van den Berg/AAI Fotostock/age fotostock